Zimna wojna

Zimna wojna była konfliktem ideologicznym, politycznym i wojskowym pomiędzy blokiem kapitalistycznym (zachodnim) ze Stanami Zjednoczonymi na czele, a blokiem komunistycznym (wschodnim) pod wodzą Związku Radzieckiego. Trwała od rozpadu koalicji antyhitlerowskiej w drugiej połowie lat czterdziestych XX wieku do upadku komunizmu na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Często za najważniejszy okres zimnej wojny uważa się jej pierwszy, najbardziej napięty okres do lat sześćdziesiątych i pierwszych negocjacji dotyczących ograniczeń zbrojeń. Zasadniczą cechą zimnej wojny był wyścig zbrojeń, napięcie ideologiczne oraz unikanie bezpośredniej konfrontacji przy jednoczesnym wspieraniu konfliktów i wojen peryferyjnych.

Pojęcie „zimna wojna”

Termin „zimna wojna” wprowadził do obiegu amerykański polityk Bernard Baruch, odpowiedzialny za sprawy przemysłu zbrojeniowego i zaniepokojony rozwojem broni atomowej. Opisywał w ten sposób zjawisko, które stanie się charakterystycznym elementem konfliktu – dążenie do doskonalenia uzbrojenia i rozmieszczania go w strategicznych punktach Europy i globu – wyścig zbrojeń. Bernard Baruch był bliskim współpracownikiem Jamesa Francisa Byrnesa, który we wrześniu 1946 roku zauważył problem sowietyzacji wschodnich Niemiec i Europy Wschodniej, w związku z czym zaproponował prowadzenie kompleksowej polityki wobec Niemiec i Europy Środkowo – Wschodniej. Polityka wobec Niemiec polegać miała na jednoczeniu stref okupacyjnych. Realizacja tego założenia przy odpowie Związku Radzieckiego była faktycznym wybuchem zimnej wojny. Popularyzacji terminu zimna wojna dokonał publicysta Walter Lipmann, który omówił przyczyny rozpadu koalicji antyhitlerowskiej i rozpoczęcia rywalizacji pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim.

Doktryna Trumana

Ze strony Zachodu rozpoczęcie zimnej wojny przypieczętowało, oprócz dążenia do jednoczenia stref okupacyjnych w Niemczech, ogłoszenie doktryny Trumana. Prezydent USA Harry Truman godził się na faktyczny, doraźny podział świata na strefy wpływów – amerykańską i zachodnioeuropejską – kapitalistyczną, oraz sowiecką – komunistyczną. Doktryna Trumana, zwana też doktryną powstrzymywania, polegała na konsekwentnym uniemożliwianiu ekspansji komunizmu i Związku Radzieckiego. Narzędziami dla osiągnięcia tego celu były: sojusze wojskowe (przede wszystkim NATO powstałe w 1949 roku), utrzymywanie baz amerykańskich na obrzeżach strefy wpływów sowieckich, udzielanie pomocy państwom zagrożonym zmianą ustroju na komunistyczny (Grecja, Turcja, Ameryka Południowa), dążenie do zachowania monopolu atomowego, odbudowa Europy poprzez Plan Marshalla i zapewnienie jej rozwoju gospodarczego, interwencje zbrojne w przypadku bezpośredniego zagrożenia rozszerzeniem strefy wpływów komunistycznych (wojna w Korei, wojna w Wietnamie)

Doktryna Dullesa i doktryna masowego odwetu

Doktryna zakreślona przez amerykańskiego prezydenta, choć znajdowała zastosowanie jeszcze przez lata, nie mogła stanowić zasadniczego narzędzia dla globalnej polityki amerykańskiej, a to za sprawą zasadniczej zmiany, jaką było przejście Chin na stronę światowego komunizmu. Chodź Chińska Republika Ludowa dystansowała się od Związku Radzieckiego i promowała własną wizję tego ustroju, powstanie komunistycznych Chin stanowiło zasadniczą zmianę na arenie światowej. Nowa doktryna, określona przez Johna Fostera Dullesa, sekretarza stanu USA, znana jako doktryna Dullesa, zakładała odpychanie Związku Radzieckiego ze stref wpływów, a jej wojskowym odpowiednikiem stała się doktryna masowego atomowego odwetu. Nowe określenie militarne stało się koniecznie po opracowaniu w Związku Radzieckim broni atomowej.

