Człowiek jest istotą agresywną. Z wyjątkiem niektórych gryzoni, żaden inny kręgowiec nie zabija z taką konsekwencją i upodobaniem osobników swojego gatunku. Psychologię społeczną zdefiniwaliśmy jako naukę o wpływie społecznym tj. o oddziaływaniu jednej osoby, (lub) grupy na inne. Najskrajniejszą formę agresji (fizyczne zniszczenie) można uznać za ostatni stopień oddziaływania społecznego. Agresja jest zachowaniem wyrażającym uczucie gniewu, z reguły ocenianym negatywnie. Jak rodzi się agresja? Agresja towarzyszy naszemu codziennemu życiu. Przyjmujemy codziennie do wiadomości informacje na temat aktów terroryzmu, zabójstw, gwałtów, przejawów agresji fizycznej i psychicznej. Informacje te zajmują pierwsze strony gazet, agencje rywalizują w pikanterii przekazywanych doniesień. Psychologia z jednej, a medycyna z drugiej strony próbują dociec przyczyn agresji, dokonać jej podziałów, dać receptę na zapobieganie i wyeliminowanie jej z naszego życia. Nie wszyscy w jednakowy sposób wyrażamy nasz gniew. Większość z nas typowo agresywnie zareaguje na pojawiającą się przeszkodę i zwymyśla kierowcę samochodu, który zajechał drogę. Powinniśmy się uczyć wyrażania złości w sposób asertywny. Asertywność polega na przekazywaniu drugiemu człowiekowi informacji o naszym stanie emocjonalnym w taki sposób, aby go nie skrzywdzić, a z drugiej strony pozwala wyrazić swoje potrzeby. Jeżeli więc ktoś w trakcie naszej wypowiedzi na ważny temat uporczywie nam przerywa, spróbujmy go poinformować: „Złości mnie, kiedy mi przerywasz. Przestań, jeśli nie skończysz, to wyjdę”. To w jaki sposób radzimy sobie z cudzą agresją i w jaki sposób okazujemy własną złość, określa w dokładny sposób nasza osobowość. Co więcej, od schematów zachowań jakie sobie wypracowaliśmy, zależy nasze zdrowie psychiczne i fizyczne. Najzdrowszą postawą jest asertywność. Ci z nas, którzy tłumią własną złość, aby na zewnątrz okazać spokój wewnętrzny i pozornie uśmiechniętą twarz, mają zadatki na kilka chorób: zawał serca, chorobę wrzodową. Jest to postawa biernej agresji, która nie znajduje ujścia na zewnątrz, tylko narasta w nas samych, aby kiedyś skierować się przeciw nam. W powszechnym mniemaniu wartością pozytywną jest nieokazywanie gniewu i złości. Istnieje wielka różnica między odczuwaniem gniewu a wyrażaniem go w sposób gwałtowny i destrukcyjny. Doświadczenie uczucia gniewu w stosownych okolicznościach jest rzeczą normalną i nieszkodliwą. Z pewnością można bardzo mało zrobić, aby uniknąć gniewu. Z drugiej strony osoba wyrażająca gniew bez żadnej kontroli, może popaść w poważne konflikty, być odsuniętą na margines. Czy istnieje złoty środek, aby z jednej strony obronić własne ja, z drugiej nie sprowokować innego człowieka do zachowań agresywnych? Informujmy o stanie naszych uczuć, a nie atakujmy przeciwnika w sposób obraźliwy, który wyzwoli kontratak i utrudni porozumienie. Próbujmy nasze emocje wypowiadać delikatnie „złości mnie kiedy głośno słuchasz muzyki, gdy ja próbuję coś przeczytać” zamiast „chyba jesteś głuchy, skoro tak głośno słuchasz radia”. A jak reagować na gniew innych ludzi ? Musimy sobie uświadomić, że inni też mają prawo do uczuć i nie odbierajmy im prawa do złości w uzasadnionych przypadkach. Nie popadajmy w panikę. Nazywajmy nasze uczucia po imieniu, mówmy o naszym lęku przed cudzą agresją, nie bójmy się słabości. Precyzyjne wyrażanie uczuć często powoduje złagodzenie konfliktu. Jeśli złość nie jest przypadkowa spróbujmy dociec, co ją w nas wywołuje. Mogą to być nie tylko sytuacje codziennego życia. Wiele przyczyn nosimy w sobie często o nich nie wiedząc. W świetle współczesnej wiedzy agresja jest zjawiskiem złożonym, zwykle nie sposób wyodrębnić tylko jeden jej powód. Może świadomość mechanizmów fizjologicznych pozwoli lepiej zrozumieć siebie. Oto kilka przykładów przyczyn zachowań agresywnych, zaobserwowanych przez lekarzy, socjologów, psychologów, genetyków i kryminologów.

