Wielką rolę w kulturze pedagogicznej starożytnej Grecji odgrywali filozofowie i ich szkoły filozoficzne, takie jak: wędrówki sofistów nauczających dzielności i mądrości, dyskursy z młodymi prowadzone na agorze przez Sokratesa, Akademia Platońska w gaju poświęconym Akademosowi, która przetrwała całe wieki, czy też szkoła Arystotelesa prowadzona w ateńskim Lykeionie (stąd liceum), nazywana szkołą perypatetów (gr.peripoatos-chodzenie wokół), ponieważ Arystoteles wykładał swoją filozofię przechadzając się wraz z uczniami pod wspaniałą kolumnadą Lykeionu. Arystoteles (384-322), najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożytności, jest także ojcem teorii uczenia się i nauczania, czyli tej dyscypliny naukowej, którą nazwano dydaktyką. To co Arystoteles powiedział o procesie uczenia się (od spostrzegania, poprzez zapamiętywanie, doświadczenie oraz umiejętność zużytkowania informacji do ich rozumowego opanowania i wiedzy pojęciowej), i to, czego domaga się w związku z tym od nauczyciela w procesie nauczania pozostanie na długie wieki najwyższym kanonem dydaktycznym. Współczesny polski pedagog- Bogdan Nawroczyński teorię Arystotelkesa opisuje w ten sposób: „Wszystko co w toku nauczania powiedziano później, czy to w starożytności klasycznej, czy w średniowieczu, czy za czasów wcześniejszego humanizmu, stało już poniżej teorii Arystotelesa.” Urodził się w roku 384 przed naszą erą, w miejscowości Stagira w Macedonii, zmarł w roku 322 przed naszą erą. Życie Arystotelesa od samego początku związane było z macedońskim dworem. Najpierw w charakterze nadwornego lekarza, pracował na nim ojciec filozofa. Z czasem sam Arystoteles został mianowany nauczycielem królewskiego syna, niejakiego Aleksandra Wielkiego. Od 17 roku życia filozof był związany z Platońską Akademią. Początkowo będąc jej studentem, później także i wykładowcą. Arystoteles uchodził za jednego z największych uczniów Platona. We wczesnym okresie swej filozoficznej drogi, chłonął naukę mistrza, będąc wielkim zwolennikiem głoszonych przez Platona tez. Z czasem ta bierna fascynacja ustąpiła pola krytycyzmowi, oraz własnemu postrzeganiu najważniejszych zagadnień w życiu człowieka. Z nastaniem roku 335 przed naszą erą, Arystoteles ponownie znalazł się w Atenach, w których założył swoją szkołę, Liceum. Przez 12 kolejnych lat (aż do swej śmierci), nie tylko nią kierował, ale także uczył w niej, dbając o edukację intelektualną oraz wychowanie swych podopiecznych. Inicjatywę Arystotelesa wspierał Aleksander Wielki, przekazując Liceum środki finansowe niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowania, oraz pomoce naukowe. Podobnie jak placówka założona przez Platona, tak Liceum, było instytucją o charakterze filozoficznym, kształcącą głównie w kierunkach logicznym oraz naukowym. Naukowe wykłady nie były jednak jedyną formą edukowania młodzieży. Arystoteles na wielką skalę rozwinął bowiem tzw. “twórczość literacko-naukową”. Opierała się ona na kulcie badawczym i wykorzystywała wszelkie dostępne w szkole środki oraz materiały naukowe. W Liceum z wielkim zainteresowaniem korzystano z doskonale zaopatrzonej biblioteki, z map, oraz z wszelkich pomocy naukowych. W szkole obowiązywał podział na mniejsze grupy (klasy). Kryterium wyróżnienia był stopień zaawansowania pojedynczego ucznia w odbywanych przez niego studiach. Istotną rolę odgrywał także posiadany przez daną jednostkę staż naukowy. Podobny podział obowiązywał także wśród kadry naukowej. Wśród naukowców wyróżniano: pracowników starszych, samodzielnych, młodszych oraz nowicjuszy. Każda z osób tworzących kadrę naukową, współpracowała z zespołem, a jednocześnie miała obowiązek wykonania powierzonego jej zadania indywidualnego. Każdy tak uczeń, jak i uczony miał prawo skorzystania z dobrodziejstwa Liceum. Osobiste doświadczenia z nauczaniem i leczeniem małych dzieci przekonały Arystotelesa, co do błędności Platońskiej teorii anamnezy. Polegała ona na odkrywaniu “ukrytej