Do końca XII w. Polską władali książęta. W połowie wieku XIII Polska podzielona była na jedenaście dzielnic. W następnym stuleciu pozostali książęta Mazowsza, Krakowa i Sandomierza, Wielkopolski oraz Śląska. To oznaczało utratę państwowej jedności. W tym samym czasie w Polsce miały miejsce duże przemiany zarówno w rolnictwie, jak i w handlu. Podział Polski na dzielnice nie sprzyjał swobodnemu handlowi, gdyż utrudniał swobodny przepływ towarów na terytorium Polski. Piastowicze marnowali siły na międzydzielnicowych wojnach. Zawierali niezliczone sojusze, nie patrząc na interes całości ziem polskich.
Dążenia zjednoczeniowe zaczęły narastać połowie XIII wieku. Dążeniom tym sprzyjała świadomość zagrożenia zewnętrznego przez najazdy Brandenburczyków, Krzyżaków i innych wrogów. Zjednoczeniem zainteresowane były wszystkie stany społeczne: mieszczaństwo, chłopi, rycerstwo, duchowieństwo. Ważnym czynnikiem łączącym Polaków w XIII w. był kult świętych patronów Polski, szczególnie biskupa Stanisława ze Szczepanowi, kanonizowanego w 1253 r. rozpowszechniona w XIII w. legenda głosiła, że jak ciało zabitego biskupa zrosło się w cudowny sposób, tak też rozbity na dzielnice kraj, połączy się w jedno państwo. Pierwsze starania o zjednoczenie kraju podjął Leszek Czarny, a później książę wrocławski Henryk IV Probus. Przekazał on testamentem w 1290 r. dzielnicę krakowską księciu wielkopolskiemu Przemysłowi II, w którego posiadaniu było Pomorze Gdańskie. Drugim pretendentem do polskiej korony był król czeski Wacław II. Zhołdował on kilka księstw śląskich oraz podporządkował sobie księstwo sieradzkie i brzeskie, należące do Leszka Czarnego, brata Władysława Łokietka. Przemysł II zrezygnował z walki o ziemię krakowską, jednak ubiegł Wacława II w walce o koronę polską i w 1295 r. został koronowany przez arcybiskupa Jakuba Świnkę w Gnieźnie insygniami koronacyjnymi wywiezionymi z Krakowa. W 1296 r. został jednak prawdopodobnie zamordowany przez zabójców nasłanych z Brandenburgii. Po koronę polską w 1300 r. sięgnął Wacław II król czeski. Miał on władzę nad większością ziem polskich : całą Małopolską, Wielkopolską oraz Pomorzem Gdańskim, ziemią sieradzką i łęczycką . Przeciw Wacławowi II wystąpił książę brzeski Władysław Łokietek, którego wspomogli Węgrzy oraz rycerstwo ziemi krakowskiej i sandomierskiej. Źródła historyczne nie podają dokładnie kiedy się urodził, prawdopodobnie w 1260 lub1261 roku. Jego ojcem był Kazimierz książę Kujaw, Łęczycy i Sieradza, natomiast jego matka Eufrozyna pochodziła ze śląskiej (opolsko- raciborskiej) linii domu piastowskiego. Dziedzictwo ojca zmarłego w 1267 r. uległo skomplikowanym i zmiennym podziałom. Książę Kazimierz pozostawił bowiem, aż pięciu synów : dwóch dorosłych i trzech małoletnich. Pierwsze doświadczenie polityczne Łokietka – rządy w południowej części Kujaw ze stolicą w Brześciu, nie pozostało bez wpływu na jego losy. Po śmierci braci- Leszka Czarnego (1288 r.) i Kazimierza Łęczyckiego(1294 r.) Łokietek skupił w swych rękach, prócz południowych Kujaw, ziemię sieradzką i łęczycką i dążył do przyłączenia najcenniejszego spadku po Leszku Czarnym – Małopolski. Władysław Łokietek dwa razy zgłaszał swą kandydaturę do tronu królewskiego. Najpierw po wycofaniu się z gry elekta możnych małopolskich, księcia Bolesława płockiego (1289 r.). Przegrał wówczas tą rywalizację o Kraków z księciem wrocławskim Henrykiem IV Prawym. Drugi raz zgłosił się po śmierci Prawego w 1290 roku. Wypadło wtedy konkurować z wielkopolskim Przemysłem II. Z tej rywalizacji dwóch polskich książąt, jako „tertius gaudens” zwycięsko wyszedł król Czech Wacław II. To on objął rządy nad Krakowem. W 1300 roku został koronowany w Gnieźnie. Monarcha czeski stał się panem wszystkich ziem rządzonych przez Łokietka. Władysław