Każda z minionych epok charakteryzuje się własnymi ideami, filozofiami czy prądami. Wraz z różnymi wydarzeniami na świecie kształtowane są nowe poglądy, wzorce i modele zachowań, które są przewodnikiem dla ludzi, żyjących w danym okresie. Są one również wyznacznikiem dzielącym bohaterów na postaci pozytywne, które to prezentują postawy godne naśladowania i są wzorami dla innych oraz negatywne, czyli postaci, które swoim postępowaniem budzą w nas odrazę i niechęć, ponieważ dbają tylko o dobro własne i nie żyją zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami moralnymi w danych epokach. Człowiek żyje zgodnie z regułami swego czasu. Ludzie od zawsze potrzebowali pewnego rodzaju pomocy w przejściu własnego życia, a mianowicie ukierunkowania go. Dlatego każdy poszukuje czegoś, na czym będzie mógł się wzorować, szukając własnej drogi. Takiego wzoru poszukują szczególnie ludzie młodzi, którzy nie mają dokładnego planu dla siebie. Próbują znaleźć oni ideały oraz wartości godne naśladowania. W literaturze znajdziemy bardzo wiele przykładów wzorców. Biblijny Hiob, który jest przykładem ufności i oddania Bogu, średniowieczni rycerze oraz władcy i ich idealne postawy, romantyczni kochankowie, a zarazem bojownicy o wolność ojczyzny oraz pozytywistyczni chłopi, oddani swej pracy. Owa praca jest jednym z pozytywistycznych haseł, które Eliza Orzeszkowa realizuje w swym dziele. „Nad Niemnem” jest powieścią tendencyjną, gatunkiem epickim często wykorzystywanym przez twórców w dobie pozytywizmu. Zgodnie z jego założeniem wartością najważniejszą w powieści jest jej dydaktyczny oraz utylitarny charakter. Poprzez powieść tendencyjną, autorka przekazała pozytywistyczne hasła epoki. Występuje w niej uproszczona fabuła, w której postacie zostały wyraźnie podzielone na negatywne i pozytywne. Narracja w tym utworze jest prowadzona w trzeciej osobie, a narrator jest obiektywny. Pisarka propagowała pracę u podstaw, pracę organiczną, asymilację żydów, czy równouprawnienie. Hasła pozytywistów były odzwierciedlane w formie schematu życia bohaterów. Postacie dobre, czyli realizujące założenia pozytywistów, osiągają szczęście. Postacie złe, czyli odrzucające idee epoki, skazane były na niesprzyjający los.
W załączonym fragmencie przedstawiono pozytywistyczne wzorce i antywzorce opisane w utworze. Doskonale uwypuklone zostały również różnice pomiędzy bohaterami. Zauważyć je można w rozmowie, która odbyła się we dworku w Korczynie między Zygmuntem Korczyńskim a Teofilem Różycem. Obaj wywodzą się z arystokracji, toteż nie mają oporów w rozmowach i dobrze czują się w swym towarzystwie. Mężczyźni rozprawiają o urokach krajobrazów zachodnioeuropejskich oraz nudnej, ale urokliwej okolicy dworku. Konwersacja ta odbyła się podczas uroczystości urodzin Pani Emilii Korczyńskiej, matki Witolda- jak co roku, do Korczyna z tej okazji przyjeżdża wielu gości i krewnych, a uroczystość ta zawsze obchodzona jest z wielkim dostojeństwem i klasą. Do rozmowy panów dołącza „młodziutki, dwudziestoletni chłopak, w którym na pierwszy rzut oka można było poznać studenta.”- syn gospodyni, Witold, który również jest reprezentantem szlachty. Dzięki charakterystyce pośredniej zastosowanej w dziele, dokładnie poznajemy ich cechy. Witold, syn Benedykta i Emilii Korczyńskich powrócił do swego domu w Korczynie, po uprzednim skończeniu kursu agronomiki oraz odbyciu praktyki zawodowej. On również jest jednym z młodych pozytywistów polskich, którzy realizowali hasła takie jak „praca organiczna” czy „praca u podstaw”. Kocha on życie na wsi, przyjaźni się z chłopami. Chciałby, by Różyc na swej ziemi wykonał kilka reform i jest przekonany, że hrabia coś planuje. Jednak ku jemu zdziwieniu, arystokrata nawet nie pomyślał o jakichkolwiek zmianach. Młody student uważa, że Różyc powinien dawać przykład, wyruszać z inicjatywą i zmieniać sytuację we wsi, która jego zdaniem jest zła. Sugeruje także Zygmuntowi, by także zainteresował się sprawą wsi. Młodzieniec jest zdeterminowany do działania, chce przeprowadzać reformy i chce wdrażać w życie pozytywistyczne ideały. Nie rozumie swych rozmówców, których nie obchodzi ich ojczyzna. Natomiast hrabia