Prawo rodzinne i opiekuńcze jest wyspecjalizowanym działem prawa cywilnego. Reguluje stosunki prawne w rodzinie, majątkowe i niemajątkowe, wynikające z istnienia więzi rodzinnych między rodzicami i dziećmi oraz między samymi małżonkami oraz ich krewnymi i powinowatymi. Normy funkcjonujące tej dziedzinie prawa często odzwierciedlają tradycyjne normy moralne i obyczajowe, gdyż dotyczą one życia prywatnego. W Polsce kwestie związane z prawem rodzinnym są regulowane przez wielokrotnie nowelizowany Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 roku. Nie jest to jednak jedyne źródło prawa rodzinnego, wiele zagadnień jest regulowanych również przez Prawo o aktach stanu cywilnego, niektóre przepisy prawa cywilnego oraz ustawy szczegółowe. Własną regulację prawną związaną z tą gałęzią prawa zawiera Traktat Konstytucyjny UE. Podstawowymi zasadami prawa rodzinnego są : zasada monogamii, trwałości małżeństwa, równouprawnienia małżonków, dobra dziecka oraz równouprawnienia dziecka pozamałżeńskiego z dzieckiem małżeńskim. Rodzina jest naturalnym i niezastąpionym elementem struktury społecznej. Polskie prawo nadaje uprzywilejowaną pozycję rodzinie, której podstawą jest małżeństwo. Rodzina powstaje bowiem przez zawarcie aktu małżeństwa. Zgodnie z artykułem 18 konstytucji RP „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajduje się pod ochroną i opieką Rzeczpospolitej Polskiej”. W świetle tego artykułu nie ma możliwości zawarcia małżeństwa osób tej samej płci. Małżeństwo można najprościej określić jako związek kobiety i mężczyzny usankcjonowane prawnie. Jest to trwały i równoprawny związek. Zawarcie aktu małżeńskiego następuje, gdy kobieta i mężczyzna wspólnie złożą przed urzędnikiem stanu cywilnego oświadczenie, że wstępują w związek małżeński. Przepisy pozwalają również na ślub konkordatowy. Małżeństwo kościelne wywiera wtedy również skutki cywilne, dlatego też osoba duchowna udzielająca ślubu musi zarejstrowac małżeństwo w urzędzie stanu cywilnego. Do aktu wpisywane są dane personalne małżonków, datę zawarcia małżeństwa, a także nazwisko, które będą nosić małżonkowie oraz dzieci urodzone w tym związku. Każdy małżonek może zdecydować o tym, jakie nazwisko będzie nosił po zawarciu związku małżeńskiego. Stosowne kombinacje możliwości małżonków co do nazwiska, jakie będą nosili po zawarciu małżeństwa, przedstawiają się następująco: mogą nosić wspólne nazwisko, które jest dotychczasowym nazwiskiem jednego z nich, mogą każdy z osobna zachować swoje dotychczasowe nazwisko, mogą połączyć nazwisko małżonka ze swoim nazwiskiem. Po połączeniu nazwisko konkretnej osoby nie może składać się z więcej niż dwóch członów. Jeżeli małżonkowie nie złożyli stosownych oświadczeń co do swojego nazwiska, każdy z nich pozostaje przy nazwisku dotychczasowym. Warunkiem zawarcia małżeństwa jest brak przeszkód w świetle prawa. Małżeństwa nie mogą zawrzeć osoby poniżej 18 roku życia( w wyjątkowych sytuacjach sąd rodzinny może jednak zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 rok życia, w takiej sytuacji małoletni zyskuje pełnoletniość), kolejne przeszkody to: całkowite ubezwłasnowolnienie ( sąd może orzec o ubezwłasnowolnieniu danej osoby w wypadku, gdy ta nie może samodzielnie o sobie decydować np. z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub alkoholizmu czy narkomanii), pozostawanie w ważnym związku małżeńskim, pokrewieństwo w linii prostej ( dziadek, matka, syn ) lub w linii bocznej (brat, siostra) oraz powinowactwo w linii prostej ( powinowactwo to stosunek rodzinny między małżonkiem a krewnymi współmałżonka, zabronione jest więc małżeństwo np. zięcia z teściową). W niektórych państwach dozwolona jest poligamia, poligynia, czyli związek jednego mężczyzny z kilkoma kobietami. Taki model występuje w krajach arabskich, jednak tylko wtedy, gdy mężczyzna będzie na tyle bogaty by utrzymać więcej niż jedną żonę, nie mówiąc jeszcze o utrzymaniu dzieci. Drugim typem małżeństwa poligamicznego jest poliandria, małżeństwo jednej kobiety z kilkoma mężczyznami, taki typ występuje w Tybecie. W związku małżeńskim małżonkowie mają równe prawa i obowiązki. Wg prawa obowiązki te sprowadzają się do wspólnego pożycia, w znaczeniu utrzymania więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej, dochowania