DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

Ramy czasowe:

• okres między I i II Wojną Światową (1918-1939r.)
• Polska po 123 letniej niewoli odzyskuje niepodległość;
• w tym okresie możemy wyróżnić fazę jasną (optymistyczną, pełna entuzjazmu, nadziei) i fazę ciemną (pesymistyczną, ze skłonnością do nieufności, niepokoju, katastrofizmu).
• na świecie: początkowo następuje silny rozwój techniki i nauki- w fazie późniejszej szerzy się faszyzm, komunizm, wzrasta kryzys gospodarczy. Filozofia i psychologia:

• Egzystencjalizm: kierunek filozoficzny w literaturze , zajmujący się problemem indywidualnej egzystencji(istnienia, bytu) człowieka, jego miejsca i roli w świecie. Prekursorem tego kierunku był w XIX w. Soren Kierkegaard, a twórcami w XX wieku byli: Martin Heidegger i Karl Jaspers. Główne założenia egzystencjalizmu:

• człowiek jest całkowicie wolny, decyduje o swoim życiu, o sensie własnego istnienia, ponosi całą odpowiedzialność moralną za swoje czyny oraz dokonywanie wyboru i jest samotny i zagubiony w świecie;
• świadomość końca jego egzystencji stwarza poczucie niepewności i beznadziejności istnienia oraz lęku zwłaszcza przed śmiercią;
• egzystencja człowieka kończy się śmiercią, po której jest nicość i pustka. *Fenomenologia: kierunek filozoficzny zainicjowany na pocz. XX w. przez niemieckiego filozofa Edmunda Husserla. Postuluje on odrzucenie pojęciowych spekulacji filozoficznych, uważający, że niezastąpionym źródłem poznania jest bezpośrednie doświadczenie. *Pragmatyzm: kierunek filozoficzny postulujący praktyczny sposób myślenia i działania. *Psychoanaliza: teoria austriackiego psychologa i psychiatry Zygmunta Freuda, wyjaśniająca strukturę i funkcjonowanie osobowości człowieka działaniem nieświadomych instynktów, popędów i dążeń, pozostających we wzajemnym konflikcie. Psychika człowieka wg. Psychoanalizy dzieli się na świadomość i podświadomość. Freud ustalił, że psychika człowieka składa się z trzech warstw: ego, id i superego. Ego (ja, jaźń) – świadomość, powierzchniowa warstwa psychiki, kierowana rozumiem i uzależniona od wymogów społecznych. Id (ono)- sfera podświadomości, najgłębsza warstwa psychiki, zbiór tkwiących w człowieku pożądań i popędów (nieuświadomionych), nie podlegających rozumowi i kierujących się zasdą przyjemności. Superego(nadjaźń)- inna, również nieuświadomiona sfera, sumienie, nakaz moralny, zakodowany w psychice człowieka wzorzec norm tradycyjnych, kulturalnych i religijnych. Wg. Freuda, człowiek nie jest w stanie decydować o swoim życiu wewnętrznym, ponieważ jego świadomość podlega silnemu wpływowi dwóch sfer podświadomości- z jednej strony jego życie poddawane jest nieustannie sile popędów i pragnień. *Teoria archetypów Junga: Carl Gustaw Jung, psycholog i psychiatra szwajcarski, uczeń Freuda, odrzucił jego tezę upatrującą w sferze seksu źródła wszelkich procesów psychicznych. Stworzył własną teorię archetypów, która dotyczy funkcji symboli i mitów występujących w różnych kulturach. Twierdził, że obok nieświadomości zbiorowej istnieje nieświadomość jednostkowa, indywidualna, którą człowiek tworzy sam w ciągu całego życia. Świadomość zbiorowa jest dziedziczona, nieśmiertelna, wspólna wszystkim ludziom, niezależnie od kultury, religii czy kraju. Archetypy to pradawne obrazy symboliczne, będące częścią wspólnego dziedzictwa kulturowego, wyrażone w różnych legendach, podaniach i mitach, obecne w nieświadomości ludzkiej, stanowią jej część należącą do nieświadomości zbiorowej i są wyrażane w sztuce. *Behawioryzm: kierunek w psychologii XX wieku, głoszący, że przedmiotem badań psychologicznych może być tylko dostrzegalne zachowanie się ludzi i zwierząt, a nie dostępne dla obserwatora zjawiska psychiczne.

