Państwo, czym jest ten termin? W języku polskim wiąże się ono ze słowem „pan”. Według autora książki „Wstęp do nauki o państwie” Piotra Winczorka panem jest ten, kto jest wyróżniony przez swoja zwierzchnią pozycję społeczna, ten kto panuje, ten kto ma majątek i władze.

Starożytni Grecy określali miasta – państwa jako „polis”, natomiast Rzymianie początkowo nazywali swoje państwo „civitas” i „res publica”, a w momencie przekształcenia republiki w cesarstwo – ‘imperium”, co było rozumiane jako „państwo obywatelskie”.

W średniowieczu na określenie państw rządzących przez monarchę (księcia, króla, cesarza) używano terminu „regnum” (łac. królestwo) lub „terra” (ziemia), podkreślając znaczenie faktu władania ziemią.

W znaczeniu ogólnym słowo „państwo” wprowadził włoski myśliciel Niccolo Machiavelli (1469 – 1527).

Klasyczną definicję państwa stworzył niemiecki prawnik oraz teoretyk państwa i prawa. Georg Jellinek (1851 – 1911), który wskazał, że państwo tworzą trzy elementy: ludność, terytorium i władza publiczna.

   Państwo sięga swoja genezą IV tysiąclecia p.n.e., kiedy to liczne społeczności ludzkie w niektórych regionach globu (obszary ujściowe Nilu, dorzecze Eufratu i Tygrysu, ziemie położone w ciepłym klimacie). W młodym wtedy państwie podstawową rolę odgrywała ciągle ważna starszyzna rodowo-plemienna, wyróżniająca się urodzeniem (awelu w Babilonii, aristoi – Grecji, patricii – w Rzymie) i majątkiem. Organizacja państwowa, przeznaczona była głownie dla strzeżenia bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. 

Teorie powstania państwa

Teorie teistyczne Teorie teistyczne zakładają, że państwo powstało w wyniku działania istoty nadprzyrodzonej. Konsekwencją tego było uznanie, że władca sam jest bogiem lub że jego władza pochodzi od boga. Takie tłumaczenie genezy państwa narodziło się na terenach starożytnego Wschodu (Egipt, Babilonia, Chiny). W naszym kręgu kulturowym teorię teistyczną głosiło chrześcijaństwo. Święty Augustyn (354 – 430) był zdania, że każda władza pochodzi od Boga.

Teorie umowy społecznej Teorie umowy społecznej wyjaśniają powstanie państwa jako skutek dwóch umów. Pierwsza – umowa o zjednoczeniu – została zawarta między członkami społeczeństwa. Drugą – umowę o podporządkowaniu – zawarło społeczeństwo z władzą. Wskutek tej ostatniej powstało państwo, co wiązało się z przejściem ludzkości ze stanu natury do stanu społecznego. Teoria ta pojawiła się już w starożytności, a głosili ją filozofowie greccy, Epikur (341 – 270 p.n.e.) i Platon (ok. 427 – 347 p.n.e.) oraz myśliciel rzymski Cyceron (106 – 43 p.n.e.). W czasach nowożytnych zwolennikami tej teorii byli: Thomas Hobbes (1588 – 1679), John Locke (1632 – 1704).

Teorie podboju i przemocy Teorie podboju i przemocy przedstawiają powstanie państwa jako wynik podboju słabych grup społecznych lub plemion przez silniejsze i o wyższym poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Dominująca grupa przejmowała i ustanawiała władzę. Państwo, które powstało w wyniku podboju i przemocy, utrwalało podział społeczeństwa na rządzonych i rządzących. Teorię tę głosili: polski socjolog Ludwik Gumplowicz (1838 – 1909) oraz niemiecki filozof i ekonomista Eugen Duhring (1833 – 1921).

Teoria marksistowska Teoria marksistowska głosi, że państwo powstało w wyniku rozpadu ustroju rodowo – plemiennego, który był skutkiem pojawienia się najpierw specjalizacji pracy, a potem własności prywatnej i podziału jednolitego dotąd społeczeństwa na klasy. W teorii marksistowskiej ważnym pojęciem jest typ państwa – określa on, jaka klasa jest ekonomicznie dominująca i tym samym sprawuje władzę polityczną. Marksizm wyodrębnił cztery typy państwa: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne. Teorię tę głosili: Karol Marks (1818 – 1883) i Fryderyk Engels (1820 – 1895).

Starożytność:

W Starożytnośći Arystoteles podjął próbę określenia państwa. Odrzucił on platoński obraz idealnego panstwa. Uważał, że państwo powstało na drodze naturalnego rozwoju. Ludzie łączyli się w rodziny, te w osady a następnie w koinonia, miasta-państwa w celu osiągnięcia szczęścia i samowystarczalnego istnienia. Zadaniem takiego polis miało być zapewnienia ludziom cnotliwego życia, co miało być osiągnięte poprzez zachowanie umiaru w działalności politycznej.

