Starożytność to najstarsza epoka, która trwała od przełomu IX i VIII w. p.n.e. do 476r. Arcydzieła literatury tj. „Iliada” i „Odyseja”, dały początek tej epoki, a koniec starożytności związany był z upadkiem Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego. Podczas trwania tej epoki powstała Biblia, w starożytnej Grecji podstawę literatury stanowiła mitologia. Literatura starożytna stała się wzorem dla późniejszych powstających dzieł.

Wychowanie w Grecji to dwa odmienne typy wychowawcze. Wychowanie spartańskie 

i ateńskie. Zacznę od tego, iż Sparta powstała w południowej części Peloponezu przez wojowniczych Dorów. Wychowanie spartańskie było bardzo rygorystyczne. Za twórcę ustroju w Sparcie, uważany jest Likurg. Władzę w Sparcie sprawowała Geruzja. Wychowanie pozostawało w rękach państwa i dzieci wychowywane były dla państwa. Już na początku życia dziecka, Geruzja decydowała, które z nowo narodzonych dzieci jest zdrowe, silne i nadaje się do życia, a które z racji słabszego zdrowia, należy skazać na śmierć, przez porzucenie na górze Tajgetos. Do 7 roku życia dziecko przebywało w domu rodzinnym, następnie oddawane było do miejsc typu koszarowego i tam byli poddawani surowemu reżimowi wychowawczemu. Kiedy chłopiec opuszczał dom rodzinny kierowany był pod opiekę Irenesa, który prowadził zajęcia i był jego mentorem. W pierwszych latach tzn. od 7 do 12 roku życia chłopcy uczeni byli posłuszeństwa, organizowane były zabawy i gry ruchowe najczęściej na świeżym powietrzu i lekkie ćwiczenia fizyczne. Pomiędzy 13, a 17 rokiem życia młody spartanin był już poddawany surowemu reżimowi, który przygotowywał ich do służby wojskowej. Uczeni byli sprytu, przebiegłości, dyscypliny wojskowej, wytrwałości, w na prawdę trudnych warunkach, pozbawieni jakichkolwiek udogodnień. Chłopców uodparniano na ból, rozwijano męstwo i pogardę dla niewolników. Ograniczali nabywaną wiedzę, jedynie uczono ich pisać, czytać, krótkich odpowiedzi tzw. lakonizmów, elementarnych rachunków, pieśni wojennych i patriotycznych, poznawali historię ojczyzny, wpajano im miłość do ojczyzny i to, że służba dla niej jest najwyższym dobrem. Kiedy młody spartanin osiągał 18 rok życia do 21, przeżywał najcięższy okres, przygotowujący do służby wojskowej tzw. efebia. Byli uczeni w tym czasie; musztry wojskowej, władania bronią, wyrabiania odwagi, sprytu i bezwzględności. Po zakończeniu efebii następowała 10-letnia służba wojskowa, po jej ukończeniu w wieku ok. 30lat Spartanin otrzymywał prawa obywatelskie, otrzymywał od państwa swój kawałek ziemi, jeśli zawarł związek małżeński, nie mógł założyć normalnego domu, swoją żonę odwiedzał tylko potajemnie. Wychowywanie dziewcząt również było surowe, lecz nie aż tak jak chłopców. Dziewczęta odbywały ćwiczenia fizyczne m.in.: biegi, skoki, rzut dyskiem, zapasy, hartowanie ciała, przyzwyczajanie do niewygód i trudów. Uczone były również prowadzenia gospodarstwa domowego i wychowywania dzieci. Celem wychowania spartańskiego było przygotowanie dzielnych żołnierzy, herosów, zahartowanych na wszelkie trudy, niedogodności, obywających się bez wygód i dostatków, zaprawionych do walki, zdyscyplinowanych, nieustraszonych i ofiarnych.

Ateny były większe od  Sparty. Ateńską Republikę Demokratyczną założył Perykles w 

V w. p.n.e. Praca wytwórcza, była zrzucana na niewolników, którzy byli pozbawieni wszelkich praw. Ludność wolna zajmowała się polityką, obronnością państwa, interesami gospodarczymi. Do 7 roku życia ojciec nie interesował się dzieckiem. Około 7 roku życia ojciec wybierał najbardziej zaufanego ze swoich niewolników, który stawał się pedagogiem dziecka. Jego obowiązkiem było prowadzenie chłopca do szkoły i kształcenie jego obyczajów, dobrego wychowania. W razie potrzeby mógł go ukarać. Pierwsze 7 lat kładziono nacisk na ćwiczenia fizyczne w palestrach, pod okiem pedotriby, jak również na wychowanie muzyczne, gdzie nauczycielami zwykle byli dwaj nauczyciele, gramatysta i lutnista, którzy uczyli czytania, pisania, rachowania i muzyki. Tylko chłopcy uczęszczali do szkół, dziewczęta zaś pozostawały w domu pod opieką matki i uczyły się prowadzenia gospodarstwa, haftowania, szycia, czasem także pisania i czytania. Następnie nauka kontynuowana była w Gimnazjonach. Odbywało się tam wychowanie fizyczne i obywatelskie. Wysoką pozycję nauczycieli zajmowali tam także filozofowie, prowadząc dyskusje na tematy moralne, naukowe i polityczne. Od około 18 roku życia, przez dwa lata każdy uczeń odbywał efebię, po ukończeniu której stawał się obywatelem i swe siły fizyczne i duchowe miał oddawać na usługi swojej ojczyźnie.