zafascynowany jest zagranicą, zachwala tamtejsze strony, wspomina swe podróże. To tam przeżył swe najpiękniejsze chwile, poznał wspaniałych ludzi i zostawił nam najlepsze wspomnienia. W młodości używał życia, trwonił swój majątek, ale nadal jest właścicielem majątku Wołowszczyzna i mieszka w pałacyku. Nie widzi w swym życiu sensu. Nie ma pojęcia o wydarzeniach, które rozegrały się na ziemiach polskich, nie ma tożsamości narodowej, Litwa to dla niego okolica egzotyczna. Jest samolubem i egoistą, uważa się za lepszego nawet od swych szlacheckich przyjaciół, wszystkich wokół traktuje z pobłażaniem, a czasem lekceważąco. Jest amoralny. Orzeszkowa ukazała tę postać, jako kosmopolitę, ignoranta w sprawach narodowych, zepsutego, niemoralnego człowieka. Jednocześnie pokazała, co dzieje się z ludźmi, którzy odcięli się od własnych korzeni, odrzucili wszelkie kanony wartości - są zmęczeni, zniechęceni, nieszczęśliwi. Zygmunt Korczyński kieruje się podobnymi wartościami jak Różyc, jest egoistą nastawionym na korzystanie z życia, lubił wygodne życie. Tak samo przebywał poza granicami kraju. Stał się kosmopolitą pogardliwie odnoszącym się do ojczystego kraju i jego problemów. Nie przywiązywał on wagi do narodowej pamięci o bohaterach walczących i ginących za ojczyznę. Nie cenił pracy, chciał sprzedać majątek i wyjechać. Obaj panowie zachwalają inne kraje, popierają nawzajem swe racje. Nie potrafią żyć w tym miejscu. Użalają się nad swym losem. Uważają wieś za „głuchą i nudną pustynię”. Zygmunt, jako malarz, cierpi na brak natchnienia, obwinia winą okolicę, ludzi i oddalenie od zachodnioeuropejskich pejzaży i światowego życia. W utworze „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej głównym założeniem była praca, która stanowiła najwyższą wartość, wyznaczała cele życia, była drogą do osiągnięcia szczęścia przez ludzi. Prawdziwym heroizmem w tej powieści nie jest walka w powstaniu, lecz następująca już po nim praca. To ona mówi, czy człowiek jest dobrym Polakiem. Postaci w powieści dzielimy na pozytywne, które realizują się poprzez pracę, są dobre, szczęśliwe, obdarzone zdrowiem i urodą, pracując dają wyraz postawy patriotycznej oraz negatywne, które nie widzą celu w życiu, są nieszczęśliwe, brakuje im zdrowia, radości życia, nie potrafią się angażować, źle wpływają na otoczenie. „Nad Niemnem” ukazuje sposób myślenia, mentalność i idee, którymi kierowali się ludzie w II połowie XIX wieku. Przedstawia konflikt między programem pozytywistycznym a wciąż obecnym w ludzkiej świadomości ideałami romantycznymi. Jest to powieść dydaktyczna. Pisarka usiłowała zawrzeć w swojej powieści wskazówki etyczne i moralne, jakimi Polacy powinni się kierować w określonej sytuacji politycznej. „Nad Niemnem” to książka, której zadaniem jest nauczanie czytelnika godnej postawy, wskazanie mu wzorców etycznych i moralnych, wykształcenie w młodych ludziach uczuć patriotycznych i obywatelskich oraz nauczenie, że każdy z nas jest sobie równy. Orzeszkowa dzieli ludzi na negatywnych, kosmopolitów, rozkochanych w światowym życiu towarzyskim, niedostrzegających piękna przyrody. Są to także ludzie obojętni wobec narodowej tradycji i historii (np. Różyc i Zygmunt). Autorka bardziej ceni za to ludzi o niższej pozycji społecznej (np. Bohatyrowicze), którzy kochają przyrodę, kultywują pamięć o przodkach i bohaterach powstania oraz żyją z pracy własnych rąk. Stawia ona na wzór proste wiejskie życie w harmonii z naturą, dające człowiekowi wszystko, czego mu trzeba. Cywilizację i miejską kulturę ukazuje natomiast jako zepsutą i pustą. Podkreśla jak ważne w życiu społeczeństwa polskiego powinny być treści demokratyczne i kult pracy, postrzegane, jako wielkie zdobycze cywilizacji. Poruszyła ona także ważne idee pozytywistyczne, wskazując jednocześnie możliwości ich realizacji. Praca w powieści Elizy Orzeszkowej urosła do rangi czynnika, który jest miernikiem wartości bohaterów. Bohaterowie, którzy cenią pracę i dzięki niej przyczyniają się do wspólnego dobra, są zdecydowanie pozytywni i wzbudzają sympatię czytelników. „Nad Niemnem” w pełni oddaje poglądy epoki pozytywizmu i jest swoistym hymnem na cześć człowieka pracy.