Sztuka: sztuka awangardowa- terminem awangarda zaczęto określać wszelkie działania nowatorskie w sztuce, literaturze, muzyce i teatrze, przodujące w danej dziedzinie, zrywające z przeszłością, tradycją, zastanymi formami sztuki, estetyką realizmem, uznające i doceniające nowość i wynalazczość oraz wykorzystujące nowoczesne środki przekazu, takie jak: radio, film, fotografia, plakat i nadal poszukujące nowych środków przekazu artystycznego. Ukazywane osoby, przedmioty czy krajobrazy uległy zdeformowaniu. Pojawiają się nowe tematy: miasto, technika, maszyna. W całej Europie tworzą się nowe kierunki. Takie kierunki to: *Ekspresjonizm: traktuje dzieło sztuki jako subiektywny wyraz wewnętrznych przeżyć artysty, wewnętrznych stanów duchowych człowieka. Kierunek ten zakłada, że dzieło nie ma być fotograficznym odbiciem rzeczywistości, ani jej wyrażeniem lecz wyłącznie subiektywnym przedstawieniem. Ekspresjoniści często świadomie zniekształcali rzeczywistość, ukazywali ją w taki sposób, w jaki widzi ją artysta, operowali środkami deformującymi rzeczywistość (groteska, karykatura, kontrast, brzydota). Kierunek ten rozwinął się głównie w Niemczech. W Polce reprezentowali go: Bolesław Leśmian i Tadeusz Miciński. *Kubizm: kierunek w malarstwie i rzeźbie zapoczątkowany przez Pabla Picassa, polegający na sprowadzeniu naturalnych kształtów postaci do prostych form i brył geometrycznych, zrywający z tradycyjnymi sposobami kształtowania przestrzeni i zmierzający do stworzenia owej koncepcji przestrzennej. Polegał na odrzuceniu reguł perspektywy i rozbijaniu bryły przedmiotu na luźne, zgeometryzowane elementy strukturalne, a w fazie końcowej dążył do stworzenia syntezy przedmiotu przez swobodne zestawienie tych elementów. Z rozbitych przedmiotów komponował nowe całości. Jest to sztuka zaskakująca, ostra, rezygnująca z piękna. *Futuryzm: kierunek w sztuce, muzyce, literaturze, który pojawił się początkowo we Włoszech za sprawą Filippo Thomasso Marinetti. Postulował on:

