Mirosław Korolko, Andrzej Frycz Modrzewski. Humanista, pisarz, Warszawa 1978.

Wstęp. reprezentował klasyczny typ pisarstwa humanistycznego, opartego na zretoryzowanej prozie literackiej, która we współczesnej świadomości estetycznej niewiele ma wspólnego z literatu-rą. literatura piękna czy piśmiennictwo nieliterackie? cała niemal literatura renesansowa, w języku polskim i w języku łacińskim, była zretoryzowa-na, przesycona teorią retoryczną jako poetyką normatywną. sztuka retoryki była wówczas nie tylko ukoronowaniem humanistycznego wykształcenia, zwłaszcza na szczeblu akademickim, ale należała również do podstawowych środków wy-chowania obywatelskiego, politycznego i społecznego.

Frycz Modrzewski jako pisarz. Sądy, opinie, kontrowersje. tyko po łacinie, sławy europejskiej przysporzyła mu bazylejska edycja „O poprawie Rzeczy-pospoitej” 1554 r., wyrazy uznania dla głębi intelektualnej i „wymowności” (walory estetycz-ne). Jan Justynian z Krety (język hiszpański) – bogactwo słów wyrazistych, wyważone myśli, po-chwała, życzenia dalszych takich dzieł i tłumaczenia ich na wszystkie języki chrześcijańskie; Frycz przeciwstawia temu opinie Polaków. Jan Wolff, teolog i pedagog z Zurychu i Wolfgang Weissenburg, rektor uniwersytetu bazylej-skiego (język niemiecki) przekład z entuzjastyczną przemową. Jakub Herteliusz, poeta, w poemacie jambicznym porównanie do Cycerona i Demostenesa. Frycz w liście do Jana Tarnowskiego (II księga, „O Kościele”) – o licznych pochwalnych lis-tach, po soborze trydenckim szybko postępująca kontrreformacja à indeks ksiąg zakazanych pierwszej klasy; pisarz zaliczony do wspólnoty różnowierczej, w XIX w. tylko trzy pierwsze księgi o reformach społecznych, polski przekład kalwin Cyprian Bazylik 1577 r. literatura czy twórczość naukowa? retoryka? Waldemar Voise – fryczolog, najwytrwalszy, jeden z nielicznych badaczy dzieł Frycza.

Program literacki Frycza Modrzewskiego. termin „literatura piękna” pojawia się w 2. połowie XIX w. poszukiwanie „prawdy, uczciwości i pożytku wspólnego”, zaangażowana służba państwu i współobywatelom, skromność („nie mam talentu literackiego”) jak Erazm z Rotterdamu, waż-ny przekaz, nie forma, jak Leonardo da Vinci, retoryka integralną częścią filozofii, filozofia spekulatywna + emocjonalna, humanitas = uprawa całego człowieka (umysł + ciało), filozofia perswazji (retoryka). początek XVI w. aktywny ruch umysłowy pozauniwersytecki w Krakowie: Andrzej Trzecieski Młodszy, Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Drohojski, Jakub Uchański, Stanisław Orzechowski, Stanisław Hozjusz i inni; wpływ Erazma z Rotterdamu, zwłaszcza popularny irenizm i pacy-fizm, wpływ na Andrzeja Frycza Modrzewskiego wywarły liczne podróże i kontakty z uniwer-sytetami. Frycz często posłował, pracowitość, po wydaniu w 1551 r. (niepełne) „O poprawie” – ataki Hozjusza, napaści intelektualne i fizyczne, całkowita negacja Andrzeja Frycza Modrzewskie-go i jego twórczości.

Oratorska kampania o godność człowieka. 10 lat za granicą, 1541 r. powrót do Polski, kontakty z wojewodą Jarosławem Łaskim – śmier-telnie chorym politykiem. sprawa o zabójstwo (ustawa z 1496 r.), 1543 r. Frycz na sejmie za namową Zygmunta Augu-sta „Łaski, czyli o karze za mężobójstwo” – fikcyjne przemówienie Hieronima Łaskiego (osz-czędzenie autora), elementy doradcze, taktowna budowa wstępu, moralność a pieniądze za życie, dążenie do zwalczenia zła, nie ludzi, kara śmierci dla tych, którzy zabili z premedytacją, równość społeczna, absurd niewinnej śmierci, paralelizm myślowy (szereg argumentów z róż-nych źródeł dowodzenia), perswazja pouczająca + emocjonalna, „brak słów na opisanie poni-żania godności człowieczej”, jedna z nielicznych w twórczości Frycza ironiczna kadencja (odebranie ubogiemu możliwości dobrego mordowania), absurdalność argumentów przeciw-ników sprawiedliwości, topos „jestem zmęczony mówieniem”, raczej rozmowa niż moralisty-czny wykład. porażka na sejmie, brak zmian, ale Frycz nie rezygnuje z walki, trzecia mowa z 1545 r. próba szukania sojuszników w duchowieństwie, reformacja, a Frycz mówi o równości (także religii)! 1543 r. (druk 1545) „Mowa Prawdomówcy Perypatetyka” na postanowienia sejmu z 1538 r. i uchwały z 1543 r. (presja na króla) o zakazie nabywania majątków ziemskich przez miesz-czan, skarga (kwerela) Religii, Pokoju i Ojczyzny.

