SSAKI

A. OGÓLNY PLAN BUDOWY CIAŁA SSAKÓW, POKRYCIE CIAŁA, UKŁAD KRWIONOŚNY I ODDECHOWY. WYJAŚNIC PRZYCZYNY STAŁOCIEPLNOŚCI SSAKÓW. Ssaki stanowią grupę kręgowców, która dzięki swej wysokiej organizacji potrafi przystosować się do życia w różnorodnych środowiskach. Żyją na powierzchni ziemi i pod nią, na terenach otwartych i w najgęstszych lasach i zaroślach, w wodzie słonej i słodkie , w powietrzu, na bagnach i pustyniach, a także w górach znacznie powyżej granicy roślinności. W rozwoju ewolucyjnym zwierząt ssaki stanowią grupę o najlepiej rozwiniętym ośrodkowym układzie nerwowym. Wysoki rozwój mózgu sprawia, iż wszystkie reakcje nerwowe ssaków są znacznie silniej wyrażane niż u innych zwierząt, a narządy zmysłów osiągają dużą sprawność. Doskonale wykształcone narządy słuchu i węchu umożliwiają im zdobywanie pokarmu, obronę przed wrogami, a w okresie rozmnażania – odszukanie partnera. Drugą istotną cechą ssaków jest stałocieplność. Jest ona wynikiem działania wewnętrznych mechanizmów termoregulacji, które umożliwiają zachowanie stałej temperatury ciała niezależnie od temperatury otoczenia. Termoregulacja polega na utrzymaniu stanu równowagi pomiędzy ilością ciepła wytwarzanego w organizmie w procesach przemiany materii, a ilością ciepła oddawanego do otoczenia. Ważną rolę w termoregulacji odgrywa izolacja cieplna ciała od otoczenia, na którą składają się podskórna tkanka tłuszczowa i pokrywa włosowa. Sierść, będąca jedną z najbardziej charakterystycznych cech ssaków, jest rozmaicie wykształcona w zależności od środowiska, w którym zwierzę żyje. Na przykład wydra wytwarza gęste i miękkie włosy wełniste, pełniące rolę izolacyjną, a dzik pokryty jest rzadszą sierścią ościstą. Z kolei pysk lisa zaopatrzony jest we włosy czuciowe, spełniające funkcję narządu dotyku. Szczególnie oryginalną pokrywę posiada jeż, którego włosy przekształciły się w kolce. Szkielet jest prawie całkowicie skostniały. Występuje duża mózgoczaszka. Liczba kości w czaszce w porównaniu z gadami ulega redukcji. Kości czaszki połączone są szwami. Występuje wtórne podniebienie kostne oddzielające jamę nosową od jamy ustnej. Prawie wszystkie ssaki mają zęby (brak ich na przykład u kolczatki, mrówkojadów, fiszbinowców), które występują zwykle w dwóch pokoleniach: mleczne i stałe. Są zróżnicowane na siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe. Kręgosłup zbudowany jest z kręgów płaskich. Odcinek piersiowy wraz z żebrami tworzy klatkę piersiową. Kręgi krzyżowe zrastają się w jedną kość połączoną z miednicą.

Rys. Szkielety kończyn przednich ssaków i człowieka

Rys. Szkielet ssaka (krowy)

Oprócz włosów naskórek ssaków wytwarza różnego rodzaju inne twory ochronne, takie jak: paznokcie, kopyta, łuski, pazury. W skórze znajdują się gruczoły łojowe, których wydzielina służy do natłuszczania naskórka i włosów. U większości gatunków występują też gruczoły potowe spełniające ważną rolę w procesach termoregulacji. Układ oddechowy :Zbudowany podobnie jak u gadów. W krtani występują struny głosowe. Płuco prawe jest trójpłatowe, lewe dwupłatowe. Wymiana gazowa odbywa się dzięki skurczom i rozkurczom mięśni międzyżebrowych i przepony. Układ krążenia :Pozostałością zatoki żylnej gadów jest węzeł zatokowo-przedsionkowy, mieszczący się w ścianie prawego przedsionka, zwany rozrusznikiem serca. Między przedsionkami a komorami występują zastawki: trójdzielna w prawej części serca i dwudzielna w lewej. Szybkość skurczów serca zależy od aktywności życiowej ssaków i zapotrzebowania na energię – u słonia 25/min, u człowieka – 72/min, u myszy – 700/min. Niektóre ssaki zapadają w sen zimowy (hibernacja): obniżają temperaturę ciała, gromadzą tłuszcz w organizmie, zwalniają procesy metaboliczne. W Polsce w sen zimowy zapada na przykład jeż, suseł, niedźwiedź, nietoperz. B.PORÓWNAĆ PRZYSTOSOWANIA DO ZDOBYWANIA POKARMU ROŚLINOŻERCY I MIĘSOŻERCY. mięsożercy - posiadają charakterystyczne uzębienie o drobnych siekaczach, dużych kłach oraz tzw. łamaczach najsilniej rozwiniętych i mocnych zębach trzonowych. Mają znakomicie rozwinięty zmysł węchu, a niektóre także słuch. Są niezwykle szybkie, mają bardzo dobry refleks. Posiadają jeszcze dodatkowe przystosowania jak pazury i kły.

