ORGANIZACJA BEZPIECZEŃSTWA I PORZĄDKU PUBLICZNEGO PAŃSTWA POLSKIEGO W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA I RENESANSU.

1. Organizacja bezpieczeństwa i porządku publicznego państwa w okresie wczesnopiastowskim, rozbicia dzielnicowego i monarchii stanowej. W okresie wczesnopiastowskim państwo polskie miało charakter monarchii patrymonialnej, tzn. stanowiło własność monarchy , który mógł nim dowolnie dysponować. Do praw monarchy należała władza wykonawcza (obsadzanie urzędów i prowadzenie polityki zagranicznej), ustawodawcza (przywileje i statuty) oraz władza sądownicza. Własność prywatna panującego i własność państwowa nie były rozróżniane, stanowiły jedność. Nie istniał również podział na skarb państwowy i monarszy. W czasie rozwoju społeczeństwa wczesnofeudalnego przywódca, który miał reprezentować państwo był wybierany przez wiec, spośród najdzielniejszych i najzdolniejszych. Monarcha otoczony był dworem. W ten sposób tworzyła się administracja centralna, jako ośrodek zarządzania państwem. Zgromadzenia nadworne zwoływał monarcha, by omówić z dygnitarzami sprawy państwowe, miały one charakter doradczy. Do najważniejszych urzędów dworskich należał kanclerz. Ten urząd sprawowali głównie duchowni, ponieważ byli jednymi z najbardziej wykształconych. Obowiązkiem kanclerza było nadzorowanie kancelarii dworskiej. Oprócz urzędu kanclerza, na dworze był jeszcze minister skarbu, nadzorujący majątek monarszy i minister dworu, który sprawował pieczę nad tym, co działo się na dworze. Administracja książęca ograniczała się do kontaktów zewnętrznych, zarządu wojskowego, sądowego i skarbowego. W okresie wczesnopiastowskim podstawową jednostką administracyjną był okręg grodowy. Na jego czele stał komes grodowy. Był on lokalnym możnowładcą pełniącym funkcje administracyjne, miał między innymi prawo do poboru danin. W XII wieku okręgi grodowe zostały przekształcone w kasztelanie, a komesów grodowych zastąpili kasztelanowie, którzy pełnili władzę administracyjną, sądownicza i policyjną. Z czasem jednak i urząd kasztelana stracił na znaczeniu, ograniczono rolę sądów kasztelańskich. Ściganiem przestępców zajmowali się justycariusze, zwani inaczej oprawcami. Justycariusze ścigali przestępców, zagrażających porządkowi publicznemu . Później justycariusz stał się przede wszystkim urzędnikiem policyjnym. Do jego obowiązków należało przyjmowanie skarg od osób pokrzywdzonych, przesłuchiwanie świadków i czuwanie nad porządkiem publicznym. Stał się wykonawcą poleceń starosty, tj. ściganie złoczyńców i stawianie ich przed sądem starościńskim. Pod wpływem krytyki szlachty, w XVw. , urząd justycariusza został ostatecznie zniesiony. W okresie rozbicia dzielnicowego doszło do znacznego osłabienia władzy centralnej. Brak silnego środka decyzyjnego, a także częsty brak współpracy między poszczególnymi książętami przyczynił się do osłabienia państwa, zaniechania ruchów ekspansyjnych i utraty dużej części terytorium. Początkowo kraj podzielony był na prowincje zarządzane przez namiestników prowincjonalnych. Potem prowincje przyjęły postać dzielnic. Państwo zostało podzielone na dzielnice na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego. Sprawującym władzę nad wszystkimi dzielnicami był senior, zajmujący dzielnicę senioralną (ziemia krakowska, sandomierska, kaliska, Łęczycko-Sieradzka i Pomorze Gdańskie). Do obowiązków seniora należało kierowanie polityką zagraniczną, dowodzenie wojskiem i bicie monety. Na niższym szczeblu rozwinęła się stopniowo sieć kasztelanii. Tworzyły je tereny położone wokół głównych grodów królewskich. Początkowo kierowali nimi komesi grodowi, następnie zastąpili ich kasztelanowie, którzy pełnili władzę administracyjną, sądownicza i policyjną w imieniu króla . Gród z zamkiem pozostawał podstawą systemu obronnego państwa. Kasztelan był więc wyposażony w duży zakres kompetencji. Początkowo w Polsce była nieznaczna ilość kasztelanii, kasztelanowie mieli silną pozycję i cieszyli się poważaniem. Wraz z rozwojem sieci grodowych liczba kasztelanii i tym samym kasztelanów rosła. Wokół kasztelana powstały nowe urzędy, m.in. chorąży, który w imieniu kasztelana odpowiadał za mobilizację miejscowego rycerstwa; wojskiego, który pełnił obowiązki zastępcy kasztelana w sprawach wojskowych; sędziego grodowego, który w jego imieniu sprawował różne funkcje sądownicze; włodarza, odpowiadającego za sprawy gospodarcze i skarbowe. Po czasach rozdrobnienia dzielnicowego nastąpiło przejście do nowej formy ustrojowej – monarchii stanowej i wiązało się z utworzeniem zjednoczonego Królestwa Polskiego. Król stał się zwierzchnikiem książąt dzielnicowych. Byli oni zobowiązani do wierności królowi i pełnego podporządkowania władzy królewskiej na zasadzie systemu lennego. Zostało to zarządzone przez arcybiskupa gnieźnieńskiego 1339 roku. Organizacja monarchii stanowej polegała na oddzieleniu Korony Państwa Polskiego od króla, od tej pory właścicielem był naród rozumiany jako szlachta. Zostały przyjęte zasady niepodzielności i niezbywalności terytorium państwa. Władca stał się najwyższym urzędnikiem w państwie ( pełnia władzy wykonawczej, sądowej i ustawodawczej, wojskowej i administracyjnej).

