Jan Błoński, Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku, Kraków 1996.

Mikołaj Sęp Szarzyński – z Mazowsza, herbu Janosza, z Szarzyna (dziś Szarzyn), nazwisko Sęp, ojciec Joachim, matka ?, Mikołaj ur. ok. 1550-1581, Jakub ok. 1550-po 1601, Wit po 1550-po 1585 (zakonnik). Mikołaj 1565 zapis na uniwersytet lipski, wcześniej we Lwowie. 1565-1568 ? 1567 epitafium dla Jana Starzechowskiego, „patrona ojca”. 1580 przeprowadzka w przemyskie. czerwiec-lipiec 1581 śmierć.

LIRYKA SĘPA Gość w kosmosie. o Sępie: „Skupiony i zawsze poważny, lecz rozdarty i wewnętrznie niespokojny, z jednorod-nego kruszcu, ale wielorakiego kształtu”. motyw wody przewija się przez całą twórczość Sępa – woda nigdy nie jest ożywcza, gorzką woda łez, zmienna. człowiek zależny od Boga. grzech jest ciemnością, topielą, morskim odmętem. ciemność jest królestwem szatana. brak kolorów, obrazowanie prawie wyłącznie kosmiczne – człowieka widzi między żywiołami. lampa, pochodnia oznaczają wiarę, pobożność – to emblematy wiary, kwiat symbolem życia. działanie łaski i cnoty, obecność Boga w człowieku objawia się żarem, płomieniem, Bóg nie pali, ale olśniewa, to, co dobre, zaznaczone światłem, wrażenie „natłoku obrazów”. Poezja wnętrza. przestrzenią u Sępa jest kosmos, bohaterem – człowiek. dwoistość: kosmos (w widnokręgu Boga i z punktu widzenia człowieka), człowiek (moralne „ja” wspólne wszystkim chrześcijanom i własne, prywatne wnętrze), natura i wewnętrzne doz-nania duszy zbieżne, obcość świata, w który wrzucony jest człowiek, lęk, samotność, brak oparcia, walka wewnętrzna, uwięzienie w bezkresie, brak zaufania do świata (u Kochanow-skiego była harmonia). Sęp jest samotny, porusza się w świecie emblematów, w nie-swoim świecie, znaki, symbole, „obrazy”, emblematy charakterystyczne dla baroku. tematyka: narodziny i upadek cnót, dialektyka wartości, warunki i porażki „poczciwości” ludz-kiej, zbawienie. Szarzyński formułuje wnioski metafizyczne z praktyki moralnej, odtwarza duchowy chaos, w jaki popadł: poczucie potęgi i pragnienie rozkoszy kłócą się z marzeniem o szczęściu; „Ryt-my” są w pewnym sensie odkryciem nieporządku życia wewnętrznego. tendencja do uduchowiania świata; odniesienie tego, co zewnętrzne, do wewnętrznego. Świat poruszony. lęk przed przemijaniem, nie rozkładem ciała (poeci barokowi). wszechobecny ruch, przerażenie zmiennością własnego wnętrza (zmiana wyznania!). tematem wierszy Sępa jest ruch – autor we wszystkim, co go otacza, i we wszystkim, czego w sobie samym doznaje, odczuwa zmianę. „Miłość jest własny bieg bycia naszego” (Sonet V) „Cóż będę czynił w tak straszliwym boju” (Sonet IIII) autor często doprowadza do paroksyzmu (krótkotrwały, lecz silny przejaw jakichś uczuć). formy wierszy, a więc na wpół zaciemnione zrozumienie, mają natchnąć czytelnika instyn-ktownym wrażeniem pędu. odwrócenie struktur zdaniowych – zawiłość składni, która u Sępa jest ostentacyjna, to cecha wybitnie barokowa. wstrząs zmiany religii – jako przykład boju wewnętrznego, o wiele bardziej niż nieporządek świata przeraża Sępa zmienność własnego wnętrza. Bóg jako element stały, choć jest źródłem ruchu. retoryka Szarzyńskiego jest systemem paradoksów o religijnym i metafizycznym znaczeniu: pragnie ona zlikwidować ruch i zmianę przez nadmiar ruchu i zmiany. Retoryka