roślinożercy – chociaż zjadają dużą ilość pokarmu, to nie trawią go całkowicie. Część pożywienia przechodzi przez ich przewód pokarmowy prawie nietknięta, a następnie zostaje usunięta z organizmu. Wiele roślinożerców, zwłaszcza owadów, nie potrafi strawić ligniny i celulozy - które są głównym składnikiem budującym ciało roślin. Mięsożercami nazywane są zwierzęta (kręgowce i bezkręgowce), którym jako pokarm służą inne zwierzęta. Cały ich organizm, budowa, procesy fizjologiczne, zachowanie, tryb życia - są przystosowane do drapieżnictwa. Jelita drapieżników są krótsze niż u roślinożerców , a w sokach trawiennych zawartych jest dużo enzymów, trawiących białka zwierzęce i kości. Ich charakterystyczną cechą są bardziej rozwinięte narządy zmysłów i system nerwowy. Wszystkie posiadają elementy, które służą do łapania ofiar i ich uśmiercania - zęby, kły, pazury czy też dzioby. Drapieżniki polują czyhając na ofiarę lub też goniąc ją. Takie zwierzęta jak żyrafy, nosorożce czarne i niektóre gatunki antylop zjadają liście z drzew i krzewów. Inne jak na przykład antylopy jedzą trawę. Najlepszym pokarmem dla tego typu zwierząt jest młoda, świeżo wyrastająca wiosną lub po deszczu trawa. Ponieważ pory roku zmieniają się, często zwierzęta odbywają długą wędrówkę w poszukiwaniu pokarmu. Aby wydobyć z pokarmu jak najwięcej energii trzeba go dokładnie przetrawić, dlatego u niektórych zwierząt żołądek podzielony jest na cztery części, co umożliwia dokładne trawienie C. ROZMNAŻNIE SIĘ SSAKÓW. OMÓWIĆ STEKOWCE, TORBACZE I ŁOŻYSKOWCE. Ssaki są rozdzielnopłciowe. Układ rozrodczy męski składa się z parzystych jąder i nasieniowodów oraz prącia, które jest narządem kopulacyjnym. Na ogół jądra umieszczone są z skórnym worku, czyli mosznie. Znajdują się więc poza jamą ciała, dzięki czemu nie są narażone na zbyt wysoką temperaturę, co ma korzystny wpływ na produkowane w nich plemniki. W skład spermy oprócz plemników wchodzi też wydzielina gruczołu krokowego (prostaty), który znajduje się u nasady prącia. Układ rozrodczy żeński łożyskowców składa się z parzystych jajników i jajowodów, macicy oraz pochwy (u stekowców i torbaczy występuje podwójna macica). Zapłodnienie jest wewnętrzne. Plemnik łączy się z komórką jajową (produkowaną przez jajnik) w jajowodzie. Dalszy rozwój zygoty, a później zarodka odbywa się w macicy. Większość współczesnych ssaków jest łożyskowcami, co oznacza, że w ich rozwoju pojawia się narząd zwany łożyskiem. Powstaje on z błon płodowych zarodka oraz części macicy matki. Dzięki łożysku zarodek (a później płód) pobiera z krwiobiegu matki substancje odżywcze i tlen, a oddaje szkodliwe produkty przemiany materii oraz dwutlenek węgla. Większość ssaków jest żyworodna. Wyjątkiem są stekowce (np. dziobak) które są jajorodne. U kolczatek oraz torbaczy młode rozwijają się wewnątrz torby znajdującej się na brzuchu samicy. Wszystkie młode ssaki odżywiają się mlekiem matki, które jest produkowane w specjalnych gruczołach mlekowych (będących przekształconymi gruczołami potowymi). Stekowce zlizują mleko z brzucha matki, pozostałe ssaki ssą je przez brodawki sutkowe, które występują w różnej liczbie. Ssaki, u których w miocie rodzi się jedno młode (np. walenie, słonie, naczelne) mają jedną parę sutków. Te zaś, które mają liczne potomstwo (np. psy, koty, świnie) posiadają większą liczbę gruczołów mlekowych. U ssaków często występuje dymorfizm płciowy. Samce zazwyczaj są większe od samic i różnią się od nich wyglądem (mają okazałe poroża, kły, grzywę itp.). W czasie rui następuje kojarzenie par w celach reprodukcyjnych. Towarzyszą temu różne złożone zachowania godowe, w czasie których ssaki przekazują swoim przyszłym partnerom (a także rywalom) różne sygnały chemiczne (feromony), wizualne, czy słuchowe (np. rykowisko jeleni). Ssaki przystępują