Telewizja i mass media Każda przemoc, której dziecko jest przedmiotem, świadkiem, którą obserwuje lub słyszy może zaburzyć jego późniejsze postawy. Telewizja odgrywa niekorzystną rolę jako źródło obrazów pełnych przemocy, zbrodni, zła. Za jej pośrednictwem jesteśmy codziennie naocznymi świadkami gwałtu i terroru na całym świecie. wydaje się więc oczywiste, że w interesie bezpieczeństwa publicznego byłoby rzeczą rozsądną ograniczyć ilość przemocy pokazywanej w telewizji. Z pewnością ci ludzie, którzy zajmują się produkcją, „opakowaniem” i dystrybucją przemocy w telewizji i filmach zdają sobie sprawę z problemu. Co robią w tej sprawie? Bardzo mało. Na ogół uważają, że jedynie reagują na potrzeby i gusty publiczności. Jest całkiem oczywiste, iż producenci filmowi są przekonani, że filmy pokazujące przemoc ściągają widzów do kin, a dyrektorzy sieci telewizyjnych uważają, że przemoc sprzyja zwiększeniu sprzedaży reklamowanych produktów. Jednakże jak na ironię, może to nie być prawdą. ogromna popularność Bill Crosby Show - ulubionego serialu telewizyjnego Amerykanów (w ostatnim dziesięcioleciu) - stanowi przekonujący dowód, że filmy nie muszą pokazywać aktów przemocy, by zawładnąć wyobraźnią widzów i zdobyć sobie ich przywiązanie. Do przemocy której pełno jest na ekranach telewizyjnych dołączyła przemoc w grach komputerowych - tym bardziej niebezpieczna, że wymagająca czynnego zaangażowania ze strony uczestnika gry. Psychologowie zauważyli, że „komputerowe dzieci” są bardziej agresywne, mają większe skłonności do wyżywania się we współzawodnictwie. Rodzaje agresji: -emocjonalna -instrumentalna -słowna -fizyczna -społeczna -bezpośrednia -przemieszczona

Zaburzenia psychiczne Statystyki policyjne informują o proporcjonalnie większej liczbie zbrodni dokonywanych przez osoby z zaburzeniami psychicznymi, aniżeli przez zdrowe. Jeśli uznać narkomanię i alkoholizm jako psychopatie, to okaże się, że co trzecia zbrodnia popełniana jest przez osoby uzależnione, albo pozostające pod wpływem środków odurzających.

Wpływy rozwojowe - dzieciństwo Dziecko bite i wykorzystywane przez rodziców, dziecko będące świadkiem przemocy w rodzinie ma szansę na rozwój postaw agresywnych, kiedy dorośnie. Przemoc jest obecna w wielu rodzinach, a jest niemalże regułą w rodzinie alkoholików.

