Droga Komisjo! Temat mojej prezentacji brzmi: „Przedstaw i omów portrety Żydów ukazane w literaturze polskiej. Odwołaj się do wybranych utworów literackich.”. Tematyka żydowska w literaturze polskiej jest niezwykle obszerna, dlatego głównym podmiotem mojej prezentacji są postacie z literatury XIX i XX wieku. Postanowiłam skoncentrować się na tym okresie, ze względu na dużą dostępność źródeł i aktualność najbliższej historii. Postaram się wykazać, że postacie żydowskie w literaturze cechują się dużą różnorodnością pod względem społecznym i kulturowym.

Mniejszość żydowska na terenach Polski stanowiła znaczną grupę społeczną. Pierwsi żydowscy kupcy przybyli szlakami handlowymi z zachodniej Europy w XI wieku. Pod koniec stulecia część z nich osiadła w Polsce na stałe, o czym dowodzą zapisy historyczne, mówiące o pierwszej gminie żydowskiej w Przemyślu w 1098 roku. Liczba Żydów na terenach polskich zwiększyła się znacznie w XII wieku, z powodu Wypraw Krzyżowych i antysemickich wydarzeń w pozostałych państwach europejskich oraz po epidemii dżumy w na początku XIV wieku. Żydzi emigrowali do Polski, gdzie pozwalano na duże swobody religijne i obyczajowe. Społeczność żydowska zajmowała się przede wszystkim handlem, szynkarstwem i rzemiosłem. W późniejszych czasach również dzierżawą, pożyczkami oraz bankierstwem. W tamtych czasach jako jedni z niewielu posiadali umiejętności pisania, czytania i liczenia, co przyczyniło się do podwyższenia ich statusu społecznego oraz zwiększenia majątku.

Jednakże różnice na płaszczyźnie finansowej, obyczajowej i religijnej spowodowały zawiść i stały się przyczyną negatywnego nastawienia do Żydów oraz aktów agresji. Żydów oskarżano o m.in. o porywanie dzieci, krwawe rytuały czy zatruwanie studni. Dodatkowo niepokoje podsycał Kościół Katolicki, a w czasie trwania Unii Lubelskiej, również Prawosławny na terenach wschodnich. Przedstawiciele duchowni, w obawie przed rosnącymi wpływami żydowskimi, przedstawiali Żydów jako zabójców Chrystusa i wrogów religijnych.

W XIV i XV wieku doszło do wielu żydowskich pogromów w głównych miastach Polski, z których część z nich przybrała formę otwartego ataku. W 1399 oskarżono Żydów o zbezczeszczenie hostii, co przyczyniło się do powstania poznańskiej legendy o skradzionych hostiach. Niektóre lokalne społeczności wydawały przepisy utrudniające Żydom pozyskiwanie zarobku i w skrajnych przypadkach, nawet uniemożliwiające egzystencję w społeczeństwie.

Mimo, to warunki bytowe w Polsce były lepsze niż w krajach zachodniej Europy. W 1525 roku za zasługi dla kraju zostało nadane szlachectwo Michałowi Ezofowiczowi, a 9 lat później zniesiono obowiązek noszenia wyróżniającego ubioru i powstała pierwsza żydowska drukarnia. Stefan Batory powołał Sejm Czterech Ziem w 1580 roku, a Władysław IV zakazał drukowania i rozpowszechniania książek antysemickich.

W latach, kiedy Państwo Polskie musiało uporać się z najazdem agresorów i rozbiorami, współpraca polsko-żydowska przebiegała różnie. Od oskarżeń o działanie przeciw Polsce i krwawe konflikty, po wdzięczność za solidarną walkę przeciw wspólnym wrogom. Żydzi brali udział w Powstaniu Kościuszkowskim i Listopadowym, uczestniczyli w walkach Armii Księstwa Warszawskiego. Obecność Żydów na ziemiach Polskich niosła za sobą duży wpływ w politykę, działania i kulturę kraju, co znajduje odzwierciedlenie w literaturze.

Znaczący obraz Żyda pojawił się w epopei narodowej. Jednym z bohaterów „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza była postać Jankiela, arendarza i muzyka. Prowadzona przez niego karczma była chętnie odwiedzana przez okoliczną ludność, która traktowała go z szacunkiem i ceniła za życiową mądrość oraz patriotyzm. Pomimo, że zachował żydowskie zwyczaje i tożsamość, traktował Polskę jako swoją ojczyznę. Był poważany zarówno przez Horeszków, jak i Sopliców i starał się łagodzić wewnętrzne konflikty pomiędzy skłóconymi rodami.

Jego działania i zachowanie dowodzą głębokiego przywiązania do Polski. Współdziałał z Robakiem nad przygotowaniem zbrojnego powstania na Litwie. Pomimo gróźb ze strony zaborcy, osobiście woził i przechował potrzebną w tym celu broń.

Jankiel przejawiał muzyczny talent do gry na cymbałach. Grane przez niego melodie były bezpośrednio związane z jego oddaniem dla spaw państwa. Swoją muzyką, w którą wkładał dużo zaangażowania i uczucia, ukazywał tragizm Polski opanowanej przez zaborców. Jego zasługi dla kraju zostały docenione przez Jana Henryka Dąbrowskiego.

Polska opisana w „Panu Tadeuszu” znajduje się pod zaborami. Dotychczasowe ruchy wyzwoleńcze, w postaci Insurekcji Kościuszkowskiej zakończyły się klęską. Podboje wojenne Napoleona Bonaparte przyniosły nadzieję na pokonanie agresorów i odzyskanie niepodległości. Na krótki okres możliwe było utworzenie Księstwa Warszawskiego, które było namiastką wolnej ojczyzny.