paradoksu. zwięzłość, oszczędność słów, lapidarność i bogactwo uczuć. Sęp bywa zwięzły, ale też używa wyliczeń – najczęściej dla ukazania marności świata. „Rytmy” to duchowy pamiętnik człowieka, który nie umie sobie ze sobą poradzić. „Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?” (Sonet IIII) wątpliwości na terenie składni objawiają się poprzez: obfitość zdań warunkowych, urwanych, wykrzyknikowych, pytajnych i wtrąconych. zdania eliptyczne – opuszczanie jakichś słów powodowały, że jednemu podmiotowi można było przypisać kilka orzeczeń i odwrotnie (dwuznaczniki); gra słów jest bardzo ważna – różne sensy można odczytać przy różnej interpunkcji. środki artystyczne: anafora, aliteracja, diafora (podobne brzmienie – inne znaczenie), anno-minacja (= paronomazja), paradoksalne aforyzmy, obrazy. „Rytmy” są prawdziwą orgią przestawni – sztuczniejszego szyku zdaniowego nie ma w pol-skiej poezji. u Sepa Bóg jest niepojęty, a człowiek niemal niepotrzebny – człowiek więc błaga Boga, aby się objawił, aby pozwolił się „dotknąć”. Niepokój i napięcie. nagromadzenie środków stylistycznych, atmosfera lęku, grozy. niepokój jest oczywiście skutkiem pęknięcia jednolitości moralno-religijnej Europy. wprowadzenie gwałtownych hiperboli. epitety raczej niewyszukane, choć mają duże znaczenie. Budowanie poematu. dążenie do jedności, przeciwstawienie sobie wartości. w sonetach „postaci” wiersza rozszczepiają się już i niejako działają, wpływając na siebie, można by powiedzieć, że forma zewnętrzna (schemat sonetu) narzuca wierszowi spoistość, której nie ma forma wewnętrzna (tok wypowiedzi). dysputa – podmiot liryczny pomiędzy bohaterami. najsilniej wiąże wiersz logika kompozycji, oznacza ona, przykładowo, wnikliwe rozeznanie we własnym uczuciu, porządek i plastykę opisu, biegłość rozumowania czy przekonywania. introspekcja i dysertacja (dysputa) teologiczna tworzą całość nienaruszalną, choć ujętą dra-matycznie. Od Kalwina do Loyoli: historia nawrócenia. w renesansie ogromną rolę odegrał ruch reformatorski. „Przepaść (…) otworzyła subiektywizm i indywidualizm religijny (…) zaś napięcie i męka, któ-re znać w «Rytmach», to nic innego, jak poetycki wyraz pragnienia, aby tę przepaść zasy-pać; pragnienia, złączonego ze świadomością, że nigdy nie zniknie ona zupełnie”. bóstwo przepaści a Bóg kochających i szczęśliwych. prośba do Boga o pomoc – człowiek nie jest w stanie sam przeciwdziałać grzechom i poko-nać szatana. Szarzyński zdaje się żebrać o cud, którym Bóg uwolni go od świata, ciała i niego samego, po-nieważ w tym świecie, ciele i sobie nie dostrzega już obecności Boga. rygorystyczny ascetyzm Sępa jest przesiąknięty pesymizmem i poczuciem grzechu – życie to zadanie do wypełnienia. wpływ jezuitów na Sępa. Sęp a początki baroku. jeden z pierwszych twórców sonetów w Polsce. Sępowa erudycja jest prawdziwie renesansowa. możemy spojrzeć na Sępa jako na teologa, z drugiej zaś strony – pamiętnikarza i analistę własnej psychiki, własnego wewnętrznego życia: poezja jest osobista i nieosobista jednocze-śnie. poetyka Sępa wykracza zdecydowanie poza renesans – zburzony został synkretyczny ideał równowagi duchowej i dworskiego „życia poczciwego”.

Sęp nie miał problemu Boga, ale człowieka, który chce trafić do Boga, ma wątpliwości, czy nie popada w herezję, czy dobrze czci Boga, czy go pojmuje.