• odrzucenie kulturowego dorobku przeszłości (niszczenie bibliotek, muzeów), całkowite zerwanie ze sztuką dawniejszą (wg. nich bezużyteczną) i walkę z tradycją;
• fascynację współczesnością, nowymi wyrazkami i stworzenie nowej sztuki ukazującej dynamizm życia nowoczesnego, kult maszyny, tempa i miasta oraz budowanie nowego świata, siłę i przemoc. Ruch i technika stanowiły ważny element tych obrazów. Polskimi futurystami byli m.in.: Stanisław Młodożeniec, Bruno Jasieński, Aleksander Wat. Futuryści polscy lekceważyli dawną poezje, zwłaszcza okresu romantyzmu. Bunt przeciw tradycji wyrażali w dziwacznych pomysłach, jak np. pisownia fonetyczna (bez ó, rz, ch), swoboda w zakresie ortografii i interpunkcji, odrzucenie utrwalonych reguł gramatycznych. *Dadaizm: awangardowy ruch w literaturze i sztuce, wyrosły na podłożu buntu przeciw wojnie i cywilizacji mieszczańskiej, negujący europejskie dziedzictwo kulturowe i uznawane wartości moralne i artystyczne, odrzucający wszelkie rygory i autorytety na rzecz fantazji, zabawy i absurdalnego dowcipu. Inicjatorem tego ruchu był Tristan Tzara. Uważał on, że sztuka powinna być swobodną improwizacją. Dadaiści stworzyli koncepcję sztuki wyrażającej bezsens i chaos rzeczywistości poprzez infantylizm i prymitywizm. Uprawiali antysztukę opartą na przypadku i chaosie. Komponowali obrazy z różnych, przypadkowo znalezionych rzeczy. Wiersze komponowali z przypadkowo zestawionych wyrazów (na zasadach fonetycznych czy gramatycznych), pozbawionych znaczenia i podporządkowanych jedynie rytmice. Układali poematy ze słów wyciętych z gazety i zamieszczonych w kapeluszu. *Surrealizm: kierunek artystyczny powstały w literaturze, sztuce i filmie we Francji. Główne założenia surrealizmu, zwanego również nadrealizmem:
• dąży do uniezależnienia wyobraźni artysty od reguł logicznego myślenia i wszelkich norm estetycznych i moralnych
• wyraża anarchistyczny bun przeciw autorytetom nauki, nowoczesnej cywilizacji technicznej, kultury i moralności mieszczańskiej -dąży do ukazywania tego, co dzieje się w podświadomości i wyobraźni artysty (nawiązywał do koncepcji Freuda i Junga) -zakłada, że prawdę w sztuce można uzyskać tylko poprzez notowanie przepływających przez świadomość ludzką treści psychicznych (wartość poznawczą stanowią wizje, halucynacje, sny, majaczenia, marzenia) -Posługuje się makabrycznym żartem, parodią, groteską. Surrealiści głosili, że należy pisać metodą mechanicznego notowania wszystkich luźnych skojarzeń myślowych tkwiących w głębszych warstwach psychiki artysty. Grupy i czasopisma literackie: *Skamander: ta grupa powstała na Uniwersytecie Warszawskim. W jej skład wchodzili: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz. Redagowali oni od 1920 do 1928 miesięcznik Skamander, wznowili go potem w latach 1935-1939. Łączyła ich przyjaźń i przekonanie o prawie do swobody artystycznej, toteż dobierali oni różne techniki twórcze. Każdy z nich stanowił indywidualność twórczą odmienną od pozostałych. Ich autorytetem był Leopold Staff. Uważali, że poeta nie jest istotą nadludzką lecz uczciwym rzemieślnikiem. W ich poezji dominowała problematyka codzienności. *Awangarda Krkowska:grupa poetów skupiona wokół Tadeusza Peipera, który był teoretykiem grupy i naczelnym redaktorem czasopisma Zwrotnica. Do tej grupy należeli: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski, Jali Kurek. Założenia ich programu:
• 3m- miasto, masa, maszyna jako naczelne tematy poezji, oddające fascynację zmechanizowaną pracą i wielkomiejskim życiem -utwory bardzo krótkie, z poetyckimi skrótami, z silną, zagęszczoną metaforą i skondensowanym znaczeniem słów (maksimum treści przy minimum słów) -poeta nie kapłan lecz rzemieślnik słowa, nowatorski i oryginalny, negujący dawne wzorce i normy, ukazujący nowy rozwijający się świat i nowoczesną cywilizację techniczną oraz fascynację tłumem. Awangarda przestała istnieć w latach 30. *Żagary: grupa poetycka powstała w Wilnie, w jej skład wchodzili: Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz, Teodor Bujnicki. Tworzyli oni lirykę wizjonerską. Postulowali zaangażowanie w problemy społeczne i w kształtowanie postaw światopoglądowych. Julian Tuwim -pisał wiersze, fraszki, piosenki, felietony satyryczne i wiersze dla dzieci. -opublikował tomiki poetyckie: Czyhanie na Boga, Sokrates tańczący, Siódma jesień, Wierszy tom czwarty, Słowa we krwi, Rzecz czarnoleska, Biblia cygańska, Treść gorejąca, Jarmark rymów, Bal w operze, Kwiaty polskie.