„Rozważania o poprawie Rzeczypospolitej”. ocenzurowane wydanie krakowskie, pełne Jana Oporyna W Bazylei w 1551 r., trzecie bazy-lejskie z 1559 r. (wydanie poprawione i uzupełnione o księgę V), „O poprawie Rzeczypospoli-tej” + „Do szlachty Polski” 1555 r., tłumaczenie polskie Cyprian Bazylik 1577 r. (cztery księgi). commentarii – specyfika gatunku prozy zretoryzowanej, intelektualne rozważania na opisywa-ny temat (dzisiaj to eseje), forma speculum – zwierciadła, emendanta – od emendare – po-prawiać, naprawiać, polepszać, hasło humanistów „renascentia in se” – odrodzić się w sobie. hasło odnowienia Kościoła, traktat teoretyczny, praktyczne rozstrzygnięcia dla gruntownej re-formy ustrojowej, wszystko zależy od etyki i moralności – pierwsza księga „O obyczajach”, irenizm, naprawa człowieka i państwa. obyczaje. Los i powodzenie państwa – rząd i karność, moralność obywateli, autorytety: król, senat i posłowie, konkretne grupy społeczne, zanikanie życzliwości. potrzebne prawo – druga księga „O prawach”, nierówność społeczna, prawo to obyczaje uję-te w przepisy. „O wojnie” – o tolerancji, stosunkach międzyludzkich, kompozycja zwarta i konsekwentna, bezpośredni zwrot do czytelnika za pomocą zaimka „my” (solidarność, wspólnota celów), sto-sowane egzempla, liczne aforyzmy, wierszowane fragmenty wzmacniające wywody pisarza.

W blasku humanistycznego dialogu. zaskakujący zwrot Frycza od tematyki społeczno-politycznej do abstrakcyjnej teologii. sobór trydencki (od 13,12,1545) – Frycz dzięki Zygmuntowi Staremu zostaje sekretarzem w delegacji, koncyliarysta, w broszurce o posłach (powinni być wykształceni i pokojowo nasta-wieni), potrzebne dysputy, nie „ex cathedra”, ostatecznie polskie poselstwo nie pojechała (z obawy przed niemieckimi protestantami?). jako dyplomata Frycz starał się o pokój. Orzechowski i jego zjadliwe paszkwile, spokojne odpowiedzi Frycza. do końca życia naiwny irenik.

„Sylwa” jako prototyp eseju. nowa grupa społeczna – intelektualiści. „Sylwy” – próba pogodzenia wyznań różnowierczych w Polsce (zwłaszcza arian i kalwinów), druk 1590 r. (Frycz zmarł 1572 r.). cztery „Sylwy” pisane w latach 1562-1569, z języka łacińskiego – las, przenośnie: zbiór. początkowo sylwy – pomoce do nauki retoryki lub do prowadzenia dysput światopoglądo-wych, potem samodzielna forma literacka – w XVI w. esej. tematy głównie filozoficzno-teologiczne. retoryka dyskretna, taktowna + filozofia rozmowy (klimat tolerancji i szacunku dla błędu). olbrzymia ilość materiału biblijnego oraz intelektualnego, Frycz wrogiem przymusu, zwolennik dyskusji prowadzonej w poszukiwaniu prawdy bez udziału fanatyzmu, wierzył, że słowo może przywrócić godność człowiekowi, „wieczny mediator”, zawsze gotowy do dysputy.

Epistolograf irenicznego pojednania. list formą literacką bardzo popularną w renesansie (list otwarty), swoisty rodzaj publicystyki, część listów opublikowana w 1559 r., nieznana korespondencja z Janem Łaskim 1531-1539, szyfrowane o sytuacji reformacji. przenoszono na kompozycję listu zasady zalecane w konstruowaniu mowy, przy czym naj-większe zastosowanie w liście miały toposy wstępne i epilogowe. Frycz głównie listy dedykacyjne i otwarte. trudne i kontrowersyjne tematy wymagały doboru odpowiedniego adresata – konieczna dobra orientacja i rozeznanie. tendencja Frycza do niezależnych sądów. „niezmordowane pragnienie służenia drugim i powściągliwość przy obronie tego, co napisał”.

Dramat humanistyczny. połączenie życia i twórczości Frycza w nierozerwalną jedność – przedmiot wielu krytyk. zaszeregowanie go do myślicieli heretyckich. Józef Maksymilian Ossoliński „polski Erazm”. twórczość Frycza trudna, mało spopularyzowana (np. przez teatr), odrzucany lub ignorowany nawet przez znawców literatury.

Kalendarz. ok. 1530 r. urodzony w Wolborzu, niezamożny szlachcic Jakub, wójt. Frydrusz (prawdopodobnie pradziad Andrzeja) à Fryderyk à Fricius à Fricz à Frycz. szkoła parafialna w Krakowie (pierwszy bakałarz). od 1524 r. służba na dworze Łaskich. 1517 r. Akademia Krakowska. 1536 r. wyjazd do Norymbergii. 1541 r. powrót do kraju. 1543 r. „Łaski, czyli o karze za mężobójstwo”. od 1547 r. królewski sekretarz bez obowiązku stałej pracy w kancelarii królewskiej (głównie działalność dyplomatyczna). działalność literacka i publicystyczna, obrona chłopów i mieszczan, prawo jednakowe dla wszystkich. 1547 r. ponowny wyjazd z granicę (reformy kościelne). 1554 r. wójt w Wolborzu. 1560 r. ślub z Jadwigą z Kamienia Kamieńską, katoliczką (syn Andrzej, córki: Elżbieta i Łucja) po śmierci życzliwego Fryczowi biskupa Mikołaja Wolskiego w 1567 r. usunięty z funkcji wójta w Wolborzu. tułaczka. jesienią 1572 r. w Wolborzu zmarł na epidemię.

Słownik pojęć i terminów retorycznych.