pamięci” idealnego świata dzięki dialektycznym dyskursom. Zdaniem Arystotelesa, ludzie nie posiadają takiej ukrytej pamięci, lecz cała ich wiedza pochodzi z doczesnego doświadczenia. Na poparcie swego stanowiska przywoływał fakt, że wprawny sofista potrafi przekonać niedoświadczonego ucznia niemal do wszystkiego. Arystoteles stwierdził, że dużo rozsądniejsze jest przyjęcie, że ludzie rodzą się z niezapisanym umysłem, który zapełnia się myślami na skutek codziennych doświadczeń życiowych. Myśli jednak żyją później własnym życiem i część ludzkich rozumowań ulega rozmaitym wypaczeniom i dziwactwom. Przyjmując to założenie Arystoteles doszedł do wniosku, że aby uporządkować ludzkie myśli i wykazać które z nich są adekwatne do rzeczywistości, a które nie, należy stworzyć naukę o samym myśleniu jako takim. Naukę tę nazwał logiką. Arystoteles odrzucił idealizm Platona. Nie badał pojęć ogólnych, lecz jednostkowe byty – człowieka i jego działanie. W ten sposób nie kreuje on modelu rzeczywistości, a następnie próbuje w tym, co realne znaleźć przesłanki sprawdzające i uwierzytelniające przyjęty wcześniej model świata. Arystoteles opowiada się za realizmem bytowym i poznawczym. W swojej filozofii nie tworzy człowieka, ale dokonuje oczytania jego zawartości za pośrednictwem identyfikacji. Metoda ta pozwala odczytać elementy bytu ludzkiego (pryncypia), a następnie określić, jaką te elementy zajmują pozycję w bycie. Kluczem do rozpoznania tych zależności jest arystotelesowska teoria aktu i możności. Teoria aktu i możności pozwala na „odkrycie” w człowieku zarówno tego, co duchowe, jak i tego co, materialne. Realizm nie ogranicza zatem – jak ma to miejsce w idealizmie – do jednego elementu bytowego, otwiera na pluralizm bytowy.
Aktem jest to, co w człowieku stałe i niezmienne. Możność jest tym, co podlega zmianie, jest kształtowane. Akt wpływa na możność, kształtuje ją. Możność określa akt, jako coś konkretnego, przyporządkowanego do tej właśnie jednostki. Arystoteles uznał, że aktem w człowieku jest jego dusza, zaś możnością ciało. Dla Arystotelesa cel wychowania jest tożsamy z celem życia człowieka. Arystoteles wszelako zauważa, że wychowanie jest niezbędne do tego, by człowiek mógł się w pełni zrealizować. Dobrem nadrzędnym zaś, do którego wszyscy aspirujemy, jest szczęście. Jednakże człowiek szczęśliwy nie jest, według Arystotelesa, ani godnym podziwu dzikusem, ani człowiekiem w stanie natury, lecz jest człowiekiem wychowanym. Człowiek szczęśliwy to dobry człowiek, to człowiek prawy, lecz prawość zyskuje się wyłącznie przez wychowanie. Stąd w ujęciu Arystotelesa etyka i wychowanie przenikają się wzajemnie. Wg Arystotelesa dusza nie jest duchem niezależnym od ciała. Uważał, ze istnieją 3 rodzaje duszy, i ludzie je posiadają: •roślinna - ludzie potrafią myśleć, a ponad to posiadają zdolności wegetatywne, •zwierzęca - mają zdolności odczuwania przyjemności i przykrości, postrzegania i pożądania. (wychowanie moralne), •rozumna - uważał, że dusza ludzka nie będąc wieczną nie posiada wiedzy wiecznej. Znajomość świata zdobywa za pomocą 5 zmysłów, pamięci i rozumu. (wychowanie intelektualne). Arystoteles wprowadził własną teorię uczenia się i nauczania. Wyodrębnił w niej 3 etapy: •gromadzenie w umyśle dziecka wrażeń zmysłowych i jednocześnie rozpoznawanie i grupowanie ich, •utrwalanie w pamięci zdobytych wrażeń, łączenie ich z poznanymi poprzednio, w ten sposób wzbogacanie własnej wiedzy, •obróbka umysłowa zdobytego materiału - uogólnianie go wg Arystotelesa naukę w szkole należy zaczynać od spostrzeżeń i doświadczeń empirycznych. Uważał, że wychowanie człowieka winno się zacząć jeszcze przed jego narodzeniem, a ludzie powinni przestrzegać zasady: eugeniki i kontroli urodzeń. Arystoteles głosił także, że dzieci kalekie powinny być (podobnie jak w Sparcie) porzucane, a reszta dzieci ma być pod stałą kontrolą. Siedmioletnie dziecko powinno pójść do szkoły, gdzie zacznie uczyć się pisać i czytać, a