Przyczyny neurologiczne - ośrodek agresji w mózgu Na podstawie specjalistycznych badań ustalono, iż drażnienie układu limbicznego w mózgu może wyzwolić agresję. Poza obszarem ośrodka agresji w układzie nerwowym, znaleziono również substancję pełniącą funkcję przekaźnika informacji, której niedobór stwierdzono u kryminalistów. Jest to serotonina, substancja, która może modulować nasze stany emocjonalne, jeśli jest w nadmiarze, bądź gdy wystąpi jej niedobór.

Przyczyny hormonalne - androgeny, hormony żeńskie Powszechną prawdą jest związek między brakiem kontroli, labilnością emocjonalną, napastliwością u kobiet, a fazą cyklu miesięcznego. Tendencje takie obserwuje się u wielu kobiet i określa mianem napięcia przedmiesiączkowego. Badania francuskie wykazały, że na sto kobiet zatrzymanych w więzieniu z powodu różnych przestępstw 44 dokonały ich właśnie w tym okresie. Co więcej, w niektórych krajach zespół ten jest umieszczany w podręcznikach psychiatrii, w gronie zaburzeń psychicznych, przebiegających ze skłonnością do napastliwości.

Hipoglikemia czyli spadek poziomu cukru we krwi Doświadczony lekarz do którego trafia niespokojny, napastliwy pacjent, rozważa obok upojenia alkoholowego, także spadek poziomu cukru we krwi, jako przyczynę takich zachowań. Może to wynikać z długotrwałego głodowania lub źle leczonej cukrzycy. Często my sami doświadczamy narastającego niepokoju, napięcia, ochoty do kłótni, gdy jesteśmy głodni, a więc kiedy poziom glukozy we krwi obniża się. Mamy nawet przysłowie Polak głodny to zły, tyle że dotyczy to wszystkich narodowości.

Czynniki genetyczne Informacja genetyczna każdego człowieka to 46 chromosomów i 2 chromosomy określające płeć - u kobiet 2 identyczne chromosomy x (46 XX), a u mężczyzn jeden x i jeden y (46 XY). Chromosom Y określa płeć męską i decyduje o większości różnic między organizmem mężczyzny i kobiety. Okazuje się, że u wielu kryminalistów znaleziono dodatkowy chromosom Y w ich garniturze genetycznym (46 XYY), stąd wysunięto teorię, że tendencje agresywne są zakodowane właśnie w chromosomie Y. Co ciekawsze mężczyzn o tym nietypowym genogramie nazwano supersamcami.

Czynniki ekonomiczne i społeczne W wielu skupiskach ludzkich, w miastach, częściej dochodzi do zjawisk przemocy i nie wynika to jedynie z liczby osób zamieszkujących dany teren. Sama sytuacja stłoczenia, ograniczenia przestrzeni sprzyja narastaniu poziomu społecznej agresji. Podobny wpływ może mieć temperatura otoczenia. Okazuje się, że w krajach o skrajnych warunkach termicznych, człowiek w mniejszym stopniu kontroluje swoje emocje i jest zdolny do skrajnych zachowań. Przestępczość wzrasta również w warunkach ułatwionego dostępu do broni palnej i w sytuacji braku nadzoru policyjnego, czy kontroli społecznej (wojny, międzynarodowe konflikty).