Arystoteles sformułował ideę podziału zadań w państwie. W każdym państwie wyróżniał trzy czynniki władcze: - obradujący był to czynnik najważniejszy, rozstrzygał o sprawach wojny i pokoju, zawierający i rozwiązujący przymierza, stosujący kary śmierci, decydujący o wyborze urzędników i kontroli nad nimi.

• rządzący, czyli władza wykonawcza powinna być podporządkowana zgromadzeniu,
• sądzący- powinien orzekać zgodnie z prawem i naturalnym poczuciem sprawiedliwości.

Doktryny średniowieczne:

W politycznej myśli średniowiecza nietrudno dojrzeć przedłużenie wątków filozofii starożytnej. Niemniej każda epoka wypełnia podstawowe kategorie własnymi motywami, na swój własny sposób łączy różne wątki, od dawna znane, we własną i nową całość. 

■ teologiczna. Powstanie państwa było związane z działaniem siły nadprzyrodzonej. Św. Augustyn twierdził, że to Bóg stworzył państwo, które stanowi jego ziemskie objawienie. Natomiast Św. Tomasz wyprowadził od boga jedynie kwestię władzy. Państwo było jednak ziemskim dziełem ludzi. Niektóre postacie władzy nie pochodzą od Boga, gdy np. została ona źle nabyta.

■ patriarchalna.Za jej twórcę uważany jest Robert Filmer. Uważa on ,ze państwo powstało mechanicznie w procesie łączenia się rodzin w osady aż w większe formy, takie jakim jest państwo. Król jest patriarcha swego narodu i sprawuję władze w interesie całego społeczeństwa.

■ patrymonialna. Jednym z przodujących przedstawicieli tej doktryny był Ludwig van Heller. Głównym czynnikiem powstania władzy państwowej było posiadanie ziemi. Państwo w definicji patrymonialnej było zatem dziedziczną własnością dynastii panującej.

Doktryny nowożytne:

Do teorii nowożytnych powstałych od zakończenia średniowiecza zaliczamy: 1)umowę społeczną 2) podbój 3) proces rozwarstwienia klasowego 4) teorię socjologiczną 5) teorię psychologiczną.

Teoria umowy społecznej Wedle takich uczonych, jak Spinoza, T.Hobbes, J. Locke, państwo powstało na podstawie społecznej zgody ,porozumienia między suwerennym władcą ,a poddanymi. J.J.Rousseau (na zdjęciu) uważał, że władza nie pochodzi od Boga ale jest tworem ludzkim. Król zatem rządził z woli ludności. Obywatele swobodnie i dobrowolnie przystępują do zawarcia tej niepisanej umowy, zrzekają się wówczas swej wolności na rzecz wszystkich. Zdaniem T.Hobbesa, dzieje ludzkości to nieprzerwana walka. Ludzie walczą ze sobą o dominacje jednych nad drugimi. Jedynie silna władza państwowa za pomocą przymusu, była w stanie ich powstrzymać. Władza ta jest jednak darem od ludzi, którzy w obawie przed anarchią i zagrożeniem, zrzekają się swej naturalnej wolności. Inaczej okres przed państwowy widział John Locke. Twierdził, że był to czas ładu i harmonii. Prawo natury i system moralny chroniły wówczas człowieka przed złem. Natomiast umowa społeczna miała służyć utrwaleniu tych stosunków międzyludzkich. Składała się ona z 2 etapów: w pierwszym jednostki zawierały umowę między sobą ,a w drugim zorganizowane już społeczeństwo z władzą. Istotą tej umowy było to, że społeczeństwo zachowywało podmiotowość, a umowa mogła zostać w każdej chwili rozwiązana.

Teoria podboju Zdaniem E. Dhtringa państwo miało powstać jakoby z zastosowania przemocy z zewnątrz. Odmiennie widział ten aspekt L. Gumplowicz. Posłużył się teorią darwinizmu społecznego. Powstanie państwa związane było z aktem siły, gdzie silniejszy szczep przejmował dominację nad słabszym. Podział na rządzących i rządzących miał się odbyć na zasadzie różnicy ras i pochodzenia.

Teoria procesu rozwarstwienia klasowego Jej przedstawicielem był F.Engels. Widział on początek państwa w rozpadzie małej, nieskomplikowanej społeczności na antagonistyczne klasy społeczne. Postępujący rozwój produkcji ,który następował wraz z doskonaleniem się narzędzi i metod pracy ,spowodował nierówności społeczne ze względu na udział w majątku społecznym. Następnie wprowadzono gospodarkę prywatną ,która jeszcze bardziej umocniła podział klas, gdzie posiadający podporządkowali sobie klasę nieposiadających. Państwo staję się narzędziem ,którego zadaniem jest ochrona interesów politycznych, ekonomicznych i ideologicznych grupy posiadającej.