wierności i wzajemnej pomocy. Zgodnie z zasadą równości małżonkowie zajmują taką samą pozycję we wzajemnym pożyciu jak i również w stosunku z wspólnymi dziećmi. Rodzinę można tworzyć nie tylko na podstawie pokrewieństwa. Na mocy orzeczenie sądu osoba dorosła może przyjąć do rodziny, czyli adoptować (przysposobić) osobę małoletnią obcą, krewną lub powinowatą ( do 18 roku życia, jeśli dziecko ukończyło 13 lat to konieczna jest jego zgoda do orzeczenia adopcji) co stwarza relacje podobne do rodzicielstwa. Jeśli Dzieci przysposobione mają takie same prawa i obowiązki jak dzieci pochodzące z małżeństwa. W prawie polskim adopcja funkcjonuje od XIII wieku. Szczególnymi rodzajami przysposobienia była adopcja braterska i adopcja do herbu. W prawie muzułmańskim adopcja dziecka nazywa się kafala i wygląda nieco inaczej niż w Europie. Osoby adoptujące dziecko są jego opiekunami, nie są nowymi rodzicami. Dziecko adoptowane nie ma prawa do spadku po nich, nie przyjmuje też ich nazwiska, ma za to prawo do spadku po rodzicach biologicznych. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej dziecko może wziąć ślub z osobą adoptującą. Jeżeli taki związek nie zostanie zawarty, zaczynają między nimi obowiązywać zasady skromności - mężczyzna nie może oglądać ciała swojej adoptowanej córki. Jeżeli dziecko ma własne pieniądze, osoby adoptujące nie mają prawa nimi dysponować. Rodzice i dzieci związani są ze sobą przede wszystkim więzami krwi. Dzieci do czasu uzyskania pełnoletniości pozostają pod władzą rodzicielską. To oznacza, że rodzicom przysługują pewne prawa. Wśród nich najważniejsze, czyli prawo do wychowania dziecka, opieki nad nim oraz jego majątkiem. Sprawowanie władzy rodzicielskiej powinno się odbywać tak, jak wymaga tego dobro dziecka. W wypadku gdy dobro dziecka jest zagrożone, prawo przewiduje możliwość ograniczenia, zawieszenia, a w sytuacjach szczególnych nawet pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej. W przypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej, rodzina zostaje poddana nadzorowi kuratora wyznaczonego przez sąd. Przez kuratelę stosuje się nadzór prawny nad osobą nieletnią, ma to na celu ochronę osoby nieletniego i jego praw majątkowych . Natomiast ,gdy rodzice zostaną pozbawieni całkowicie władzy rodzicielskiej wtedy sąd wyznacza opiekuna dla dziecka, najczęściej jest to krewny. Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską zobowiązane jest do posłuszeństwa rodzicom. Jeżeli dziecko urodzi się poza małżeństwem lub też mężczyzna nie jest skłonny do uznania urodzonego w małżeństwie dziecka za swoje, można przeprowadzić sądowe ustalenie ojcostwa. Jeżeli niemożliwe będzie ustalenie ojcostwa, dziecko będzie nosiło nazwisko matki. Między małżonkami z chwilą zawarcia związku tworzy się wspólnota majątkowa, która obejmuje ich dorobek. Ustawowa wspólnota małżeńska obejmuje przedmioty nabyte przez małżonków w czasie trwania małżeństwa. Każdy z małżonków ma takie samo prawo do wspólnego majątku. Nie zalicza się do niego m. in. Majątku nabytego przed zawarciem związku małżeńskiego, spadków, darowizn, przedmiotów osobistego użytku oraz nagród. Małżonkowie mogą inaczej uregulować wzajemne stosunki majątkowe , spisując intercyzę (majątkowa umowa małżeńska) , na jej mocy małżonkowie mogą rozszerzyć, ograniczyć lub też całkowicie wyłączyć ustawową wspólność majątkową. W razie konieczności podziału majątku, zarówno mąż jak i żona mogą domagać się ustalenia nierównych udziałów. Takie żądanie można uzasadnić wówczas gdy np. jeden z małżonków zarabiał, a drugi marnotrawił pieniądze bądź nie pracował. Natomiast sytuacja, w której np. mąż pracował a żona zajmowała się prowadzeniem domu nie jest argumentem do takiego ustalenia. Z ważnych przyczyn, na żądanie jednego z małżonków, sąd może znieść wspólność majątkową jeszcze w trakcie trwania małżeństwa. Istnieje również możliwość zniesienia wspólność majątkową na drodze umowy zawartej z notariuszem. W tym przypadku z chwilą podpisania aktu notarialnego małżonków obowiązuje rozdzielność majątkowa i każde z nich dorabia na własny rachunek. Wspólność majątkowa ustaje z chwilą orzeczenia rozwodu, śmierci współmałżonka lub zniesienia jej na drodze procesu przez sąd. W podziale majątku uczestniczą wyłącznie małżonkowie , dzieci w nim