WYKORZYSTANIE TECHNIK SOCJOMETRYCZNYCH W POZNAWANIU STOSUNKÓW INTERPERSONALNYCH

Kup dostęp do treści Dodaj artykuł aby odblokować treść

Jednym z elementów kierunków pracy nauczyciela – wychowawcy jest kształtowanie i rozwijanie klasy jako grupy społecznej. Spełnienie tego zadania wymaga od wychowawcy posiadania dokładnej, stale aktualizowanej orientacji w zjawiskach społecznych występujących w klasie szkolnej, znajomości struktury klasy, pozycji jaką w obrębie tej struktury zajmują różni uczniowie, rozkładu sympatii, popularności, uznania, częstości występowania niechęci, wrogości, odrzucenia itp. Wiele wartościowych informacji o klasie jako grupie społecznej dostarczyć może wychowawcy bieżąca obserwacja życia klasy. Lepsze poznanie rzeczywistych stosunków panujących w klasie jest możliwe przede wszystkim w warunkach nieformalnego życia klasy, w naturalnych sytuacjach. W formalnych sytuacjach życia klasowego nawet najbardziej planowa, systematyczna i długotrwała obserwacja nie pozwoli uzyskać właściwego obrazu rzeczywistych stosunków społecznych w klasie szkolnej. Aby poznać rzetelnie i szeroko klasę, konieczne jest, aby obok obserwacji posługiwać się innymi, dodatkowymi technikami poznawania klasy jako grupy społecznej. Możliwie dokładnie i stosunkowo szybko można poznać stosunki społeczne (interpersonalne) w klasie szkolnej przy zastosowaniu technik socjometrycznych. Techniki te są częścią składową tzw. socjometrii, czyli nauki zajmującej się ilościowym mierzeniem właściwości psychicznych cechujących grupę jako całość oraz stosunkami w niej panującymi (Łobocki). Socjometria swą nazwę, jak również szerokie na ogół zastosowanie przez socjologów, psychologów i pedagogów, zawdzięcza amerykańskiemu psychiatrze J. L. Moreno, który jeszcze w czasie I wojny światowej przeprowadził badania w obozach jeńców wojennych, żeby następnie analizować tę strukturę w klasach szkolnych. Największy rozgłos – jak dotąd – zdobyła socjometria w Stanach Zjednoczonych. W Polsce była mniej znana, ale ostatnio popularność jej stale wzrasta. Pisali na jej temat: A. Molak (w Materiałach do nauczania psychologii tom I), M. Pilkiewicz (w Psychologii Wychowawczej 1962 nr 4, 1963 nr 1 i 2), W. Zaczyński, M. Łobocki. Do najbardziej znanych obecnie technik socjometrycznych należą: ¬ technika socjometryczna w ujęciu J. L.Moreno, ¬ technika „zgadnij kto?”, ¬ plebiscyt życzliwości i niechęci, ¬ technika szeregowania rangowego.

