TEMAT: Korzyści dla Rzeszy Niemieckiej i Republiki Radzieckiej płynące z zawarcia Układu w Rapallo w 1922r

Śledząc historyczne powiązania zachodzące pomiędzy Rosją a Niemcami, nietrudno dostrzec, że kraje te zawsze pozostawały wobec siebie w silnych zależnościach. Dla Niemiec, Rosja stanowiła jedyny ważny podmiot polityki międzynarodowej na Wschodzie, postrzegany -w zależności od czasu i okoliczności- w kategorii partnera lub wroga. W myśl tego przekonania, na przestrzeni dziejów owe koligacje między dwoma mocarstwami owocowały licznymi układami – m.in. Sojusz Trzech Cesarzy z 1879r, Układ z Rapallo z 1922 czy Pakt Ribbentrop-Mołotow z 1939. W wyniku jednak sprzecznych interesów, porozumienia te okazywały się w szerszej perspektywie nietrwałe. Fakt jednak ciągłego odnoszenia się do siebie w podejmowaniu istotnych decyzji politycznych zasługuje na szczególną uwagę.
Chcąc zanalizować dokładne podłoże historyczne, przyczyny i skutki zawarcia Traktatu w Rapallo w 1922r, należy zatrzymać się przy dwóch poprzedzających go międzynarodowych konferencjach: były to obrady w Wersalu, zakończone zawarciem Pokoju Paryskiego w 1919r oraz pertraktacje w dziedzinie gospodarki, w Genui, w roku 1922. To właśnie układ kończący pierwszą wojnę światową spowodował zwrot Niemiec ku Rosji sowieckiej i wywołał u nich poczucie prawdziwej wspólnoty interesów. Pokonani, rozbrojeni, bezsilni i samotni musieli przyjąć jego postanowienia, co wiązało się z ogromnym upokorzeniem, żalem i jednocześnie nienawiścią w stosunku co do krajów Zachodu. Już wtedy jasnym stało się, że jedynym możliwym sprzymierzeńcem Niemców jest drugi wielki przegrany wojny, a zatem Rosja. Rozwiązanie takie nie było naturalnie jedynym i oczywistym dla niemieckich polityków: Nastąpił bowiem wśród nich podział na frakcję prozachodnią- a więc popierającą wypełnienie postanowień traktatu wersalskiego, a przez to osiągnięcie prawdziwego pokoju z Zachodem- i prowschodnią –dążącą do jak najszerzej rozumianej współpracy gospodarczej i wojskowej z Rosją, która stanowiłaby element przeciwwagi wobec siły państw Ententy. Ostateczne ustalenie kierunku polityki zagranicznej Niemiec i Rosji zostało przyspieszone przez Konferencję w Genui . Podczas obrad w 1922 r. David Lloyd George usilnie starał się wprowadzić w życie plan nowego porozumienia państw Ententy z Rosją. Leninowskiej Rosji oferowano uznanie dyplomatyczne na arenie międzynarodowej w zamian za przyjęcie pełnego dyktatu gospodarczego państw Zachodu. Pogłębiający się po pierwszej wojnie światowej kryzys, który wstrząsnął praktycznie całą Europą, wymagał bowiem otwarcia ogromnego i chłonnego rosyjskiego rynku dla przemysłu i handlu . Państwu Wschodu ofiarowano niemieckie reparacje, oczekując w zamian spłaty carskich kredytów zaciągniętych u Francji, która zaś miała uczynić ustępstwa w kwestii odszkodowań wobec Niemiec. Domagano się również pełnego zwrotu znacjonalizowanych przedsiębiorstw , które były własnością obywateli państw obcych, najczęściej Francuzów i Anglików. Kwota swego rodzaju odszkodowania, satysfakcjonująca Zachód opiewała w granicach 18 miliardów rubli w złocie. Przedstawione zatem Rosji warunki były – jak na panujące wówczas w tym kraju głód i biedę- zbrodnicze i nierealne do spełnienia . Stąd poufne pertraktacje nad ostatecznym kształtem ewentualnego układu trwały nadal.
