Mikołaj Sęp Szarzyński, Poezje, oprac. Janusz S. Gruchała, Kraków 1997.

WSTĘP Młodzieniec uczony z Rusi. ur. w 1550 lub 1551 r., pochodził ze Lwowa. nauka we Lwowie, później na uniwersytecie w Wittenberdze i Lipsku; prawdopodobnie był w Padwie, odwiedził też Rzym. silna więź ze Stanisławem Strzechowskim. w 1580 r. wydzierżawił wieś Wolicę (przemyskie), rok później zmarł – 1581 r. Sęp Szarzyński był religijny, co można zauważyć w jego twórczości. Odkrywanie Sępa. Sęp cieszył się uznaniem, mimo że niemal wszystkie jego dzieła krążyły tylko w rękopisach. „Rytmy albo wiersze polskie” wydane w 1601 r. od połowy XVII w. Sęp popada w zapomnienie. Sęp był prekursorem baroku w Polsce. Józef Muczkowski odnalazł jedyny egzemplarz „Rytmów…” w zbiorach Tytusa Działyńskiego, wydał go w 1827 r. Sęp należy do grupy „poetów metafizycznych” (według Czesława Hernasa), obok Sebastiana Grabowieckiego, Stanisława Grochowskiego, Kaspra Twardowskiego – z drugiej strony „poe-ci światowych rozkoszy”: Hieronim Morsztyn, Szymon Szymonowic. Pytania o kanon. autorstwo Sępowe erotyków i części pieśni podane jest w wątplwość. „Trudna miłość”. erotyki przypisywane Sępowi należą do najwcześniejszych przykładów polskiej liryki miłosnej. erotyki korespondują z myślą petrarkistowską – kochanka „nielutościwa”, topos bliskiej śmier-ci. miłość do Kasi, Zosi i Anusi. frazeologia batalistyczna – serce bohatera terenem bojów. ton rozgoryczenia, tragizowania własnych przeżyć ponad miarę. Kosmos i świat ludzki. realizacja toposu „świat-kosmos”; częsty motyw światła, odblasku, lśnienia; światło, Słońce to Chrystus, którego promienie Maryja odbija niczym Księżyc. ścisłe trzymanie się jednego ciągu metafor jest u Sępa oryginalne i nowe. Niestałe dobra. ciemność na oznaczenie marności świata. świat Szarzyńskiego pełen jest złudnych wartości, nęcących człowieka poddanego grzechowi pogarda dla złudnych wartości ziemskich jest tematem sonetów I i V oraz pieśni VIII i IX. Sęp odrzuca stoicką niewzruszoność wobec namiętności w imię religijnego ideału. Homo meditans. tematyka wierszy: stosunek poety do Boga, do śmierci, tęsknota za mistycznym zjednocze-niem z Bogiem, kontrast między pokusami życia a pragnieniem szczęścia wiecznego. Sęp to autor oddający się medytacji nad sensem istnienia człowieka wobec Boga. ulubiony zabieg Sępa to antyteza. Wobec kerygmatu. Sęp nawrócił się, w kontaktach z Bogiem w swojej poezji nie odwołuje się do instytucjonal-nych pośredników, a nawet Kościoła w znaczeniu grupy kultowej. ton maksymalizmu etycznego, skłonności do samooskarżeń. według Sępa – człowiek nie może sam wyzwolić się spod władzy grzechu, musi zwrócić się do miłosiernego Boga. Sępowy bohater zawikłany jest w konflikt wewnętrzny, a także walczy: ciało z duchem. człowiek jest pełen sprzeczności i paradoksów. „Odpowiednie dać rzeczy – słowo” (C. K. Norwid) zaskoczenie czytelnika głównym atutem poezji Sępa, gwałtowność wypowiedzi. celowe użycie słów rzadkich, wyszukane metafory, oksymorony, sporzeczności, aliteracja, paronomazja (= annominacja – zestawienie słów o podobnym brzmieniu, lecz innym znacze-niu), powtórzenia, rymy, inwersja – czasem do granic zrozumiałości, przerzutnie, koncepty, paradoksy.

TEKST nie ma pewności, czy to Mikołaj Sęp Szarzyński napisał wiersz na herb Leśniowskiego, umieszczony na odwrocie karty tytułowej. list dedykacyjny: Jego Mości Panu Jakubowi Leśniowskiemu, podczaszemu Ziemie Lwowskiej, Panu i Bratu mnie miłosiernemu – dedykację napisał brat Mikołaja, Jakub, który przyznaje, że zbierał pisma poety po jego śmierci, by je wydać.