TECHNIKA SOCJOMETRYCZNA J. L. MORENO

Technika ta zasługuje na szczególną uwagę, gdyż pozostałe techniki są w gruncie rzeczy jedynie pewną jej odmianą. Najogólniej rzecz ujmując – badania socjometryczne w ujęciu Moreno polegają na podaniu wszystkim uczniom specjalnie sformułowanych pytań, dotyczących różnego rodzaju stosunków społecznych w ściśle określonych sytuacjach. Można zadawać pytania dotyczące wyborów pozytywnych, możliwe jest również zadawanie pytań związanych z wyborami negatywnymi (są to pytania dotyczące dzieci nie lubianych, nie uspołecznionych, niezdolnych). Pytania te budzą niekiedy u pedagogów pewne wątpliwości: mogą one wywoływać pewne konflikty. Pytania takie wymagają więc ostrożnych sformułowań. Nie powinno się na przykład pytać: z kim najbardziej nie chciałbyś siedzieć podczas lekcji matematyki? Lepiej zapytać: z kim najmniej chciałbyś siedzieć …..? Zestaw pytań nazywa się niekiedy testem socjometrycznym, a pytania – kryteriami lub sytuacjami socjometrycznymi. Sytuacje socjometryczne mogą być rzeczywiste (dotyczące życia klasy np. wybór samorządu klasowego, rozsadzenia w ławkach, podział klasy na zespoły, rozsadzenie w autokarze) oraz upozorowane (np. załóżmy, że wyjedziemy na obóz i trzeba byłoby wystawić wartę). Test socjometryczny może obejmować kilka pytań. Jedno pytanie nie upoważnia do uogólnień na temat badanych stosunków społecznych. Ilość wyborów może być ściśle ustalona lub dowolna. W przypadku pytań dotyczących wyborów negatywnych pozostawiamy uczniom całkowitą dowolność, uznaje się nawet brak odpowiedzi. Przy wyborach pozytywnych w klasach młodszych można zastosować po 2 - 3 wybory na każde pytanie, a w klasach wyższych po 5 wyborów. Badania socjometryczne winny być poprzedzone wyjaśnieniem i uzasadnieniem celowości badań. Należy również zapewnić o pełnej dyskrecji. Badania winny być prowadzone przy 100%-towej obecności uczniów w klasie. Najlepiej, jeżeli rozdamy uczniom gotowe kartki (kwestionariusze) z wypisanymi pytaniami i miejscem na wpisanie nazwisk wybranych osób. Po zebraniu kartek przystępujemy do opracowania otrzymanych odpowiedzi. Dla uporządkowania danych zestawia się je w specjalnej tabeli zwanej matrycą socjometryczną. W tabeli kolumny poziome odnoszą się do nazwisk uczniów wybierających. Odpowiedzi na każde pytanie zaznaczamy w tabeli innym kolorem lub znakiem. Lepiej (praktyczniej) jest jednak sporządzić tyle tabel, ile było pytań w teście socjometrycznym. U dołu tabeli podsumowujemy otrzymane wybory przez poszczególnych uczniów. Tabela socjometryczna na ogół dostarcza ogólnej orientacji o panującym w klasie układzie stosunków społecznych. Nie daje jednak syntetycznego obrazu takiego układu. Dalsza analiza danych uwzględnionych w tabeli socjometrycznej może być graficzna i ilościowa. Graficzną ilustracją danych są socjogramy, które przedstawiają wewnętrzną strukturę klasy jako całości. Wyróżnia się socjogramy:  nieuporządkowane  kołowe  hierarhiczne Z socjogramów możemy odczytać pewne informacje dotyczące pozycji poszczególnych osób oraz grupy jako całości:  gwiazdy socjometryczne  pary (wybory odwzajemnione)  paczki (grupy tworzące zamknięty krąg)  łańcuchy (jeden wybiera drugiego, drugi – trzeciego itd.)  osoby odrzucone (wybory negatywne)  osoby izolowane (przez nikogo nie wybrane). Przy porównywaniu ze sobą dwu lub więcej klas o zbliżonym składzie liczbowym można obliczyć wskaźniki cyfrowe:  wskaźnik pozytywnej lub negatywnej ekspansywności klasy,  wskaźnik spoistości klasy,  wskaźnik zwartości klasy,  wskaźnik integracji klasy. Wskaźniki te oblicza się na podstawie specjalnych wzorów. Aby uzyskać możliwość porównania miejsc zajmowanych przez poszczególnych uczniów w klasie, posługując się w tym celu tabelą krytycznych wartości statusów socjometrycznych Bronfenbrennera, można ustalić status uczniów w klasie. Wyróżniamy tu:  status wysoki,  status wyższy od przeciętnego,  status przeciętny  status niższy od przeciętnego  status niski Jeśli chcemy uzyskać wskaźnik, uwzględniający jednocześnie pozycję poszczególnych uczniów na skali sympatii i skali antypatii, a więc wynikający z połączenia kryteriów pozytywnych i negatywnych skonstruowano (Pilkiewicz) nową skalę, uwzględniającą wszystkie możliwe kombinacje pozycji na obu skalach. Jest to Socjometryczna Skala Akceptacji, składająca się z 5 kategorii głównych. W ten sposób ustalamy, którzy uczniowie są w klasie:  wysoko akceptowani,  średnio akceptowani,  polaryzujące akceptację (lubiane i odrzucane),  izolowani,  odrzucani. Moreno w modyfikacji podstawowej techniki socjometrycznej zaproponował samoocenę socjometryczną, polegającą na pytaniu każdego ucznia, którzy uczniowie go wybierają, a którzy odrzucają. Porównanie tych informacji z informacjami uzyskanymi w normalnym badaniu socjometrycznym pozwalają ustalić na ile adekwatne było spostrzeganie przez poszczególnych uczniów swojej pozycji w strukturze socjometrycznej.