Rozmowy te nerwowo obserwowali Niemcy, którzy doskonale zdawali sobie sprawę ze swego tragicznego położenia. Analizując fakt wyłączenia ich z tajnych negocjacji, łatwo było przewidzieć, że w Genui może dojść do zawarcia jakiegoś ważnego porozumienia na ich niekorzyść. Trudność ich sytuacji polegała dodatkowo na tym, że sami niewiele byli w stanie zrobić. Pozostało im tak naprawdę czekać na ruch Rosjan, mając nadzieję, że ich uprzednie ustalenia i pewne obietnice przezwyciężą chęć porozumienia z Zachodem. Stosunki niemiecko- rosyjskie były bowiem po Traktacie Wersalskim raczej uregulowane: Mimo że traktat brzeski został unieważniony, to Rosja utrzymała prawo do niemieckich odszkodowań wojennych. Niemcy z kolei uznały granice powstałych na terenie Cesarstwa Rosyjskiego państw oraz zawarte przez nie traktaty ze zwycięskimi mocarstwami. Ponadto, 6 maja 1921r. Niemcy i Rosja Sowiecka zawarły układ handlowy, który przewidywał utworzenie wzajemnych przedstawicielstw dyplomatycznych. Usuwano zatem główne przeszkody stojące na drodze do normalizacji wzajemnych stosunków.
Na uwagę zasługuje jeszcze fakt, że podczas podróży delegacji rosyjskiej do Genui, miały miejsce tajne konsultacje niemiecko-sowieckie w Berlinie. Tu właśnie stworzono podwaliny pod przyszły układ. Ustalono przede wszystkim, że delegaci obu państw w trakcie trwania konferencji będą utrzymywać ze sobą ścisły kontakt. Ponadto Niemcy miały zrezygnować z roszczeń pokrycia strat, które poniosły w związku z rosyjską rewolucją. Warunkiem takiego rozwiązania miała być obietnica niewypłacania przez Rosję takowych odszkodować żadnemu innemu państwu. To asekuracyjne i poufne rozstrzygnięcie było już wtedy bardzo istotnym we wzajemnych stosunkach obu państw. Oficjalnego traktatu jednak nie podpisano, pomimo iż Rosja przedstawiła gotowy projekt swego rodzaju spóźnionego układu pokojowego. Strona niemiecka czekała na przebieg rozmów w Genui.
Istnieje jeszcze jedna teza co do źródeł zawarcia traktatu z Rapallo. Wiąże się ona bezpośrednio z postacią Karola Radka, który jako jedyny z delegacji bolszewickich polityków przedostał się w roku 1918 do Berlina. Przez kilka dni, zmieniając adres zamieszkania, utrzymywał kontakty z niemieckimi przyjaciółmi partyjnymi, zdobywał nowe doświadczenia, by po krótkim czasie zostać zatrzymanym w jednej z licznych łapanek organizowanych na komunistów. Przebywając w celi więzienia śledczego w Moabicie od 12 lutego 1919 cieszył się dużym zainteresowaniem Reichswehry. Po wyjściu z więzienia zamieszkał w domu pułkownika von Reibnitza, który w czasie wojny był oficerem wywiadu, a później należał do sztabu nowego szefa Reichswehry, Seeckta. W grudniu 1919r. wtajemniczony w pomysły i zamiary Niemców, Radek wrócił do Moskwy z ideą sojuszu antybolszewickich Niemiec z bolszewicką Rosją, przeciw Zachodowi i traktatowi wersalskiemu. Niemcy byli zainteresowani porozumieniem na zasadzie równouprawnienia, wzajemnych interesów i szacunku oraz sprzymierzenia przeciw wspólnemu wrogowi. To właśnie Karol Radek wraz z Gieorgijem Cziczerinem – komisarzem spraw zagranicznych Rosji- po jednej stronie, i szefem Reichswehry- Hansem von Seecktem oraz Adolfem von Maltzahnem- wybitnym niemieckim dyplomatą z drugiej, pertraktowali na temat wspólnej polityki w przededniu Konferencji w Genui.
Nieudolne negocjacje Lloyda George ze stroną rosyjską podczas obrad w Genui oraz napięta sytuacja na arenie międzynarodowej przyniosły -zaskakujący wszystkich- rezultat. Oto bowiem strony niemiecka i rosyjska na przekór planom państw zachodnich znalazły rozwiązanie wobec swego krytycznego położenia w powojennej Europie, zawierając ze sobą traktat, który przeszedł do historii pod nazwą Układu z Rapallo z roku 1922. Zarówno Republika Weimarska, jak i Rosja Radziecka były państwami izolowanymi przez resztę społeczności międzynarodowej. Nie współtworzyły systemu międzynarodowego Traktatu Wersalskiego czy Ligi Narodów , a na skutek niedawnych wojen odniosły dotkliwe straty prestiżowe i terytorialne. Obydwa kraje nie mogły -Niemcy ograniczone zasadami demilitaryzacji i obarczone reparacjami wojennymi- lub nie były w stanie -Rosja Radziecka izolowana ze względu na rewolucyjny charakter państwa w pełni uczestniczyć w życiu międzynarodowym. Sama historia zawarcia układu - choć bardzo krótka- jest nadzwyczaj interesująca. 