nie partycypują. Małżeństwo może ustać na skutek śmierci jednego z małżonków, rozwodu , czy też unieważnienia małżeństwa. Rozwód, czyli rozwiązanie związku małżeńskiego przez sąd na żądanie jednej lub obu stron, jest orzekany jedynie przez sąd okręgowy i wyłącznie w przypadku zupełnego i trwałego rozkładu pożycia między małżonkami. Wspólne pożycie polega na istnieniu między małżonkami łączności psychicznej oraz wzajemnych pozytywnych uczuć (miłości, szacunku, zaufania). Sfera ta obejmuje również współżycie fizyczne. W dziedzinie gospodarczej natomiast znajduje to wyraz w prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego, w zamieszkiwaniu razem, a niekiedy nawet w prowadzeniu wspólnej działalności zarobkowej czy gospodarczej. Sąd może orzec o winie jednego z małżonków, ustalenie w wyroku rozwodowym winy małżonka (lub obu małżonków) za rozkład pożycia małżeńskiego stron ma decydujące znaczenie dla ewentualnych roszczeń małżonka o alimenty , czyli obowiązkowe świadczenia na rzecz np. niepełnoletnich dzieci czy też byłego małżonka znajdującego się w złej sytuacji materialnej, sąd orzeka też o miejscu pobytu dziecka. Jeżeli jednak na skutek rozwodu miałby ucierpieć w sposób znaczący dzieci lub drugi małżonek nie zgodzi się na rozwód, sąd nie orzeknie w takich sytuacjach rozwodu Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe. Na wniosek jednego z małżonków sąd może również w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli strony ustalą między sobą zgodny sposób podziału. W prawie polskim funkcjonuje instytucja separacji. Wprowadzona została w 1999 roku. Separację orzeka sąd okręgowy i polega ona na uchyleniu wspólnoty małżeńskiej bez prawa wstępowania w nowy związek. Małżonkowie w separacji mają prawo żyć i mieszkać oddzielnie. Separację łatwiej uzyskać niż rozwód. W Polsce rozwody traktowane są jako ostateczność . Jeżeli sąd nie wyraża zgody na rozwód to małżonkowie często decydują się na separację. W wielu krajach wyrok sądu orzekający rozwód musi być poprzedzony okresem separacji. W krajach rozwiniętych liczba rozwodów cały czas rośnie. Do krajów europejskich, w których rozpada się przynajmniej połowa małżeństw, należą Austria, Belgia, Białoruś, Czechy, Estonia. Prawo rodzinne nie reguluje kwestii rozwodów małżeństw, które zawarte zostały w różnych obrządkach religijnych. Kościół katolicki nie dopuszcza w ogóle do rozwodów, choć w kilku przypadkach zezwala na unieważnienie. Religie takie jak islam czy judaizm dopuszczają możliwość rozwodu. W islamie rozwód może być przeprowadzony przez mężczyznę niezależnie od powodu przez wypowiedzenie 3 krotnie formułki rozwodzę się z tobą ( w Malezji uznawalne jest także za spełniające ten wymóg wysłanie sms z taką treścią) W razie rozwodu mąż musi zwrócić żonie posag w podwójnej wysokości. Opieka nad starszymi dziećmi przysługuje mężczyźnie, nad młodszymi kobiecie. Kobieta traci jednak prawo do opieki jeśli ponownie wyjdzie za mąż. Z inicjatywą rozwodową może wystąpić także kobieta, w tym jednak wypadku istnieją określone przesłanki, uzasadniające żądanie przez kobietę rozwiązania małżeństwa. Jednym z nich jest m.in. niemożność finansowego utrzymania żony i dzieci przez męża, innym jest brak seksualnej aktywności męża w stosunku do żony przez ponad 3 miesiące. W niektórych bardziej liberalnych krajach muzułmańskich kobieta ma prawo zażądać rozwodu jeśli jest pierwszą żona, a mąż planuje kolejny ślub. Zwykle jednak dochodzi wtedy do rozwodu tylko wtedy, jeśli istnieją przesłanki o możliwości pogorszenia statusu (głównie materialnego i społecznego) pierwszej żony. W judaizmie rozwód następuje po orzeczeniu sądu rabinackiego bejt din i jest przywilejem męża. Polega on na wręczeniu przez niego listu rozwodowego (get) w języku aramejskim. Także jeżeli to żona występuje z powództwem, orzeczenie rozwodu jest ważne dopiero w chwili wydania listu rozwodowego przez męża.  Ponieważ judaizm postrzega cel małżeństwa w wydaniu potomstwa, zezwala się na rozwód w przypadku niepłodności jednego z małżonków. Podobnie jeśli żona stale odmawia pożycia, a nie wynika to z choroby, mąż może żądać rozwodu bez konieczności wypłacania alimentów. W przypadku niewierności żony sąd był zobligowany do orzeczenia rozwodu bez względu na to, czy mąż sobie tego życzył.