TECHNIKA „ZGADNIJ KTO?”

Technika ta przez niektórych badaczy bywa zaliczana do technik pseudosocjometrycznych lub socjometryczno – podobnych w odróżnieniu od „czystych” technik socjometrycznych Moreno. Różnica polega na tym, że pytania (kryteria) w technice Moreno dotyczą żywionych przez badaną osobę uczuć sympatii lub antypatii, tzn. dotyczą osobistego stosunku do wymienionych kolegów i koleżanek, natomiast w technice „zgadnij kto?” odpowiedzi udzielane są na podstawie ogólnego rozeznania w sytuacji społecznej całej klasy, tzn. istniejącej w klasie opinii społecznej. Technika „zgadnij kto?” polega więc na wypisywaniu przez poszczególnych uczniów danej klasy nazwisk tych kolegów, których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce zachowań np. koleżeńskość, życzliwość. Charakterystyki mogą obejmować także negatywne przejawy zachowania się uczniów: niezdyscyplinowanie, nieposłuszeństwo, złośliwość, agresywność, niekulturalne zachowanie się itp. Jeżeli nauczyciel nie chce zadawać takich pytań to w takim przypadku należy zwrócić uwagę na uczniów, których nikt nie wymienił oraz tych, którzy otrzymali mało wyborów pozytywnych. Technika ta na ogół nie ogranicza liczby wyboru nazwisk zgłaszanych przez uczniów. W przypadku, gdy nie mogą domyślić się o kogo chodzi, nie wpisują żadnego nazwiska. Warunki zastosowania tej techniki są zasadniczo takie same, jak w przypadku techniki Moreno: tzn. należy dokładnie poinstruować uczniów o celu i warunkach badań, należy przeprowadzać je w odpowiedniej atmosferze. Takie same obowiązują też sposoby analizy otrzymanego materiału badań.

PLEBISCYT ŻYCZLIWOŚCI I NIECHĘCI

          Technika ta wprowadzona została przez Janusza Korczaka. Teoretycznie opracował ją E.Arnecker (czyt. Arneker). Polega na tym, że podczas jednego wspólnego posiedzenia dzieci oceniały nie więcej niż 3 osoby ze swej grupy. Wrzucały do specjalnie przygotowanej urny kartki z odpowiednim znakiem oceny (pozytywnej, negatywnej i neutralnej) – wyrażały w ten sposób uczucia sympatii, antypatii lub obojętności. Wypowiedzi te odpowiednio uzasadniały.

Istotną cechą plebiscytu życzliwości i niechęci – w przeciwieństwie do dwu poprzednio omawianych technik – jest to, że stawia ona poszczególnych uczniów do obowiązku oceniania wszystkich uczniów z klasy. Przeprowadzając plebiscyt życzliwości i niechęci – dla uzyskania bardziej zróżnicowanej oceny – można posłużyć się skalą pięciostopniową: + + bardzo lubię 5 + lubię, ale nie bardzo 4 0 jest mi obojętny 3
- raczej nie lubię 2 - - bardzo nie lubię 1 Dla obliczeń – poszczególnym ocenom przyporządkowujemy powyższe punkty. Przystępując do badań należy uczniów zapoznać z powyższą skalą (bez podawania punktacji). Nazwiska wszystkich uczniów w porządku alfabetycznym można podyktować, napisać na tablicy lub mogą być napisane (wcześniej) na kartkach. Nauczyciel zapewnia uczniów o całkowitej dyskrecji. Każde dziecko swoje nazwisko podkreśla (gdyż siebie nie ocenia). Można też nie umieszczać swojego nazwiska w spisie, a wtedy kartkę należy podpisać. Zebrane dane zestawiamy w tabeli. Opis opracowania i analizę materiału podaje Pilkiewicz w „Psychologii Wychowawczej” 1965 nr3.