do rozrodu cyklicznie – raz lub kilka razy do roku (psy zwykle dwa razy do roku, myszy kilka razy). Samice mają silnie rozwinięty instynkt macierzyński i długo opiekują się swoim potomstwem, które jest mniej lub bardziej samodzielne (ssaki drapieżne są ślepe i bezbronne, kopytne zaraz po urodzeniu widzą i są w stanie chodzić). W porównaniu z innymi kręgowcami ssaki osiągnęły największy sukces rozrodczy. D. PRZYSTOSOWANIA DO ŚRODOWISKA 3 WYBRANYCH RZĘDÓW SSAKÓW (NA DOWOLNYCH PRZYKLADACH ZWIERZĄT ) NP. WALENIE, NIETOPERZE. OWADOŻERNE, SZCZERBATKI ITP. Ssaki wykazują dużą plastyczność fizjologiczną i wyraźne zróżnicowanie morfologiczne związane z prowadzonym trybem życia. Przystosowania morfologiczne mogą być mniejsze lub większe, mogą obejmować cały organizm albo tylko jego część, czy też pojedynczy narząd. W większości przypadków przystosowania do określonych warunków środowiska mają charakter specjalizacji, ograniczającej możliwości życia zwierzęcia w innych środowiskach. I tak dla przykładu bóbr europejski, który część życia spędza w środowisku wodnym, choć może poruszać się po lądzie, to jednak czyni to bardziej niedołężnie niż ssaki typowo lądowe. Skrócone kończyny, wrzecionowaty kształt ciała, palce spięte błoną pławną, która zwiększa powierzchnie tylnych kończyn, ułatwiają pływanie, lecz ograniczają poruszanie się po gruncie. W porównaniu do zwierząt ściśle związanych ze środowiskiem ziemno-wodnym ssaki żyjące na lądzie wykazują dużo większe zróżnicowanie budowy ciała. Większość ssaków biegających to organizmy roślinożerne, które na ogół są całkowicie bezbronne w razie ataku. Ucieczka jest wówczas jedyną formą obrony. Zaatakowana sarna ma szansę przeżycia wyłącznie dzięki długim, silnie umięśnionym kończynom, sprawnemu sercu i dużej pojemności płuc. Szybkiemu biegowi sprzyja też jej smukły kształt ciała o wydłużonej szyi i stosunkowo niewielkiej głowie. Zając dzięki skróceniu kończyn przednich zyskał na mniej lub bardziej pionowej postawie, która jest przydatna do obserwacji otoczenia w otwartym terenie. Podobnym układem kończyn charakteryzuje się wiewiórka, przy czym chwytne dłonie, długi ogon i smukła budowa ciała umożliwiają jej prowadzenie nadrzewnego trybu życia. Ssaki opanowały wszystkie środowiska kuli ziemskiej, tworząc wiele typów ekologicznych, wykazujących wiele cech zbieżnych (konwergencja), ściśle związanych z trybem życia oraz okresowymi zmianami warunków otoczenia (rytmy biologiczne); na przykład ssaki nadrzewne (m.in. koala, polatucha, wiele kotowatych, wiewiórki, większość popielicowatych i naczelnych) odznaczają się ostrymi i mocnymi pazurami lub chwytnymi kończynami i ogonem, niektóre także skórnymi fałdami umożliwiającymi szybowanie; ssaki latające reprezentowane wyłącznie przez nietoperze, mają skórzaste skrzydła i orientację przestrzenną na zasadzie echolokacji; ssaki terenów otwartych (głównie kopytne, wiele drapieżnych i torbaczy) odznaczają się doskonałą umiejętnością biegania, bardzo dobrym wzrokiem i słuchem, niektóre mogą długo lub całkowicie (skoczek pustynny) obchodzić się bez wody; ssaki podziemne (np. ślepce, kretowate) lub ssaki spędzające część życia pod ziemią (np. susły, bobaki, polniki) charakteryzuje wałeczkowate ciało, w różnym stopniu posunięta redukcja ogona, małżowin usznych i oczu oraz różnorodne przystosowania do kopania podziemnych korytarzy i nor ssaki wodne (np. płetwonogie, syreny i walenie) odznaczają się opływowym kształtem ciała, płetwowatymi kończynami i licznymi przystosowaniami fizjologicznymi. Bibliografia:

• Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005 -Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
• Magazyn popularnonaukowy „Świat wiedzy”
• Amy-Jane Beer , Pat Morris: Ssaki. Fakty o zwierzętach świata. MULTICO 2008
• Internet