16 kwietnia 1922r.o godzinie 2 w nocy w hotelu, w którym przebywali niemieccy delegaci na Konferencji w Genui, rozbrzmiał dźwięk telefonu. Cziczerin- czy też, jak podają źródła sowieckie, jeden z jego głównych współpracowników- w rozmowie z Maltzahnem zaprosił Niemców, by tego samego dnia zjawili się w rezydencji delegacji rosyjskiej by omówić możliwość porozumienia między Rosją a Niemcami. Maltzahn natychmiast zbudził swych kompanów, wśród nich Walthera Rathenaua- ministra spraw zagranicznych Rzeszy Niemieckiej by wspólnie debatować nad propozycją wschodniego partnera. W pokoju hotelowym Rathenaua miała miejsce sławna konferencja w piżamach. Cała niemiecka delegacja: kanclerz-Joseph Wirth, minister spraw zagranicznych, urzędnicy, dyplomaci, wszyscy zbudzeni w środku nocy, w piżamach debatowali nad zaistniałą sytuacją. Rosyjska propozycja spotkania wiązała się- zgodnie z ich słusznymi przypuszczeniami- z kolejną próbą zawarcia porozumienia. Było to dla Niemców niezwykle istotne, gdyż prowadziło do zerwania konferencji genueńskiej a tym samym planów Lloyda Georga. Tego samego dnia, a więc 16 kwietnia, około 11 przed południem do rezydencji delegacji radzieckiej w Rapallo udali się zatem Rathenau, Maltzahn, Hilferding i Simons. Przez blisko dwie godziny trwały rokowania z Cziczerinem, by po południu, około godziny 17 podpisać układ. Sygnatariuszami traktatu byli: z reprezentacji rosyjskiej- Gieorgij Cziczerin, z niemieckiej- Walther Rathenau. Obie strony uznały swoje granice, nawiązały stosunki dyplomatyczne, rezygnowały z reparacji, przyznały sobie udogodnienia w sferze handlowej, obiecały sobie współpracę gospodarczą i konsultacje, jeśli współpraca ta miałaby zostać później regulowana w międzynarodowych ramach. Formalnie tylko na tych dziedzinach współpraca między państwami miała bazować.
Układ z Rapallo, mimo iż zawarty niespodziewanie i pośpiesznie, okazał się bardzo trwały, gdyż obowiązywał aż do napaści Hitlera na Rosję, a zatem 22 czerwca 1941r. Do podpisania układu przyczyniła się zdecydowanie bardziej Rosja. To ona dokonała wyboru, decydując się na porozumienie z Niemcami, a nie- do czego dążyły rozmowy z przedstawicielami Ententy podczas Konferencji w Genui- z Zachodem. Dlaczego? Przede wszystkim, chciała uchronić się od całkowitego podporządkowania państwom Ententy, a przy tym kapitalizmowi, zachowując swą odrębność i swobodę działania. Dodatkowo istniało na wschodzie przekonanie, że polityka dążąca do osłabienia, czy wręcz zdławienia Niemiec implikuje zniszczenie również Rosji. Rzesza Niemiecka natomiast nie miała tak naprawdę innego wyjścia: bez pomocy i współpracy Republiki Radzieckiej nie byłaby bowiem w stanie odbudować swej mocarstwowości.
Bardzo ogólne postanowienia układu w praktyce przynosiły znacznie większe korzyści i rozszerzał współpracę obu stron o coraz to nowe obszary. Przede wszystkim należy wymienić tu tajną i ścisłą współpracę wojskową. Traktat wersalski zakazywał bowiem Niemcom posiadania broni masowego rażenia, gazów bojowych, lotnictwa bombowego i broni pancernej. Ponadto ograniczenie liczebności Reichswehry do 100.000 żołnierzy i kontrola wojskowa na terenie kraju miały uniemożliwić prowadzenie polityki siły przez to państwo. To właśnie pomoc Rosji dała podwaliny pod budowę niemieckiej potęgi armii. W południowo-wschodniej części Rosji, na obszarze pozbawionej ludności guberni oranienburskiej prowadzono próby z gazami bojowymi. W Lipiecku, między Moskwą a Woroneżem mieściło się centrum niemieckiego lotnictwa, a w Kazaniu zajmowano się budową czołgów. Najprawdopodobniej nowopowstałe fabryki budowane były