Obraz Żyda, żyjącego w II połowie XIX wieku, przedstawia Maria Konopnicka w noweli „Mendel Gdański”. Mendel był 67-letnim Żydem urodzonym w Warszawie. Przeżył powstanie styczniowe i represje zaborów. Prowadził spokojne i uczciwe życie, zarabiając jako introligator. Kochał swoje miasto. Miał poczucie bezpieczeństwa i przynależności do Polski. Całe swoje życie poświęcił uczciwej pracy.

Mendel był szanowany przez sąsiadów, za jego pracowitość i uczciwość. Kiedy zaczęły szerzyć się nastroje antysemickie stanęli oni w obronie Mendla, chcąc go ukryć i ochronić. Mendel jednak nie zdecydował się ukrywać ze swoją wiarą. Cenił sobie wartości religijne i wyparcie się Boga byłoby niegodne. Uważał, pochodzenie żydowskie nie jest powodem do napiętnowania.

Postanawia nie opuszczać swojego warsztatu w czasie pogromu, tylko czeka wraz z wnuczkiem, aby spojrzeć napastnikom w oczy. Gdy tłum antysemitów podchodzi pod jego dom i rzuca kamieniami, rani Jakuba. Po tym wydarzeniu Mendel zupełnie tarci miłość do ludzi, obok których żył tyle lat oraz poczucie wspólnoty.

Wydarzenia z tego samego okresu opisane są również w „Lalce” Bolesława Prusa. Bohaterami powieści są m.in. przedstawiciele mieszczaństwa żydowskiego – doktor Michał Szuman, Henryk Szlangbaum i jego ojciec. Szuman, przyjaciel Wokulskiego z czasów zesłania na Sybir, uczestniczył w powstaniu styczniowym, walcząc za ojczyznę. Starał się zasymilować poprzez ślub z Polką. Był człowiekiem wykształconym i inteligentnym.

I tutaj warto wspomnieć, że asymilacja ze społeczeństwem polskim zachodziła na różnych płaszczyznach. Polegała m.in. na opanowaniu języka, przejęciu obyczajów, zmiany wyznania, wżenieniu się w polskie rodziny i poczuciu przynależności do ojczyzny. Nie wszystkie zmiany zachodziły jednocześnie, a odczucie, kogo można określić jako Polskiego Żyda jest subiektywne. Moim zdaniem, Żyd Polski to osoba, która utożsamia się ze społeczeństwem i dba o dobro kraju.

Nie można tego powiedzieć o Henryku Szlangbaumie, który w przeciwieństwie do swojego ojca, który został represyjnie zesłany na Syberię, nie traktuje Polski jako ojczyznę. Po zakupie sklepu Wokulskiego, jego jedynym celem jest pomnożenie majątku, bez względu na dobre stosunki z byłymi współpracownikami.

Stary Szlangbaum był przedstawicielem wcześniejszego pokolenia Żydów, dla których rozwijająca się gospodarka stanowiła źródło dużego dochodu i każdy sposób pozyskiwania pieniędzy, który nie godził w cudze interesy, był wart wysiłku.

Stary Szlangbaum był również konserwatystą w sprawach religijnych. Potępiał zachowanie syna, który w imię zarobku, wyrzekł się tradycji i zmienił wyznanie.

Wydarzenia opisane w „Lalce” i „Mendlu Gdańskim” dotyczą społeczności mieszczańskiej. Nastroje antysemickie nasilały się po długim okresie zaborów, spowodowanym upadkiem powstania styczniowego i zamianom w systemie gospodarczym.

Innymi, wartym uwagi, obrazem Żydów jest postać z czasów II wojny światowej, przedstawiona w „Medalionie” Zofii Nałkowskiej.

Spośród opowiadań zawartych w Medalionach, wybrałem historię Dwojry Zielonej, 35-letniej Żydówki, która zniosła w czasie holokaustu wiele cierpień. Jej mąż został zabity w Małaszewiczach, a w sadystycznej zabawie Niemców straciła oko. Aby zdobyć jedzenie powybijała sobie złote zęby. Kiedy przebywała w Międzyrzeczu, była świadkiem regularnych wywozów Żydów do Treblinki. Udało się jej przetrwać, dzięki kryjówce na strychu, gdzie pewnego razu była zmuszona ukrywać się przez cztery tygodnie, żywiąc się cebulą, kaszą manną i surową kawą zbożową. Żyła w ciągłym strachu przed śmiercią.

Tym, co ją trzymało przy życiu, była nadzieja, że kiedy skończy się ten koszmar, będzie mogła opowiedzieć o tym, co ją spotkało. O tym, co uczyniono jej narodowi.

Tragiczne przeżycia Dwojry, odcisnęły piętno na jej psychice. Wracając wspomnieniami do tych lat, wciąż odczuwała lęk tym, czego doświadczyła.

W okresie II wojny światowej społeczeństwo żydowskie było ofiarą masowego mordu w obozach koncentracyjnych. Chciano doprowadzić do ich całkowitej eksterminacji. Istotnym wydarzeniem było powstanie w getcie warszawskim, które miało miejsce pod koniec jego likwidacji przez Niemców 19 kwietnia 1943 i było symbolem walki o wolność.

Podsumowując, przedstawiłem postacie z trzech okresów, różnych w swoich postawach i zachowaniach. Wykazałam, że postacie żydowskie w literaturze polskiej cechują się dużą różnorodnością pod względem społecznym i kulturowym.

Dziękuję.