Jeżeli przyjrzymy się tej mnogości powodów do agresji, uznamy że jest o nią łatwiej, niż o zachowanie asertywne i każdy z nas może własne wybuchy tłumaczyć na kilka sposobów. Pamiętajmy jednak, że możemy i powinniśmy starać się kontrolować nasze emocje, pomimo silnych wpływów fizjologii. Nie zwalnia nas ani ona, ani czynniki zewnętrzne od odpowiedzialności za własne poczynania. Możemy pracować nad agresją i przez to przerwać błędne koło narastającej wokół nas agresji. PRZEMOC I AGRESJA W SZKOLE Wyrażanie złości jako profilaktyka agresji Złość często mylona jest z agresją. Sama w sobie jest emocją, która tak jak każda inna nie podlega ocenie - nie sposób stwierdzić, czy to dobrze czy źle, że ktoś się zezłościł. Natomiast złość może być wyrażana na różne sposoby: - pasywny (zamykanie się w sobie, chęć izolacji, milczenie itp.); taki sposób może przynosić szkodę osobie, która się złości np. w postaci chorób psychosomatycznych - konstruktywny. czyli zmierzający do rozwiązania problemu (powiedzenie drugiej osobie o tym co czujemy, działania mające na celu pozbycie się złości – krzyk, tupanie, trzaskanie drzwiami, wysiłek fizyczny itp.) - agresywny, czyli wyrządzający szkodę komuś, czemuś (obrażanie, bicie, niszczenie przedmiotów itp.). Złość może być więc wyrażana za pomocą różnych zachowań, które jak najbardziej podlegają naszej ocenie. Bardzo często dorośli pozwalają dzieciom jedynie na pasywne formy okazywania złości bądź oczekują od nich bardzo dojrzałych konstruktywnych sposobów, np. mediacji, powiedzenia o swoich emocjach. Działania szkolne dotyczące złości powinny być ukierunkowane na naukę konstruktywnych sposobów jej wyrażania i jednocześnie wyraźnie sprzeciwiające się agresji (np. wolno ci być złym ale nie możesz wtedy nikogo obrażać). Poprzez właściwe formy wyrażania złości często możemy zapobiec agresji w szkole. Czym się różni agresja od przemocy? W języku potocznym te dwa pojęcia często występują jako synonimy, są stosowane zamiennie. Jednak właściwe rozumienie istoty tych zjawisk jest pierwszym i kluczowym elementem podczas tworzenia szkolnej strategii (systemu) przeciwdziałania przemocy. Agresja To zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie szkody komuś innemu lub sobie (tzw. autoagresja) bądź czemuś (np. niszczenie rzeczy należących do drugiej osoby, ale też naruszenie dobrego imienia, reputacji, pozycji w grupie itp.). O agresji możemy mówić, gdy: - obie strony dysponują podobną siłą fizyczną (np. dwaj uczniowie tej samej klasy) i psychiczną - poszkodowany jest w stanie się obronić - akty agresji mają charakter incydentalny (jednorazowy lub sporadyczny) - role uczniów nie są sztywne i utrwalone (sprawca agresji i poszkodowany mogą zamienić się miejscami), np. Jurek pobił Wacka, a Wacek w rewanżu wrzucił mu plecak do śmietnika. Rodzaje agresji i jej formy Spośród agresji wyróżniamy: - agresję fizyczną przykłady zachowań: bicie, popychanie, szturchanie ,kopanie, niszczenie rzeczy plucie - agresję słowną (werbalną): przezywanie, obrażanie (osoby, jej rodziny, przyjaciół) , wyśmiewanie, obraźliwe smsy, listy, plotkowanie, obgadywanie - agresję bez kontaktu (werbalnego i fizycznego): obraźliwe, wrogie miny, obraźliwe , wrogie gesty, izolowanie (odsuwanie od grupy, zajęć) , manipulowanie związkami. Z wiekiem uczniowie przechodzą od prostych (prymitywnych) i łatwo zauważalnych (agresja fizyczna) form agresji do bardziej dyskretnych (agresja słowna i bez kontaktu). Chłopcy częściej stosują agresję fizyczną, ich zachowania mają bardziej otwarty charakter, dziewczynki często posługują się agresją werbalną, mającą na celu osłabienie pozycji jakiejś osoby w grupie, obniżenie jej poczucia własnej wartości. Przemoc To zamierzone działanie skierowane przeciwko komuś lub czemuś (podobnie jak w przypadku agresji), którego celem jest zaszkodzenie lub osiągnięcie innego celu (np. podbudowanie własnej pozycji w grupie). Przemoc charakteryzuje się: - najczęściej jest zjawiskiem cyklicznym, w trakcie którego występują okresy względnego spokoju i eskalacji przemocy, - uczniowie wchodzą w role sprawcy (sprawców), ofiary i świadków, - w odróżnieniu od agresji role te są stałe (ofiara nie jest w stanie przeciwstawić się sprawcy),