Kominform

Gdy ze strony państw zachodnich polityczny wymiar zimnej wojny wyznaczały amerykańskie doktryny polityczne i wojskowe, ze strony komunistycznego Wschodu podstawowym narzędziem stało się utworzone w Szklarskiej Porębie w 1947 roku Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform). Biuro zrzeszające partie komunistyczne bloku sowieckiego, ale też z państw Europy Zachodniej, było bezpośrednią odpowiedzią na ujawnienie amerykańskich i zachodnich doktryn. Jego zasadniczym celem było zapewnienie spójności polityki państw i partii komunistycznych pod wodzą Związku Radzieckiego, chodź deklarowanym celem działania grupy była jedynie wymiana informacji. Kominform konsekwentnie uważał, że poczynania Zachodu świadczą o jego agresywności.

Kształtowanie się sojuszy wojskowych i politycznych zimnej wojny

Zimna wojna stanowiła, jak zaznaczono, konflikt ideologiczny i wojskowy. Zasadniczym narzędziem dla obydwu stron były sojusze wojskowe i polityczne. 		Na Zachodzie spoiwem dla zbliżenia pomiędzy państwami była amerykańska pomoc gospodarcza dla odbudowy Europy znana jako Plan Marshalla realizowany od 1947 roku. W 1948 roku zawarty został Traktat Brukselski ustawiający UZE – Unię Zachodnioeuropejską, pierwszy militarny sojusz w obrębie kapitalistycznych państw Europy Zachodniej. W 1949 roku zawarty został Pakt Północnoatlantycki, także z udziałem Stanów Zjednoczonych i Kanady. Rok później, w 1950 roku, powstała Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego – NATO. Pakt Północnoatlantycki stanowił ukoronowanie sojuszy wojskowych czasu zimnej wojny w Europie Zachodniej. Defensywny, ustanawiał w artykule 5 zasadę wspólnej obrony w przypadku agresji na którąkolwiek ze stron Paktu. Podobne sojusze wojskowe były ustanawiane przez Stany Zjednoczone wokół sowieckiej strefy wpływów. W 1951 roku zawarty został ANZUS (Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku) łączący USA, Australię i Nową Zelandię; w 1954 roku w Bangkoku powstało SEATO – sojusz Stanów Zjednoczonych, Australii, Nowej Zelandii, Francji, Wielkiej Brytanii, Pakistanu, Tajlandii i Filipin; w 1955 został zawarty Traktat Bagdadzki i jego organizacja CENTO – Organizacja Paktu Centralnego, sojuszu USA, Turcji, Iranu i Pakistanu, sojusz, który przetrwał do rewolucji w Iranie 1979 roku. Pod względem gospodarczym Zachód Europy znalazł spoiwo pod postacią Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, a następnie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Zacieśnianie więzów handlowych i ekonomicznych było ważnym czynnikiem utrwalającym stan zimnej wojny. Po stronie Wschodu odpowiedzią było ważnym czynnikiem utrwalającym stan zimnej wojny. Po stronie Wschodu odpowiedzią na zawieranie przez Stany Zjednoczone szeregu paktów wojskowych było powstanie w 1955 roku Układu Warszawskiego, sojuszu wojskowego o deklarowanym obronnym charakterze, w rzeczywistości mającego być narzędziem zbrojnym dla ekspansji komunizmu i przede wszystkim – sowieckiej strefy wpływów. W 1949 roku powstało RWPG – Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Instytucja współpracy gospodarczej z siedzibą w Moskwie miała za zadanie prowadzenie centralnej polityki gospodarczej państw bloku wschodniego. Tak, jak EWG dla Zachodu, RWPG i jej działalność były swoistym spoiwem dla trwania zimnej wojny poprzez wytworzenie więzi ekonomicznych  w ramach jednego bloku.