TECHNIKA SZEREGOWANIA RANGOWEGO

          W praktycznym zastosowaniu tej techniki obowiązują niemal wszystkie zasady jak w technice Moreno. W technice tej należy wymienić wszystkich uczniów z klasy, poczynając od najbardziej do najmniej lubianych przez siebie. W tym celu rozdajemy uczniom kartki z nazwiskami wszystkich uczniów danej klasy. Technika ta jest jednak uciążliwa dla uczniów, którzy nie zawsze są w stanie zdecydować o kolejności umieszczenia nazwisk swoich kolegów.
          Technika ta może oddać duże usługi, gdy stosuje się ją do badania zainteresowań uczniów np. poszczególnymi przedmiotami, zajęciami pozalekcyjnymi itp.

Podsumowując stwierdzić należy, że:

• Techniki socjometryczne mogą stanowić dla nauczycieli na ogół dużą pomoc w ich pracy, pod warunkiem, że zostaną przeprowadzone w sposób poprawny. • Badania socjometryczne wskazują na różne problemy nurtujące klasę i poszczególnych uczniów.

       Uczniowie odrzucani i izolowani – wymagają opieki należy wprowadzać do innych grup dzieci, w których będą mogły wykazać się aktywnością.

       Właściwie wykorzystać osoby najbardziej popularne w klasie (np. w samorządzie albo w oddziaływaniu na uczniów sprawiających trudności wychowawcze).

• Należy pamiętać, że badania te odzwierciedlają tylko i wyłącznie stosunki społeczne panujące aktualnie w klasie szkolnej. • Wyniki badań zależeć mogą od różnych nie przewidzianych warunków i okoliczności (np. podniecenie uczniów pod wpływem jakiejś znaczącej wiadomości zasłyszanej przed badaniem). • Badania nie mówią nam, dlaczego badana osoba dokonała takiego, a nie innego wyboru – można więc polecić uczniom uzasadnienie dokonanych wyborów.

Bibliografia:

        Janowski A.  Poznawanie uczniów.

        Łobocki M.  Metody badań pedagogicznych.

        Molak   Analiza ilościowa socjometrycznych danych. Psychologia Wychowawcza.

        Pilkiewicz M. Techniki socjometryczne. Wprowadzenie do badań. Psychologia

Wychowawcza
Socjometria to termin, którym określa się metodę badawczą wprowadzoną przez J. L. Moreno, amerykańskiego lekarza i socjologa. Jest wykorzystywana w socjologii i psychologii społecznej do pomiaru struktur władzy, współpracy i komunikacji pomiędzy jednostkami danej populacji oraz spoistości małych grup społ. Metoda ta ma za zadanie zmierzenie kierunku i siły stosunków przyciągania i odrzucania, które wg Moreno występują we wszystkich grupach społecznych między jednostkami, między jednostkami a grupami oraz miedzy grupami. Celem metody jest stwarzanie prawidłowych czynników zmiany, dzięki której osoba poddana socjoterapii będzie mogła wchodzić w satysfakcjonujące relacje społeczne i osiągać osobiste cele z zastosowaniem społecznie akceptowanych środków. ,,Socjometria jest zespołem czynności werbalnych i manipulacyjnych mających na celu poznanie uwarunkowań, istot i przemian nieformalnych związków międzyosobowych grupach rówieśniczych” Metoda socjometryczna