Napis na statuę abo na obraz śmierci. śmierć zawsze jest gotowa, by zniszczyć człowieka. wszystko, co żyje, kiedyś będzie jako zebrany plon przez śmierć. śmierć przychodzi bez zapowiedzi, wszyscy powinni się strzec, gdyż nadchodzi. Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego. czas szybko przemija, radość może nagle zostać zmącona przez śmierć. człowiek jest wciąż dręczony pokusami. wszystkie starania nic nie pomagają, ponieważ pragnienie szczęścia odwodzi ludzi od Boga. szczęśliwszy jest ten, który w porę pozna prawdziwy kształt pokusy. Sonet II. Na one słowa Jopowe: Homo natus de muliere, brevi vivens tempore etc. człowiek, poczęty ze wstydem, urodzony w bólu, żyje krótko, nędznie, umiera, jeśli nie ma Boga-Słońca. Bóg żąda być miłowanym i chwalonym, co dziwi podmiot liryczny, gdyż wokół siebie ma nie-ograniczoną mądrość i miłość, czego symbolami są Cherubin i Serafim. ludzie powinni miłować Boga i oddać się pod jego opiekę. Sonet III. Do najświętszej Panny. Maria jest doskonała, pełna odwagi i pokory, została zabrana ponad chóry anielskie, gdzie jest szczęśliwa. Maria jest oparciem dla człowieka, kiedy on grzeszy i jest miotany przez pragnienia, pokusy, kiedy życie jest trudne do zniesienia. apostrofa do Maryi: niech będzie zorzą polarną, ukazującą dobroć Boga-Słońca. Sonet IIII. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem. pokój to szczęście, ale życie człowieka jest nieustanną walką, gdyż wokół czyhają pokusy. ciało ucieka sie do przemijających rozkoszy, nie bacząc na zwierzchność duszy, człowiek zawsze będzie upadać. co człowiek ma czynić, skoro jest słaby, nierozumny ? – jedyna nadzieja tkwi w Bogu, tylko u jego boku człowiek ma szansę wygrać bój. Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego. trudno jest kochać, trudno nie kochać; myśli zachwalają, upiękniają to, co jest zmienne i pro-wadzi ku zepsuciu, zgubie. nie ma człowieka, który za pomocą bogactw mógł ustrzec się kary Boskiej. miłość jest cechą właściwą dla ludzi, ale ciało pędzi ku rozkoszom, grzechom, gdyż nie zna Boga – wiecznego i prawdziwego piękna. Sonet VI. Do Pana Mikołaja Tomickiego. Pieśń na Psalm Dawidów XIX. Coeli enarrat gloriam Dei. ludzie to naród głupi, chełpiący się; wystarczy spojrzeć w niebo, by dostrzec doskonałość. Bóg to istota najmądrzejsza, która oddzieliła wody pod sklepieniem od tych wód ponad nim. to właśnie Bóg sprawił, że dzień ustępuje nocy, a noc – dniowi. niebo jest „machiną” idealną, nie ma na świecie narodu tak prymitywnego, który by nie wie-dział o doskonałości nieba. nie ma istoty nie dziwiącej się światłem nieba; światło od wschodu daje życie. kto grzeszy, otrzymuje karę. przykazania Boskie są ważniejsze niż wszystko; podmiot liryczny będzie przestrzegał ich, wierzy, że czeka go za to nagroda. człowiek czasem nie wie, że popełnia grzech. podmiot liryczny prosi o wyzbycie się wszelkiej pychy i o wysłuchanie go – jako sługi. Pieśń II Psalm Dawidów LII. Quid gloriaris in malitia, qui potens es in iniquita. Pieśń I. O Bożej opatrzności na świecie. nie ślepy przypadek ani Fortuna rządzi losem człowieka. choć człowiek nie rozumie Bożych wyroków, doświadcza ich i Bożej litości. człowiek nie potrafi pozbyć się bólu, gdyż ciągle miotany jest przez namiętności. ludzie są bezradni, proszą Boga o łaskę, miłosierdzie. Pieśń IIII. O cnocie szlacheckiej. zacni ludzie także się rodzą z zacnych, zalety rodziców są też zaletami ich dzieci, najważniej-sze są czyny. należy rozmnażać cnoty poprzez ich pielęgnowanie i ćwiczenie; zaniedbanie tego grozi upad-kiem człowieczeństwa – i wspaniały Hannibal przegrał, lecz będzie sławny dzięki odwadze. nie tak ważne urodzenie jak to, kim się jest. ci, którzy będą bronić praw ojczyzny, zyskają sławę. Pieśń IX. Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy. mając umysł zdecydowany, człowiek powinien pozwolić kierować swoim życiem Bogu (życie = łódź). filozofia Zenona z Kition to tylko słowa wielbiące cnotę, ludzie i tak folgują bogactwu i rozko-szy. człowiek powinien chwalić Boga i kierować się tak, jak Pan tego chce – tylko w ten sposób morze nie pochłonie człowieka, tzn. „ukończy bieg”.