• im dłużej trwa przemoc, tym bardziej w/w role utrwalają się (stają się sztywne) i trudniej z nich wyjść (uczniowie mogą te role powielać także winnych grupach), - występuje nierównowaga sił (sprawca ma wyraźną przewagę nad ofiarą np. starszy nad młodszym, grupa nad jednostką, uczeń , który jest od dawna w szkole nad nowym uczniem w klasie itp.), - przemoc sama się nie kończy; przerwanie przemocy wymaga interwencji z zewnątrz (rodziców, nauczycieli) Formy przemocy Podobnie jak w przypadku agresji, przemoc możemy podzielić na: - przemoc fizyczną, czyli: bicie, popychanie, szturchanie, kopanie, niszczenie rzeczy, plucie, wymuszanie pieniędzy - przemoc słowną: obrażanie, straszenie, grożenie, wyśmiewanie, plotki, szantaż, przezywanie - przemoc bez kontaktu: izolowanie manipulowanie związkami miny, gesty (obraźliwe , wrogie). Jak wyrażać swoją złość nie krzywdząc innych? Mówienie o swojej złości Wyobraźmy sobie taką sytuację: pożyczyłeś koledze płytę, miał ci ją oddać tydzień temu, a do tej pory jej nie przynosi:
• Staraj się unikać ocen, trzymaj się raczej faktów Ocena powoduje, że druga osoba zaczyna się tłumaczyć, udowadniać że taka nie jest; zamiast: Jesteś nieodpowiedzialny; nie można na tobie polegać; nie zasługujesz na zaufanie powiedz: Jestem na ciebie zły, bo nie oddałeś mi płyty; obiecałeś mi ją przynieść tydzień temu; chcę ją odzyskać bo bardzo ją lubię. - Powiedz o swoich emocjach, które przeżywasz w związku z tą sytuacją bez obrażania Np.: jestem zły; wściekły; jest mi przykro, zamiast zawsze tak z tobą jest, nigdy nie potrafisz dotrzymać słowa Emocje, podobnie jak fakty, są prawdziwe, nie można z nimi polemizować, zatem nasz rozmówca dostaje jasną informację, jak się czujemy w związku z tym co zrobił. Staraj się unikać słów „zawsze” i „nigdy”, gdyż są one z reguły nieprawdziwe (przecież każdemu z nas przynajmniej raz zdarzyło się oddać coś w terminie). - Wyraź swoje oczekiwania Np.: chcę żebyś oddał mi płytę; jeśli umawiamy się na jakiś termin, chcę żebyś go przestrzegał; jeśli masz zamiar potrzymać tę płytę dłużej, to powiedz mi o tym, zapytaj. Nasz rozmówca dostaje jasną informację, jak chcielibyśmy, aby się zachował teraz i na przyszłość, jednocześnie taki rodzaj komunikatu go nie obraża. Konstruktywne sposoby wyrażania złości: Złość jest emocją, która wyzwala dużo energii. Pewnie wielu z nas zdarzyło się wykonać ciężką fizyczną pracę, gdy byliśmy zdenerwowani (trzepanie dywanów, skopanie ogródka itp.). Także u sportowców złość wyzwala czasem dodatkowe pokłady energii, które pozwalają niekiedy na przekroczenie własnych barier. Opanowanie konstruktywnych sposobów wyrażania złości pozwala na pozbycie się energii tak, aby nie krzywdzić innych. Oto niektóre z nich : - wysiłek fizyczny sport lub praca: różnego rodzaju zawody (bieganie, gry zespołowe, zabawy ruchowe).