2. Funkcje policyjne i sądownicze marszałka. Na szczeblu centralnym funkcje administracyjne sprawował marszałek. Urząd ten znany był od XII w., później został przyjęty na krakowskim dworze książęcym . Znaczenie urzędu marszałka mocno zyskało na znaczeniu za panowania Kazimierza Wielkiego. Na przełomie XIV i XV w. urząd marszałka stal się najważniejszym urzędnikiem w najbliższym otoczeniu króla. Podczas uroczystości państwowych i dworskich marszałek szedł przed królem, niosąc laskę marszałkowską, czyli symbol władzy. Do funkcji Marszalka należały: nadzór i zarząd dworu oraz organizacja ceremonii. Marszalek zajmował się sprawami sadowymi dotyczącymi dworzan. W związku z pełnioną funkcją, posiadał sąd marszałkowski, który działał w najbliższym otoczeniu króla i w odległości mili wokół i orzekał kary za przestępstwa pospolite jak i polityczne. Do uprawnień marszałka zaliczano sprawy ogólnopaństwowe, wykraczające poza zakres zadań dworskich. Łączył on w swoich uprawnieniach funkcje dworskie i ministerialne (centralne), był odpowiedzialny za bezpieczeństwo osobiste monarchy oraz porządek publiczny w jego otoczeniu. Około XV wieku marszałek zaczął tytułować się mianem „marszałka koronnego”, a jego zastępcą był marszałek nadworny.

3. Władza lokalna starosty. Po okresie rozbicia dzielnicowego , próby zjednoczenia kraju wymagały administracji lokalnej, która działałaby w interesie władcy oraz zapewniłaby spokój, bezpieczeństwo, oraz ochronę państwa. Kasztelanowie nie mogli wykonywać tych zadań. Został więc powołany urząd starosty. Starosta był powoływany i odwoływany przez panującego. Instytucja starosty zastała wprowadzona do polskiej administracji przez Wacława II, na wzór Czech, a w Czechach urząd starosty zapoczątkowany został dzięki Niemcom z Lombardii. Wacław II na początek ustanowił urząd starosty na ziemi krakowskiej, następnie w całej prowincji małopolskiej. Z czasem, gdy zajmował kolejne dzielnice, urząd starosty był coraz bardziej rozpowszechniony, jednak po śmierci Wacława II funkcja ta została chwilowo zawieszona. Za panowania Władysława Łokietka funkcja starosty została przywrócona, na początek tylko w Wielkopolsce, gdzie ten rzadziej przebywał i potrzebna była władza lokalna. Podczas panowania Łokietka systematycznie powstawały nowe urzędy starostów. Po jego śmierci, za panowania Kazimierza Wielkiego, jego syna, liczba urzędów znacznie wzrosła. Poprzez rozszerzenie się urzędu starosty, władza wojewody, którego urząd dawniej należał do najstarszych i najwyższych, znacznie straciła na znaczeniu. Wojewoda zachował tylko prawo doprowadzenia do starostwa rycerstwa powołanego pod broń. Również władza lokalna podkomorzego poprzez powstanie urzędu starosty została znacznie ograniczona. Pozostało mu tylko sądzenie w sporach granicznych. Urząd starosty z czasem coraz bardziej zyskiwał na znaczeniu. W tym czasie panował zwyczaj , że za wydobycie miecza lub zranienie w obecności starosty kara była taka sama jak, za dopuszczenie się tych czynów w obecności króla. Możemy wywnioskować z tego, że urząd starosty stał się drugim, najważniejszym , po władcy. Do szerokich uprawnień starosty należała funkcja zastępcy księcia, przedstawiciela władzy w prowincji, więc obejmował swoja władzą kilka kasztelanii, skupiał władzę lokalną administracyjną i sądowniczą, tzn. przewodniczył sądom ziemskim; wykonywał także zadania wojskowe, organizując miejscowe rycerstwo do udziału w wojnach oraz odgrywał podstawową rolę w ochronie porządku i ścigania przestępców na szczeblu administracji lokalnej. W zakresie funkcji policyjnych starostowie mieli wykonawców swoich dyrektyw, zwanych sługami starościńskimi. Pomocnikiem starosty w zakresie grodów i tworzących się ośrodków miejskich był burgrabia. Do jego obowiązków należało niedopuszczenie do kradzieży zarówno na obszarze grodu, jak i na okolicznych drogach publicznych.

BIBLIOGRAFIA

1. Historia administracji; Górski G.; Wyd. Prawnicze LexisNexis; Warszawa 2002r.
2. Historia Policji w Polsce od X. wieku do współczesności; Misiuk A.; Wyd. WAiP; Warszawa 2008r.
3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Polska_w_okresie_rozbicia_dzielnicowego, Tę stronę ostatnio zmodyfikowano 12:09, 14.09.2012