Polega na mierzeniu dystansu między jednostkami tworzącymi małą grupę np. załogę statku, rodzinę, grupę koleżeńską, klasy szkolne, zespoły współpracowników itd.;
Pozwala ustalić deklarowane stosunki między członkami danej grupy (liczebnie niewielkiej), niektóre jej cechy np. spoistość, zwartość, integrację, popularność pewnych osób, stosunki sympatii i empatii etc.;
Wyniki badań socjometrycznych przedstawia się w postaci socjogramu;
Szersze zastosowanie metoda ta znajduje w psychologii społecznej i pedagogice;
Badacz rozprowadza kwestionariusz i stosuje jednocześnie obserwację kontrolowaną, aby jednak można było uznać ją za konsekwentnie przeprowadzoną badacz winien mieć codzienne relacje z członkami grupy;
Twórcą socjometrii jest Jacob Levy Moreno (1892-1974) socjolog i psychiatra amerykański. Celem badań socjometrycznych jest poznanie nieformalnej struktury społecznej grupy, czyli układu małych podgrup, które tworzą się spontanicznie w wyniku uczuciowego przyciągania i odrzucania się jednostek oraz układu pozycji, jakie zajmują w grupie jej członkowie. Narzędziem socjometrii są techniki socjometryczne, szczególnie przydatne w zakresie wychowania i nauczania, dzięki temu, że pozwalają na dokonanie w miarę szybkiego i możliwie dokładnego badania dynamiki grupy uczniów, a zwłaszcza panujących w niej stosunków interpersonalnych. Do najważniejszych należą: a) rola poszczególnych jednostek w grupie, b) rodzaj i natężenie związków emocjonalnych między członkami grupy, c) zmiany, jakim grupa ulega pod wpływem określonych czynników, d) różnice między grupami, ich natura i znaczenie wychowawcze, e) skutki określonych zabiegów wychowawczych, f) struktura wewnętrzna grupy. Wśród technik socjometrycznych wyróżnia się techniki w wersji klasycznej i techniki w nowszej wersji. Stawiane pytania osobom badanym podczas badań socjometrycznych wersji klasycznej nazywane są testem socjometrycznym. Do technik klasycznych zaliczamy technikę Moreno. Jest ona pomiarem stosunków „przyciągania”, czyli sympatii, przyjaźni, zaufania oraz stosunków „odpychania” tj. opartych na uczuciach antypatii, wrogości, uprzedzeń. Polega na podaniu wszystkim członkom danej grupy przemyślanych i specjalnie sformułowanych pytań dotyczących problemu. Kryterium zawarte w pytaniu powinno być tak sformułowane, aby było zrozumiane przez wszystkie osoby badane. W odpowiedzi na pytania osoby badane wymieniają nazwiska członków grupy, którzy według nich spełniają wymagania sugerowane w pytaniu. Przy konstruowaniu testów socjometrycznych badacz musi rozstrzygnąć problem, czy domagać się odpowiedzi na postawione pytania dowolnej, czy ograniczonej liczby wyborów, np. 2, 3, 4 czy 5. Zaleca się na ogół ograniczoną liczbę wyborów ze względu na możliwość łatwiejszego wykorzystania otrzyma¬nych odpowiedzi i gruntowniejszej ich analizy statystycznej. Ponadto twierdzi się, że ograniczony wybór dostarcza mniej informacji o statusie socjometrycznym każdego z członków grupy, a czasami dane mniej dokładne i nie poddające się łatwo analizie. Dodatkowo w pierwszych kilkudziesięciu latach stosowania testu zauważono, że formułowane pytania powinny odnosić się do pozytywnych wyborów. Dzisiaj podchodzi się do tego w sposób bardziej elastyczny. O zastosowaniu pytań dotyczących wyborów negatywnych decyduje przede wszystkim cel, jaki chcemy osiągnąć. Pytania takie mogą również przynosić pewne korzyści. W przypadku wyborów negatywnych pozostawiamy uczniom dowolność pod względem liczby wymienionych nazwisk. Zadawala nas również brak odpowiedzi.
Pozwala nam poznać:

,,gwiazdy socjometryczne”, czyli osoby popularne, lubiane, które otrzymały
najwięcej głosów,
,,odrzuconych”, czyli osoby nie lubiane, odrzucone, darzone nie chęcią
,,izolowanych”, czyli osoby przez nikogo nie wybrane, jakby obojętne,
,,pary”, czyli osoby wzajemnie się wybierające,
,,paczki”, czyli grupka osób wzajemnie się wybierających, tworzących zamknięty krąg,
,,łańcuch socjometryczny”, który oznacza układ wyborów, nie zamykający krąg Technika socjometryczna w ujęciu J. L. Moreno zasługuje na specjalną uwagę. Jej wartość dla pedagogiki polega na tym że:

umożliwia ona wyodrębnienie tych jednostek w grupie, które wymagają szczególnej opieki wychowawczej.
pozwala racjonalnie organizować grupy robocze dla wykonania określonych zadań, harmonizować nieoficjalnie życie grupy z jej życiem oficjalnym,
ułatwia wyodrębnienie z grupy tej osoby , która ciesząc się zaufaniem wszystkich członków, może spełniać kierownicze funkcje - przewodniczącego samorządu klasowego, szkolnego itp.,
ułatwia obserwowanie w strukturze społecznej grupy zmian , zachodzących pod wpływem oddziaływania zmiennych kontrolowanych w określonym czasie,
umożliwia wymierne, ilościowe porównywanie grup i podgrup pod różnymi względami ich struktury wewnętrznej, stopnia integracji w wymiarze czasu i przestrzeni,
pozwala obserwować losy jednostek na tle grupy tzn. zmian ich statusu socjometrycznego, ilościowe przekształcanie się więzi psychologicznych z innymi członkami grupy. Sposób postępowania:
Ułożenie pytań z wyborem pozytywnym lub negatywnym.
Budowa bazy danych – osobno dla wyborów pozytywnych i osobno dla wskazań negatywnych.
Skonstruowanie matrycy wskazań pozytywnych i negatywnych- akceptacja znak „+”, odrzucenie znak „-”. Po dokonaniu wpisów do matrycy zliczamy u dołu ilość wskazań pozytywnych i negatywnych..
Budowa diagramu słupkowego.
Wykreślanie tarczy „byczego oka”- wykorzystując dane z matrycy, umieszczamy znak każdego dziecka w odpowiednim kręgu tarczy.
Wykreślenie socjogramu.
Analiza socjogramu. Ta osoba, która uzyska największą liczbę wyborów pozytywnych zostaje „gwiazdą socjometryczną”. Gwiazda socjometryczna osoba, która w trakcie badań techniką socjometrii uzyskała najwięcej pozytywnych wyborów. Jest to osoba najczęściej wybierana jako potencjalny partner interakcji, wobec której wiele osób ma pozytywne odczucia sympatii, przyjaźni etc. lub która wybierana jest jako osoba kompetentna Socjogram to graficzne przedstawienie wyników badań socjometrycznych. Każda osobę zaznaczamy odpowiednim symbolem i nadanym numerem, akceptację - linią ciągłą, odrzucenie – linią przerywaną. Ułatwieniem jest zastosowanie różnych kolorów dla poszczególnych wyborów. Dla uzyskania większej przejrzystości proponuje się ilustrowanie każdego z pytań kwestionariusza osobno. Cele stosowania techniki socjogramu: • poznanie stosunków międzyludzkich (w tym stosunków między zwierzchnikami a pracownikami); • ujawnienie istnienia klik w grupie; • porównanie hierarchii oficjalnej z nieoficjalną; • uzyskanie informacji o istnieniu nieformalnych przywódców lub gwiazd socjometrycznych; • porównanie oficjalnych i nieoficjalnych kanałów informacyjnych; Zazwyczaj tworzy się go w jednej z dwóch postaci:
Socjogramu kołowego, który buduje się na zasadzie koncentrycznej, gdzie na kolejnych okręgach wpisywane są punkty odpowiadające osobom, które uzyskały ilość wyborów odpowiednio najmniejszą na zewnętrznych kręgach i największą w środku koła. Służy on lepszemu przed stawieniu wyników.
Socjogramu hierarchicznego, gdy nie zależy nam na dokładności danych, a jedynie na ujrzeniu graficzne go obrazu danego zjawiska, gdzie odpowiednie punkty zaznacza się na prostym wykresie. W obu przypadkach zaznacza się za pomocą linii lub strzałek wybory miedzy jednostkami. Czasami wybory wzajemne oznacza się w jakiś specyficzny sposób, np. obustronną strzałką. Rodzaje socjogramów wg Brzezińskiej: • nieuporządkowany - sporządzany jest tylko dla małych grup, gdyż w przypadku grup bardziej licznych może zatrzeć się układ pozycji członków grupy badanej, ze względu na dużą liczbę krzyżujących się ze sobą linii, • kołowy - gdzie na kolejnych okręgach wpisywane są punkty odpowiadające osobom, które uzyskały ilość wyborów odpowiednio najmniejszą na zewnętrznych kręgach i największą