Pierwsze konflikty zimnej wojny – kryzys berliński i wojna w Korei

Chodź za początek zimnej wojny uważa się kryzys berliński lat 1948 – 1949, pierwsze nieporozumienia pomiędzy Zachodem a Związkiem Radzieckim pojawiły się już w trakcie wojny. Od 1941 roku trwał spój pomiędzy USA a ZSRR o dominację w Afganistanie, stawiającym dla geopolityki „miękkie podbrzusze Eurazji” – obszar strategiczny, którego opanowanie ułatwia dominację na kontynencie. Sprawa Afganistanu pozostaje otwarta do dziś. Kryzys berliński lat 1948 i 1949 świadczył o załamaniu postanowień układu poczdamskiego z 1945 roku, przewidującego podział Niemiec na strefy. Po przewrocie komunistycznym w Czechosłowacji w 1948 roku alianci zachodni zaczęli konsekwentnie dążyć do jednoczenia stref okupacyjnych przeciwko dążeniom ZSRR. Doprowadziło to do blokady Zachodniego Berlina. Miasto, także podzielone na strefy, poza częścią sowiecką pozostało odcięte od zaopatrzenia. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Francja urządziły most powietrzny dla ominięcia sowieckiej blokady. Kryzys berliński zakończył się tworzeniem dwóch państw niemieckich – Republiki Federalnej Niemiec po stronie zachodniej i Niemieckiej Republiki Demokratycznej po stronie wschodniej oraz Berlina Zachodniego o specjalnym statusie. Skutkiem kryzysu berlińskiego było też „zapadnięcie żelaznej kurtyny”, symbolizowanej w późniejszych latach poprzez mur berliński. Był  to widzialny znak dokonanego podziału świata. Kolejnym kryzysem ery zimnej wojny byłą wojna w Korei w latach 1950 – 1953. Wojna w Korei ukazała trend zimnej wojny, który polegał na unikaniu bezpośredniego starcia przez głównych aktorów konfliktu (Stany Zjednoczone i Związek Radziecki) prowadzących wyścigi zbrojeń z jednoczesnym prowadzeniem wojen peryferyjnych. Korea była podzielona wzdłuż 38 równoleżnika od 1945 roku i wycofaniu okupanta japońskiego. Gdy w 1950 roku amerykański sekretarz stanu Dean Acheson nie wymienił Korei Południowej w liście obszarów chronionych przez USA, Korea Północna pod wodzą Kim Ir Seana dokonała agresji na południe, za zgodą Józefa Stalina. Wojna w Korei wywołała spór na arenie ONZ, w której w Radzie Bezpieczeństwa zamiast komunistycznych Chin zasiadał przedstawiciel Tajwanu. Przy bojkocie ZSRR Rada Bezpieczeństwa ONZ potępiła agresję północnokoreańską. Wojna w Korei spowodowała interwencję amerykańskich wojsk pod wodzą generała Douglasa MacArthura, dążącego do otwartego konfliktu także z Chinami Ludowymi, otwarcie wspierającymi Koreę Północną. Śmierć Józefa Stalina i groźba eskalacji konfliktu zakończyły działania zbrojne – przywrócono do podziału państwa wzdłuż 38 równoleżnika. Woja w Korei była jednym z najbardziej niebezpiecznych wydarzeń zimnej wojny, gdyż, w przypadku włączenia Chin i ZSRR, stanowiła groźbę przeistoczenia się w wojnę światową.

Wojna ideologiczna

W latach pięćdziesiątych XX wieku ujawnił się kontekst ideologiczny zimnej wojny. W Stanach Zjednoczonych przybrał on formę makkartyzmu (od nazwiska sekretarza Josepha Raymonda McArthy’ego), prowadzona w latach 1950 – 1954 polityka skrajnej podejrzliwości antykomunistycznej. Obawa przed rzekomo nieuchronnym i bliskim konfliktem atomowym i przesadny, paranoidalny strach przed sowieckimi agentami niebezpiecznie kierował Stany Zjednoczone w kierunku państwa autorytarnego – prowadzono między innymi szeroką inwigilację środowisku uznawanych za potencjalnie niebezpieczne, na przykład artystów i dziennikarzy. W bloku wschodnim wybuch zimnej wojny także wzniecił bardzo poważne napięcia ideologiczne, przejawiające się falą terroru i zbrodni epoki stalinowskiej, przede wszystkim wobec nie komunistycznych bohaterów niedawno zakończonej II wojny światowej, ale też konfliktem wewnątrz samych partii komunistycznych, oskarżanych o zapędy nacjonalistyczne, z czego największe rozmiary przybrał konflikt z liderem jugosłowiańskich komunistów Josefem Broz Tito.	