Teoria socjologiczna W skład doktryny socjologicznej wchodzi teoria solidarystyczna, której autorem jest Leon Duguit(1859-1928), francuski prawnik, teoretyk państwa i prawa. Duguit uważał, że podstawą życia społecznego leży obiektywna norma społeczna, która nakazuje wszystkim przestrzeganie zasad solidarności. Państwo nie ma specjalnej władzy nad obywatelami, lecz podlega normom mającym wytłumaczenie w zasadzie solidarności. Wyróżniał mikro-i makrosocjologiczne grupy społeczne. Państwo według niego, jest najpierw faktem jako jedna z organizacji społecznych. Dostrzegał też, że w każdym państwie mogą powstać stosunki dające przewagę silniejszych nad słabszymi. Jednocześnie zaprzeczał jakiejkolwiek „woli zbiorowej”, uważając ją za fikcję. Innym wariantem doktryn socjologicznych jest doktryna ograniczona, która opracowywali m.in. A.Comte(1798-1857), O.Gierke(1841-1921), H.Spencer(1820-1903). Zwolennicy tej teorii uważają zjawiska społeczne za rodzaj zjawisk biologicznych, co umożliwia im stosowanie pojęcia organizmu biologicznego do państwa i społeczeństwa. O.Gierke traktował „organizm społeczny” jako organizmy społeczne, posługujące się specjalnymi organami, które działają w sposób podobny do funkcji części ciała człowieka. Oczywiście teorię ta miała odpowiednią oprawę prawną. H.Spencer sformułował tezy o organicznej strukturze społeczeństwa, którego natura, struktura są wyznaczone i określone przez czynniki materialne. Spencer opowiadał się za ograniczoną do minimum rolą państwa. Sporządził katalog zakazów i nakazów dla państwa. Zasady te muszą gwarantować wolność i nieskrępowanie obywatelom. Comte głosił wizję „nowej religii”, w której miejsce Boga miała zająć Ludzkość bezkonfliktowa, zorganizowana naukowo i pracująca w celu utrwalenia rodziny, własności i państwa. Wspomniana Ludzkość miała być stworzona przez przemysłowców i uczonych.

Teoria psychologiczna Za jej twórcę uważa się Leona Petrażyckiego(1867-1931). Był on prawnikiem, filozofem i socjologiem. Uważał, że istnienie państwa wynika z potrzeb psychicznych. Według Petrażyckiego, państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym, emocjom, którym podporządkowane są wszystkie przejawy aktywności społecznej. Państwo jest – jego zdaniem- projekcją psychologiczną, jest, bowiem tylko przypisaniem określonym ludziom i organom określonej władzy w wyobrażeniu ludzkim. Władzę państwową identyfikował z przeżyciami, które prowadzą do wykształcenia się świadomości związanej z koniecznością poddania się woli pewnej grupy osób. Wówczas na płaszczyźnie kontaktów pomiędzy rządzącymi i rządzonymi zachodzą władcze stosunki międzyludzkie. Zdaniem Petrażyckiego, rządzący ma prawo wydawać właściwe decyzje i egzekwować ich realizację, natomiast rządzony jest zobowiązany do bezwzględnego wypełniania danej decyzji pod groźbą użycia aparatu przymusu państwowego.

Powstanie państwa w doktrynie prawa międzynarodowego

W ujęciu prawa międzynarodowego najwłaściwszą klasyfikację sposobów powstania państwa możemy zaprezentować według kryterium rodzajów zmian, jakie powodują one na mapie politycznej świata. Wyróżniamy za L.Antonowiczem cztery sposoby powstania państw:

1)zjednoczenie dwóch lub więcej państw, prowadzące do powstania nowego państwa (np. zjednoczenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej z Republiką Federalna Niemiec w 1990r), 2)rozczłonkowanie państwa na dwa lub więcej nowych państw (np. rozpad Czechosłowacji na Czech i Słowację 1993r), 3)secesja części terytorium państwa dająca początek nowemu państwu (np. zapoczątkowane w 1860 r. wystąpienie z Unii 11 stanów południowych, które utworzyły Skonfederowane Stany Ameryki), 4)uzyskanie przez terytorium zależne niepodległości w postaci nowego państwa (np. uzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918r.).

Według nas oczywiste jest, że państwo jest zjawiskiem historycznym, powstałym na jakimś etapie rozwoju społeczeństwa, lecz kwestia jego pochodzenia jest niezwykle złożona.