w środku koła, • hierarchiczny - gdzie odpowiednie punkty zaznacza się na prostym wykresie. W obu przypadkach zaznacza się za pomocą linii lub strzałek wybory między jednostkami. Czasami wybory wzajemne oznacza się w jakiś specyficzny sposób, np, obustronną strzałką. W analizie sieciowej socjogramy zastąpione zostały prezentacjami w postaci grafów. Na bazie socjogramów sporządzane są tabele socjometryczne zwane matrycą socjometryczną lub socjomatrycą, umożliwiające obliczanie wskaźników zwartości grupy, spójności grupy i pozycji poszczególnych członków w grupie. Tabele powinny obejmować wszystkie badane osoby. Wpisujemy oddzielnie nazwiska i imiona dziewczynek, oddzielnie nazwiska i imiona chłopców, w porządku alfabetycznym i oddzielamy specjalną linią poziomą i pionową. Zapis taki ułatwia odczytywanie tabeli. Zebrane dane zapisujemy w tabeli, pamiętając, że kolumny poziome odnoszą się do nazwisk uczniów wybierających, a kolumny pionowe do nazwisk uczniów wybieranych. Wybór zaznaczamy odpowiednio w miejscu przecinania się dwóch powyższych kolumn: poziomej i pionowej. Zaznaczamy go najczęściej liczbą oznaczającą kolejność wyboru. Podobnie postępujemy z pozostałymi wyborami i wszystkimi innymi uczniami, uwzględnionymi w naszych badaniach. Po naniesieniu wszystkich danych socjometrycznych podsumowujemy je w specjalnej rubryce, u dołu tabeli wybory otrzymane, a z boku wybory oddane. Tabela socjometryczną może, zatem dostarczyć wielu cennych informacji o dokonanych wyborach. Dowiadujemy się z niej, kogo wybrała dana osoba i przez kogo zastała ona wybrana oraz kto uzyskał najwięcej wyborów, a kto najmniej lub żadnych. Dowiadujemy się o popularności uczniów lub całkowitej wobec nich obojętności, czy też częściowym lub kompletnym ich odrzuceniu. W ten sposób wyłaniają się w wyniku odpowiedniego stabelaryzowania danych tzw. “gwiazdy”, osoby, które otrzymały najwięcej wyborów, “osoby przeciętne” - z mniejszą ilością wyborów, “osoby izolowane” - pozbawione wy¬borów, oraz “osoby odrzucane” - z wyborami negatywnymi. Daje ona ogólny obraz stosunków panujących w klasie, dlatego zawarte w niej dane wymagają dalszej analizy. Analiza danych może być graficzna lub ilościowa. Analiza graficzna polega na wykreśleniu tzw. socjogramów, a analiza ilościowa na znalezieniu odpowiednich wskaźników liczbowych. Socjogramy stanowią graficzne przedstawienie rozkładu dokonanych przez uczniów wyborów. Uwidocznione są na nich wszystkie lub niektóre osoby uczestniczące w badaniach. Socjogram grupowy uwzględnia w zasadzie wszystkie osoby badane, zaś socjogram indywidualny tylko te osoby, które są związane bezpośrednio z wyeksponowaną na nim jednostką. Dziewczęta oznaczamy w socjogramie kółkiem, a chłopców trójkątem. Poszczególne wybory oznaczone są strzałkami, a wybory odwzajemnione za pomocą linii ze strzałkami dwukierunkowymi. Analiza ilościowa polega na obliczaniu różnych wskaźników cyfrowych. Wskaźniki mogą być indywidualne i grupowe. Wskaźniki indywidualne mówią nam, w jakiej mierze cieszy się dana jednostka popularnością wśród pozostałych uczniów danej klasy, czy jest przez nich akceptowana lub odrzucana. Wskaźniki grupowe mówią m. in. o stopniu nasilenia stosunków interpersonalnych panujących w klasie. Do socjometrii zbliżona jest technika “Zgadnij kto?” tzw. skala reputacji polegającą na podaniu badanym opisu wzorca osobowościowego i wyborze osoby z grupy jemu najbliższej. Jest to technika stosowana najczęściej do wyłonienia osób spełniających określone role w grupie lub odznaczające się interesującymi nas cechami. Różni się ona od opisanej wyżej techniki Moreno tym, że wymaga dokonania wyboru nie na podstawie żywionych przez osobę badaną uczuć sympatii czy