Łokietek znalazł się na wygnaniu. Jako wygnaniec nie stracił wiary w swoją sprawę. Sprzyjało mu rosnące, zwłaszcza w Małopolsce, niezadowolenie z czeskich rządów. Już w 1304 roku ziemia sandomierska była pod władzą Łokietka. Śmierć Wacława II w czerwcu 1305 r., a potem zamordowanie jego syna Wacława III w sierpniu 1306 r. ostatecznie zrujnowały czeskie rządy w Polsce. Po upadku rządów czeskich Łokietek skupił władzę w Małopolsce w kompleksie sieradzko – łęczycko – kujawskim oraz na Pomorzu Gdańskim. Władzę w Wielkopolsce zdołał utrzymać Henryk Głogowski. Tymczasem przeciw państwu Łokietka wystąpili wrogowie zewnętrzni – Brandenburczycy. W 1308 r. ich oddziały wkroczyły na Pomorze Gdańskie i zajęły miasto Gdańsk. Bronił się jedynie gród z polską załogą dowodzoną przez starostę Bogusza. Na odsiecz załodze grodu Łokietek wezwał Krzyżaków, którym obiecał zwrócić koszty wyprawy. Krzyżacy wypędzili Brandenburczyków, ale sami zawładnęli Pomorzem oraz dokonali rzezi polskich rycerzy i części mieszczaństwa. Podobnie postąpili ze zdobytym Tczewem. Władysław Łokietek nie mógł ruszyć z pomocą dopóki nie wzmocnił swej władzy w Małopolsce, gdzie zbuntowało się przeciw niemu miasto Kraków na czele z wójtem Albertem. Jednocześnie z pretensjami do tronu polskiego wystąpił nowy król czeski – Jan Luksemburski, który wysłał w charakterze swego namiestnika Bolka opolskiego z oddziałami zbrojnymi. Bolko przybył do Krakowa i został przyjęty przez mieszczan oraz biskupa Muskatę jako przedstawiciel legalnej władzy. W 1311 r. w obronie praw Łokietka wystąpiło rycerstwo ziemi krakowskiej i po oblężeniu zbuntowanego Krakowa, trwającym jeden rok, odzyskało miasto. W 1314 r. Łokietek opanował Wielkopolskę. Teraz już dwa sukcesy. Wielkopolska odrzuciła rządy synów Henryka Głogowskiego przyjmując władzę Łokietka, a ogólnopaństwowy zjazd w Sulejowie w 1318 r. sformułował petycję do papieża w przedmiocie koronacji Łokietka. Koronę króla Polski Władysław Łokietek otrzymał w Katedrze Krakowskiej 20 stycznia 1320 r. z rąk arcybiskupa Janisława. Jeszcze przed koronacją Łokietek skierował do papieża skargę na Krzyżaków, w skutek której w 1320 r. powołany został sąd. Wyrok sądu był skazujący dla Zakonu i orzekał zwrot Pomorza i wypłacenie odszkodowania. Krzyżacy jednak wyroku nie uznali. Wówczas król Łokietek zdecydował się na zbrojne rozstrzygnięcie swych praw do Pomorza Gdańskiego (1326 – 1333 – wojna z Zakonem). Wojny z Krzyżakami, których wspomagał król Czech Jan Luksemburczyk, przyniosły dotkliwe porażki militarne dla państwa polskiego. Krzyżacy spustoszyli ziemie polskie aż po Łęczycę i zajęli ziemię dobrzyńską. W 1331 r. Krzyżacy wraz z Luksemburczykiem planowali przeciąć na pół Polskę. Jednak Luksemburczyk został powstrzymany na Śląsku, a część sił krzyżackich pobił Łokietek pod Płowcami 27 września 1331 r. Rok później Krzyżacy zajęli całe Kujawy. Tuż przed śmiercią króla Władysława Łokietka zawarto rozejm z Zakonem, a Kujawy pozostały pod panowaniem Krzyżaków.

Poza granicami Królestwa Polskiego pozostał Śląsk, którego książęta złożyli hołd królowi czeskiemu, Pomorze Zachodnie i Pomorze Gdańskie, a także księstwa mazowieckie, Kujawy i ziemia dobrzyńska. Król Władysław Łokietek zmarł w Krakowie 2 marca 1333 r. Z wawelskiego sarkofagu Łokietka patrzy na nas twarz jasna, bardzo słowiańska, o rysach grubo ciosanych, a przecież nie pozbawiona ani szlachetności, ani majestatu. Spójrzmy na nią z szacunkiem. Jest to twarz człowieka, któremu historia pozwoliła stać się jednym z budowniczych naszej państwowości.

Źródła :

1. H. Tomalska, Od pierwszych cywilizacji do czasów nowożytnych. Historia dla szkół średnich zawodowych, WSiP, Warszawa 1999
2. red.nauk. A. Garlicki, Poczet królów i książąt polskich, Czytelnik, Warszawa 1980
3. Internet