także rachunków, gimnastyki i muzyki. Celem wykształcenia, zdaniem Arystotelesa, było nauczyć ludzi spędzania wolnego czasu, a nie zawodu. Wg Arystotelesa tylko człowiek, który robi to co lubi, nauczy się robić to dobrze i ja z tym zdaniem całkowicie się zgadzam. Głównymi założeniami ideii pedagogicznej Arystotelesa są: • do 7 roku życia dziecko winno się wychowywać na forum swej rodziny • potrzeba monitorowania treści twórczych (literackich czy muzycznych) • potrzeba edukowania muzycznego dzieci oraz młodzieży; w przekonaniu Arystotelesa muzyka miała mieć kojący wpływ na odpoczynek człowieka, miała sprzyjać wyrabianiu u ludzi młodych dobrych nawyków, miała pomagać w ćwiczeniu oraz doskonaleniu ludzkiego umysłu • zwolennik wychowania państwowego (nad wychowaniem oraz kształceniem dzieci oraz młodzieży mieli czuwać nadzorcy publiczno-państwowi) • przeciwnik twierdzenia, jakoby państwo miało być właścicielem dziecka • zwolennik wychowywania w grupie (zbiorowości) • w przekonaniu Arystotelesa, po ukończeniu 5 roku życia dziecko powinno się już przysłuchiwać naukom pobieranym przez inne dzieci • z nastaniem 7 roku życia powinna się rozpocząć regularna nauka • w okresie pomiędzy 7 a 14 rokiem życia dziecko powinno zdobywać wiedzę tzw. elementarną, powinno uczyć się muzyki oraz rysunku • w okresie pomiędzy 14 a 21 rokiem życia młodzież powinna doskonalić swoją sprawność fizyczną (Arystoteles odradzał łączenia ze sobą wysiłku fizycznego oraz intelektualnego) • przekonanie, że nie ma nic gorszego od pracy fizyczny, pracy upadlającej umysł i nie pozwalającej rozwijać się zakorzenionej w człowieku cnocie Arystoteles dokonał organizacji nauk przyrodniczych i humanistycznych. Obok naukowych wykładów silnie rozwinął twórczość literacko-naukową, w szkole panował kult wysiłku badawczego, były tam sale wykładowe, zbiory materiałów, pomoce naukowe i biblioteka, używano w szkole map. Zainteresowania naukowe szkoły to historia społeczeństw, historia literatury i sztuki, historia dawnych systemów politycznych, nauki matematyczne i przyrodnicze. Arystoteles w zoologii stworzył pierwsze podwaliny faktycznej wiedzy, opisał przeszło 500 gatunków zwierząt, zajmował się szczegółowymi badaniami anatomicznymi, dając podstawy anatomii i fizjologii. Jemu także nauka zawdzięcza stworzenie metody klasyfikacji zwierząt (podział na gatunki i rodzaje) i pierwszej systematyki świata zwierzęcego. Szkołę Arystotelesa można nazwać instytutem naukowo-badawczym, w którym były uprawiane i rozwijane prace badawcze. Według mnie tak, jak cała praktyczna filozofia Arystotelesa, jego teoria wychowania opiera się na zdrowym rozsądku. Wszelkich skrajności i ekstrawagancji należy unikać, tak więc np. celem ćwiczeń fizycznych nie powinno być „produkowanie" rekordzistów za wszelką cenę, wychowanie muzyczne powinno być raczej nastawione na czerpanie przyjemności ze słuchania muzyki, nie zaś na wirtuozerię. Uczniowie nie powinni być zmuszani do tego, co nie mieści się w granicach ich zdolności. Młodych ludzi nie powinno się wysyłać na lekcje polityki, jeśli nie mają oni dostatecznego doświadczenia w sprawach politycznych. Zawsze należy brać w rachubę intelektualny poziom uczniów, ponieważ jest on różny u różnych jednostek. Dla Arystotelesa wychowanie nie jest czymś, czemu uczeń ma się pasywnie poddać, a wręcz przeciwnie- jest to znacząca aktywność. Znów więc widzimy, że teoria wychowania wiernie odzwierciedla główne wątki całej arystotelesowskiej filozofii. Uważa on, że związana z uczeniem się aktywność jest dla ucznia źródłem przyjemności. Pomimo upływu wieków Arystotelesowska teoria wychowania nie straciła swej aktualności. Jego spostrzeżenie dotyczące polityki edukacyjnej i jej roli w społeczeństwie, jego pojęcie systemu edukacji kontynuowanej oraz wychowania dla pokoju i spoczynku, a także inne jego poglądy pedagogiczne mają wiele wspólnego z zadaniami, jakie dziś stoją przed tymi. którzy ponoszą odpowiedzialność za wychowanie.