antypatii, lecz w wyniku ogólnego jej rozeznania w sytuacji społecznej klasy. U podstaw tej techniki leży założenie, ze każdy członek grupy spostrzega cechy i właściwości innych osób w określony, sobie właściwy sposób. Nie tylko poszczególni uczniowie nie spostrzegają jednakowo swoich kolegów, ale także wychowawca inaczej widzi i wartościuje wychowanków. Dla wychowawcy, którego zadaniem jest dbać o stworzenie właściwej atmosfery w grupie, konieczne jest zdawanie sobie sprawy z tego, jak spostrzegają i oceniają się nawzajem uczniowie oraz na ile jego ocena odbiega od oceny grupy. Polega ona na wypisywaniu przez poszczególnych uczniów danej klasy nazwisk tych kolegów (koleżanek), których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce zachowań. Technika ta bada odbicie struktury grupy w świadomości jej członków. Osoby badane mają całkowitą swobodę co do liczby podawanych nazwisk, a w przypadku charakterystyk negatywnych przysługuje im prawo powstrzymania się od jakiejkolwiek odpowiedzi. Popularną techniką socjometryczną jest tzw. „Plebiscyt życzliwości i niechęci” J. Korczaka. Umożliwia wgląd w całokształt panujących w grupie stosunków międzyludzkich, czego nie można uzyskać za pomocą innych technik socjometrycznych. Istotna cechą plebiscytu życzliwości i niechęci jest to, że stawia on poszczególnych wychowanków wobec obowiązku oceniania wszystkich wychowanków z grupy. Polega on na ustaleniu skali, którą badany ocenia swój stosunek do pozostałych członków grupy. Skala może posiadać dowolną liczbę stopni, a każdy uczeń określa swój stosunek do pozostałych dzieci w klasie, stawiając przy każdym nazwisku znak ( następnie przypisujemy każdej postawie pewien mnożnik); “++”- bardzo lubię “+”- raczej lubię “0” - jest mi obojętny “-” - raczej nie lubię “- -” nie lubię. – W badaniu tym uczniowie określają swój stosunek emocjonalny kolejno do wszystkich osób w grupie (z wyjątkiem siebie). Z tego względu technika ta zasługuje na szczególną uwagę. Ułatwia ona nie tylko znalezienie uczniów potrzebujących pomocy, nie lubianych i niepopularnych, ale jest również miernikiem poziomu wyrobienia całej grupy. Dzięki tym technikom zdobyte dane dostarczają cennych informacji o systemie wartości i postawach osób badanych, pozwalają ustalić pozycje członków grupy oraz wielkość i układ podgrup.
Po pierwsze, pozwalają one na poznanie pozycji społecznej każdego ucznia w klasie, a co za tym idzie, na stwierdzenie, czy każdy czuje się potrzebny, czy może jest ktoś izolowany. Szybkie odkrycie takiej sytuacji umożliwia podjęcie odpowiednich działań wychowawczych. Po drugie, systematyczne prowadzenie badań socjometrycznych i porównywanie ze sobą kolejnych socjogramów umożliwia śledzenie rozwoju społecznego klasy. Dzięki temu nauczyciel może w skuteczny, planowy sposób wpływać na ten rozwój, wzmacniać postawy pozytywne, minimalizować wpływ tych negatywnych i podejmować działania wychowawcze, które zagwarantują pożądaną, zdrową strukturę grupy. Poza tym wychowawca, który dzięki badaniom socjometrycznym pozna kryteria stosowane przez uczniów we wzajemnym ocenianiu, może – jeśli zaistnieje taka potrzeba - poprzez różne działania wychowawcze dążyć do zmiany tychże kryteriów, uczyć tolerancji i życzliwości, ale także zdrowego krytycyzmu. Po trzecie, wyniki badań socjometrycznych mogą być wykorzystywane przy tworzeniu grup do pracy na lekcjach i realizacji projektów, planowaniu rozmieszczenia dzieci w ławkach, zespołów dyżurujących czy też organizowaniu samopomocy uczniowskiej. Można w ten sposób uniknąć wielu konfliktów i problemów związanych z dyscypliną, wynikających z nieuwzględniania w organizowaniu życia klasowego naturalnych przecież sympatii i antypatii dzieci.