Wiosna (dytyramb): -wiersz ten pochodzi z tomu Sokrates tańczący (1920). Jego podtytuł nawiązuje do dytyrambu-w starożytnej Grecji uroczysta pieśń ku czci boga wina i płodności- Dionizosa, śpiewana przez chór z towarzyszeniem fletu. W utworze Tuwima jest on związany z orgiastycznym charakterem ukazanych tam obrazów. -podmiot liryczny karykaturalnie wręcz ukazuje swój zachwyt codziennością, radość z nadejścia wiosny, wyjście tłumu na ulicę, eksplozję jego ślepego erotyzmu i zachowywanie się niczym zwierzęta. -Tuwim w wierszu ukazuje życie najbiedniejszych warstw miasta bez żadnych upiększeń i fałszywego wstydu, bohaterem jego wierszy nie jest inteligent tylko człowiek z tłumu, dziewki fabryczne, Zośki z pralni i szwalni, Ignacze, Kamile, robotnicy, sklepikarze i dobni mieszczanie. Poeta występuje tu jako piewca tłumu i reprezentant niskiego stylu kultury masowej. -wiersz zawiera naturalistyczne obrazy, potoczne słownictwo i liczne wulgaryzmy. Życie: -utwór pochodzi ze zbioru Czyhanie na Boga (1918), jest to krótki i pogodny wiersz, wyrażający radośc istnienia i witalizm (witalizm-od vital- żywotny, koncepcja przyjmująca istnienie w organizmach niematerialnej siły życiowej fascynacja życiem w jego biologicznym wymiarze). -podmiot rozpręża szeroko ramiona, by zachłysnąć się życiem, jest nim olśniony i urzeczony, czuje swoją wielką siłę, potęgę i jednośc z przyrodą, manifestuje szczęście i zachwyca się prostymi faktami i zjawiskami, że np., krew jest czerwona. Mieszkańcy: -ukazuje ten wiersz stosunek podmiotu lirycznego do prezentowanej warstwy społecznej i jego niechęcie wobec tej klasy. -podmiot liryczny to poeta, który w sugestywny sposób ukazuje w utworze jeden typowy dzień przeciętnych ludzi z miasta, kołtunerii mieszczańskiej, jest to dzień pełen rozmów, narzekania i działań bez sensu. -podmiot skrótowo opisuje szary, monotonny świat tych ludzi, ich wygląd zachowanie, sposób parzenia na świat, konsumpcję, zaspokajania najbardziej przyziemnych potrzeb, gromadzenie dóbr doczesnych. -Tuwim czuje wielką pogardę wobec tych ludzi, brzydzi się nimi, stosuje w utworze mocje epitety i wulgaryzmy.

Do prostego człowieka: -podmiot utworu, poeta, występuje jako rzecznik poglądów pacyfistycznych, żarliwy wróg wojny, nawołuje, aby nie ufać propagandzie wojennej, bo każde wezwanie do walki jest kłamstwem. Wojna przynosi korzyść jedynie wybranej grupie ludzi, a dla większej grupy społeczeństwa- straty i śmierć. -poeta wzywa do buntu przeciw wojnie, kierując wezwanie do prostego żołnierza. -wiersz ma charakter przemówienia, ogłoszenia zamieszczonego na słupie informacyjnym.