Dalsze konflikty zimnej wojny Po śmierci Józefa Stalina zakończyła się zasadnicza część zimnej wojny, jednakże, pomimo chwilowego odprężenia, jej skutki były odczuwalne na całym świecie pod postacią narastającego konfliktu w Indochinach, dawnej kolonii francuskiej, konfliktu o Kanał Sueski 1956 i narastającego napięcia w Kongo – najbogatszej w surowce części Afryki. Powstanie w Budapeszcie (1956) stało w sprzeczności z po stalinowskim odprężeniu. Drugi kryzys berliński (budowa muru berlińskiego, 1962), kryzys w Zatoce Świń (1961) i kryzys kubański (1962) świadczyły o ponownym wzroście napięcia. Kryzys w Zatoce Świń z 1961 i kryzys kubański z roku następnego ponownie postawały obydwa bloki na krawędzi wojny nuklearnej a świat na krawędzi wojny światowej. W 1959 roku autorytarne rządy Fulgencio Batisty na Kubie zostały zastąpione przez komunistyczną dyktaturę Fidela Castro. Po zawarciu sojuszu pomiędzy Kubą a ZSRR, Stany Zjednoczone, zgodnie z nową doktryną wojskową opracowaną przez Roberta McNamarę, usiłowały obalić nowe rządy na Kubie zbrojnie rękami agentów CIA. Ich lądowanie w Zatoce Świń zakończyło się porażką i kompromitacją USA. Po tym wydarzeniu Kuba otworzyła swoje terytorium dla sowieckiej broni masowego rażenia zdolnej osiągnąć terytorium USA. Kryzys Kubański, jaki wybuchł pomiędzy 14 a 28 października 1962 roku, został zażegnany wymianą not dyplomatycznych pomiędzy Johanem Fitzgeraldem Kennedym, prezydentem USA, a I Sekretarzem Partii Komunistycznej ZSRR Nikitą Chruszczowem. Na skutek kryzysu ZSRR wycofał swe rakiety z Kuby, a USA z Turcji, choć to posuniecie planowane było już wcześniej. Kryzys Kubański, wydarzenie stawiające świat nad przepaścią wojny, został rozwiązany pokojowo i przyniósł względne zwycięstwo Stanom Zjednoczonym. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych konflikty zimnej wojny coraz częściej przybierały charakter peryferyjny. Najbardziej charakterystycznym przejawem tej tendencji była wojna w Wietnamie, toczona z niepowodzeniem przez Stany Zjednoczone i grupę państw sojuszniczych do 1975 roku. Wojna zakończyła się klęską Zachodu i opanowaniem całego Wietnamu przez komunistyczną północ, wspieraną przez Chiny i Związek Radziecki. Obydwa bloki - w ramach konfliktów peryferyjnych, udzielały też wsparcia dla przewrotów politycznych w państwach trzeciego świata. Bardzo ważnym wydarzeniem dla zimnej wojny była interwencja Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku i doktryna nowego szefa Komunistycznej Partii ZSRR Leonida Breżniewa o ograniczonej suwerenności państw bloku wschodniego. Wedle doktryny Breżniewa, interes komunizmu przeważał nad zasadą suwerenności państw i blok komunistyczny miał prawo interweniować zbrojnie dla zachowania pożądanego ustroju.

Ograniczenia zbrojeń, nowy wyścig zbrojeń i zakończenie zimnej wojny

Wydarzenia te miały jednak miejsce w kontekście pierwszych negocjacji dotyczących ograniczenia zbrojeń, tak konwencjonalnych, jak i atomowych. Przyczyniały się do tego zmiany w Europie Zachodniej – wystąpienie Francji ze struktur zbrojnych NATO i nowa polityka wschodnia Republiki Federalnej Niemiec za czasów kanclerza Willy’ego Brandta. Zmiany w nastawieniu społeczeństw zachodu przyniósł też rok 1968 i postępujące przemiany społeczne. Znakiem tego czasu był dokument końcowy Konfederacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie podpisany w Helsinkach, wprowadzający „od Władywostoku po Vancouver” wymiar praw człowieka. Umożliwiło to powstanie jawnej opozycji w państwach komunistycznych, w tym Solidarność w Polsce.
Ograniczenia w zbrojeniach i ograniczenia polityczne zostały przełamane na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Agresja ZSRR na Afganistan spowodowała zmianę polityki USA. Pomiędzy 1981 a 1986 rokiem amerykański prezydent Ronald Reagan prowadził politykę nowego wyścigu zbrojeń, już w warunkach ograniczeń narzuconych przez układy o kontroli zbrojeń i budowie wzajemnego zaufania. Nowy wyścig zbrojeń wykazał niezdolność Związku Radzieckiego do sprostania temu wyzwaniu i coraz bardziej zaawansowanym technologicznym wymogom. Objawem tej bezsilności była polityka jawności (głasnost) i przemian (pierestrojki) w Związku Radzieckim za Michaiła Gorbaczowa. 
Załamanie się bloku komunistycznego na przełomie 1989 i 190 roku świadczyło o skuteczności amerykańskiej polityki globalnej lat osiemdziesiątych. W sierpniu 1990 roku nowy amerykański prezydent George Bush (senior) ogłosił zakończenie zimnej wojny. W 1991 roku Związek Radziecki przestał istnieć. Świat wszedł w nową erę stosunków międzynarodowych.