W Rzymie, przez długi czas ideałem wychowawczym był tzw. „surowy obywatel”, który cechował się stałością, dzielnością, pobożnością, opanowaniem, godnością, roztropnością 

i sprawiedliwością, był dobrym gospodarzem, rolnikiem, dzielnym żołnierzem. Wychowanie w starożytnym Rzymie było przede wszystkim ambicją rodziny. Rodzina dawała liczne wzory do naśladowania młodemu rzymianinowi. Dziecko do 7 roku życia wychowywało się pod opieką matki i służby domowej. Matka ponosiła odpowiedzialność ze morale swoich synów i córek. Chłopiec od 7 roku życia przechodził pod całkowitą opiekę ojca. Matka nadal zajmowała się córkami, ucząc je gospodarstwa domowego, przędzenia, szycia, czasami muzyki i czytania. Ojciec przygotowywał syna do życia prywatnego (prowadzenia gospodarstwa rolnego, nadzorowania i kierowania pracy niewolników), publicznego (wzorowe wypełnianie obowiązków wobec rodziny i służby, przyjaciół i państwa) oraz do służby wojskowej (gry i zabawy na świeżym powietrzu, posługiwanie się bronię, tarczą, walka wręcz, pływanie oraz przyzwyczajanie się do niewygód, do głodu i chłodu). Chłopiec zazwyczaj od rodziców uczył się sztuki czytania, zwykle na podstawie prawa XII tablic. Była to nauka pamięciowa. Młody Rzymianin kiedy osiągał wiek 17 lat, przywdziewał togę na znak osiągnięcia pełnoletności, zwykle opuszczał dom rodzinny, po upływie roku przystępował do służby wojskowej. Służba wojskowa otwierała drogę do najwyższych stanowisk i urzędów. Do szkół elementarnych prowadzonych przez literatów i później nauczycieli arytmetyki uczęszczały dzieci biedniejszych, ale wolnych obywateli. Uczyli dzieci czytania, pisania, arytmetyki w stopniu podstawowym, opowiadania o dziejach Rzymu, recytacji ballad, śpiewania pieśni patriotycznych oraz lektury XII tablic, których uczono na pamięć. Do szkół elementarnych uczęszczały zarówno dziewczęta jak i chłopcy. Szkoła Gramatykalna, to szkoła średnia, obejmowała ona chłopców pomiędzy 12 a 15 rokiem życia. Jej program opierał się przede wszystkim na Siedmiu sztukach wyzwolonych, czyli: • gramatyka, retoryka i dialektyka – trivium; • arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka – quadrivium;. Szkoła retoryczna, to szkoła wyższa. Była tylko dla najzdolniejszych i najbogatszych. Młodzież opanowywała tam literaturę prawa i przede wszystkim retorykę, a także zagadnienia filozoficzne i moralne oraz ćwiczenia praktyczne w oratorstwie sądowym i politycznym. Długość czasu studiów zależała od zdolności ucznia i od umiejętności nauczyciela. Najczęściej trwały około 3 lata i kończyły się w okolicach 19-20 roku życia. Kiedy cesarstwo dzięki wpływom hellenistycznym powiększyło się zrodził się całkiem inny ideał wychowawczy, był nim „wykształcony urzędnik państwowy”. Powinien on znać biegle łacinę i grekę, posiadać umiejętność pięknego wypowiadania myśli, znać dobrze prawo, historię państwa i bieżące problemy życia publicznego. Powinien cechować się jeszcze wysoką kulturą osobistą, zdrowym rozsądkiem i dobrą pamięcią.

Upadek antycznej kultury oraz wychowania i edukacji hellenistycznej, dał początek szerzenia się chrześcijaństwa. Wychowanie u  Greków i Rzymian było bardziej świeckie niż religijne.

Jak można zauważyć, wychowanie w starożytnej Europie miało wiele rozbieżności. System wychowania spartańskiego nie zwracał uwagi na indywidualne potrzeby, wszystkich traktował tak samo i wymagał tego samego. Natomiast wychowanie ateńskie kładło nacisk na wszechstronny 

i harmonijny rozwój indywidualności, talentów i aspiracji dziecka. Dziewczęta również były poddawane ciężkiemu wychowaniu fizycznemu w Sparcie, natomiast w Atenach zostawały w domu rodzinnym pod opieką matki, w Rzymie na początku również panował taki sam model jak w Atenach, lecz po jakimś czasie dziewczęta mogły uczęszczać do szkół elementarnych. Wszędzie jednak nauczanie rozpoczynało się w wieku około 7 lat i kończyło się w wieku około 20 lat.

Bibliografia:

 Kalina Bartnicka i Irena Szybiak, „Zarys historii wychowania”, Warszawa 2001  Karol Poznański, Historia wychowania, cz.1  Śliwerski Kwieciński - Podręczniki akademicki - Pedagogika 1999r