Leopold Staff: Ars poetica: -Staff w tym wierszy prezentuje swój program poetycki, określa rolę i zadania poezji. -na początku podmiot liryczny ukazuje źródło natchnienia poetyckiego, mówi, że głos jego serca domaga się, aby utrwalił go na papierze przy pomocy słów. Podmiot mówi o sobie jako twórcy i celu swej poezji. Mówi, że stara się zatrzymać ulotną chwilę, ale tworzy nie dla sławy, nie by zachwycić tłumy ludzi, lecz w celu utrwalenia ulotnych chwil, by przekazać je odbiorcy, którego nazywa bratem. -pragnieniem jego jest tworzenie poezji o prostej formie i jasnej myśli. Bolesław Leśmian:

• duży wpływ na jego twórczość wywarła poezja symbolistów. Jego poezja jest swoistą odmianą symbolizmu. -wiersze tego poety możemy tematycznie podzielić na dwie grupy. Jedną stanowią te, w których dominuje plastyczny opis przyrody i przeżyć ludzkich, głównie przeżyć miłosnych. Drugą-wiersze o tematyce baśniowo-fantastycznej. Dziewczyna: -utwór ten to ballada ludowo-baśniowa, dwunastu braci słyszało za murem głos dziewczyny i rozpoczęli walić młotami w mur, by go zburzyć i do niej dotrzeć. Zmarli wszyscy w jednym dniu. -gdy proces burzenia mury podjęły ich cienie, one również zmarły, a później waliły już tylko młoty. Gdy mur runął okazało się, że nic za nim nie ma. -Symbolika: odwieczne ludzkie pragnienia i dążenia do zrealizowania jakiś idei, ciągły wysiłek i trud, by je osiągnąć; sytuacja żyjących na świecie ludzi, którzy nigdy nie czują się bezpiecznie, są skazani na nieustanną zmienność i niestabilność swego istnienia. Mur symbolizuje wszelkie przeszkody i trudności, jakie ludzkość musi pokonywać w walce ze światem, by nadać sens swemu istnieniu. Życie ludzkie jest nieustannym poszukiwaniem, przebijaniem się przez mur tajemnicy życia. Julian Przyboś -fascynowała go nowoczesna cywilizacja, technika, wynalazki, ruch i realizacja hasła 3M jak naczelne tematy poezji. Był mistrzem metafory, skrótu i elipsy. Gmachy: -utwór ukazuje zachwyt nad pracą, procesem twórczym, nowoczesną techniką i cywilizacją miejską, jaj wielkością i potęgą, został stworzony w myśl programu Awangardy Krakowskiej. Poeta mianuje się wykrzyknikiem ulicy. -miasto i masa związane z budownictwem: dwurząd bloków, dachy, mury, gmachy.

Maria Pawlikowska- Jasnorzewska -poetka, dramatopisarka. Stworzyła oryginalny styl w liryce miłosnej. Pisała subtelne erotyki, nadając im nowatorski kształt poetyckich miniatur zakończonych ciekawą puentą. Później obok tematyki miłości pisała wiersze o przemijaniu i śmierci. Miłość:

• jednozwrotkowy utwór czterowersowy, którym zasłynęła M. Pawlikowaska-Jasnorzewska w dwudziestoleciu międzywojennym. -to mistrzowska miniatura poetycka, która zawiera bardzo mało słów i dużo treści. -ten subtelny utwór liryczny został zakończony zaskakującą puentą i zmusza odbiorcę do przeżycia jego treści emocjonalnych, nie zawiera on wielkich słów, ale odsłania świat intymnych, wewnętrznych przeżyć człowieka, i to, że miłość to szczęście i wielka tęsknota. Stefan Żeromski- Przedwiośnie: Geneza Przedwiośnia jest ściśle związana z sytuacją społeczno-polityczną pierwszych lat niepodległości Polski po ponad stuletniej niewoli. Powieść o dziejach Cezarego Baryki rozgrywa się w wielu różnych zakątkach świata, już sam podział utworu na części wyznacza trzy podstawowe przestrzenie świata przedstawionego wymagające dokładniejszego opisu: Baku, Nawłoć oraz Warszawa. Przedwiośnie jest jednak w dużej swej części opowieścią o wędrówce, tak więc czytając je przenosimy się w jeszcze wiele innych miejsc.