przez Niemców, mówi się jednak o silnej współpracy między państwami, przez m.in. angażowanie w cały precedens rosyjskich robotników czy nawet inżynierów. Wszystko objęte było ścisłą tajemnicą i wymagało dużego zaangażowania obu stron, w tym również ludności cywilnej. Szacuje się, że rocznie kształcono w Rosji kilkuset niemieckich specjalistów, ich liczba powoli zwiększała się, tak że w 1935r. Reichswehra posiadała już kilkutysięczną kadrę wyszkolonych oficerów lotnictwa i broni pancernej. Rosjanie nie oddawali jednak za darmo swych terenów na poligony wojskowe: w ramach częściowej zapłaty rosyjscy oficerowie mogli ćwiczyć z niemieckimi, a więc szkoleni byli według niemieckich wzorców. Uczestnictwo w manewrach armii i ćwiczeniach sztabowych pod okiem najlepszych specjalistów zaowocowało dobrym przygotowaniem militarnym nie tylko Rzeszy Niemieckiej, ale i Republiki Radzieckiej do II wojny światowej. Rosja znalazła w sojuszu z Rapallo to, czego szukała i do czego dążyła już w latach 20tych, a więc zabezpieczenia i stabilizacji. Dla industrializacji kraju potrzebny był bowiem kapitał i techniczna pomoc , przy tworzeniu Armii Czerwonej niezbędni byli wojskowi doradcy, a na arenie międzynarodowej przeciwwaga dla angielsko-francuskiej presji. To wszystko mogły zagwarantować jej tylko Niemcy, a Moskwa była w stanie zapłacić za to naprawdę wysoką cenę.
Stosunki niemiecko-rosyjskie po podpisaniu układu z Rapallo pozostawały naprawdę przyjazne. Zadowolenie ze wzajemnej współpracy zaowocowało szybko rozszerzeniem traktatu 5 listopada 1922 w Berlinie, a następnie zawarcie paktu berlińskiego z 24 kwietnia 1926r., będącego umową o neutralności między obiema stronami podpisaną na okres 5 lat. Prolongowano go w 1931r. i ponownie wkrótce po dojściu Hitlera do władzy.
Nazwa Rapallo w międzynarodowym żargonie do dziś pozostaje skrótem myślowym i groźnym terminem . Oznacza bowiem przede wszystkim fakt, że komunistyczna Rosja i antykomunistyczne Niemcy mogą pokonać własne rozbieżności by zjednoczyć się wspólnie przeciwko Zachodowi. Ponadto, jak pokazuje układ z 1922r., wbrew pozorom nie potrzeba do tego długich pertraktacji, a wystarczy jedna noc. Mało tego, porozumienie zawarte zoastało za plecami zwycięskich mocarstw I wojny światowej, ich kosztem, podczas zwołanej międzynarodowej konferencji dążącej przecież do pogłębienia izolacji obu państw na arenie międzynarodowej. Z historii stosunków międzynarodowych wiemy, że podobne rozwiązania między Niemcami i Rosją, bez względu na panujący w nich rząd czy ustrój, wpisały się na stałe w kanon kierunku prowadzonej przez nich polityki międzynarodowej. Konsekwencje układu z Rapallo można interpretować i analizować na różne sposoby. Niezaprzeczalnym faktem jest jednak to, że dzięki pomocy ze strony Republiki Radzieckiej, Rzesza Niemiecka zbudowała silną armię, która wstrząsnęła światem podczas II wojny światowej.

BIBLIOGRAFIA

1. Haffner Sebastian , Diabelski pakt, Z dziejów stosunków niemiecko-rosyjskich 1917-1941, Oficyna historii XIX i XX wieku, Lublin 1994

2. Holzer Jerzy, Kompleks Rapallo- mit czy realna groźba? Centrum Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 1999

3. Marples David R., Historia ZSRR- od rewolucji do rozpadu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2006

4. Minałto Michał, Układ z Rapallo, Gazeta- Historia.pl, Warszawa 2009

5. Nieć Mateusz, Niemcy w publicystyce narodowej demokracji o okresie międzywojennym 1918-1939, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1998

6. Reichswehra [w]: Petrozolin- Skowrońska Barbara , Nowa Encyklopedia Powszechna, tom V, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995

7. Wilamowski Jacek, Noc Hieny i Szakala, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2000