SYSTEM WERSALSKI

Konferencja pokojowa w Paryżu Styczeń 1919 – 1920 (Paryż) – początek obrad konferencji pokojowej – uregulowanie sytuacji na kontynencie europejskim po zakończeniu działań wojennych – 27 państw – Rada Najwyższa (St. Zjedn., Wielk. Bryt., Francja, Włochy i Japonia) – Rada Trzech (St. Zjedn. – Thomas Woodrow Wilson; Wlk. Bryt. – David Lloyd George; Francja – Georges Clemenceau) – po zakończeniu obrad nad realizacją postanowień miała czuwać Rada Ambasadorów – Francja dążyła do osłabienia pozycji Niemiec, natomiast Anglia nie, bo bała się za dużego wzrostu potęgi Francji.

System wersalski 28 czerwca 1919 r. (Wersal) – podpisanie traktatu pokojowego z Niemcami – Francja uzyskuje Alzację i Lotaryngię, a Belgia okręgi Eupen i Malmedy – Niemcy utraciły 70,5 tys. km2 z 6,5 mln. lud., a także wszystkie kolonie w Azji, Afryce i Oceanii – postanowienia w sprawie granicy polsko-niemieckiej (Polska otrzymała Wielkopolske i Pomorze Gd., na Warmii, Mazurach i Śląsku plebiscyt) – w Niemczech zniesiono powszechny obowiązek służby wojskowej, mogli posiadać tylko 100 tys. armii zaw., zakaz posiadania sprzętu bojowego, lotnictwa i okrętów podwodnych, mieli zapłacić 132 mld. marek w złocie odszkodowania, które podzielono na 42 roczne raty, aby zapewnić wykonanie postanowień traktatu zarządzono okupację lewobrzeżnej Nadrenii przez 15 lat, zakaz połączenia się z Austrią.

Liga Narodów Zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa w świecie – inicjatorem był Thomas Woodrow Wilson (prezystent St. Zjedn.) – dominująca pozycja Francja i Wlk. Bryt. – członkami były 32 państwa

Układy waszyngtońskie W 1922 r. odbyła się w Waszyngtonie konferencja rozbrojeniowa, zakończona podpisaniem czterech układów (mocarstwa określały wpływy na Oceanie Spokojnym) – uznano niezależność Chin i wprowadzono zasadę „otwartych drzwi” do tego kraju – stanowiły uzupełnienie systemu wersalskiego – uczestniczyło 9 państw (USA, Belgia, Chiny, Francja, Holandia, Japonia, Portugalia, Wlk. Bryt. i Włochy) – wyporność pancerników do 35 tys. ton. i limit tonażu flot wojennych.

Funkcjonowanie systemu wersalskiego Do 1923 r. Francja starała się prowadzić tzw. politykę silnej ręki wobec Niemiec (domagała się spłat reparacji wojennych). W 1924 r. franc. politycy chcieli złagodzić politykę wobec Niemiec – Plan Dawesa (Charles Dawes) został przyjęty w Londynie w 1924 r. Zakładał on zmniejszenie reparacji i udzielenie kredytów Niemcom. W 1929 r. po zaakceptowaniu przez mocarstwa tzw. Planu Younga (Owen Young) nastąpiło zmniejszenie odszkodowań – w 1931 r. Niemcy ostatecznie zaprzestały spłaty (do tego czasu zapłaciły 16% przewidzianej sumy odszkodowań) – w 1926 r. Niemcy zostały przyjęte do Ligi Narodów – w 1930 r. Wojska okupacyjne opuściły Nadrenię (5 lat wcześniej).

Zmiany na mapie politycznej Europy Niepodległość uzyskały Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa i Polska. Czechosłowacja obejmowała Czechy, Słowacja i część Rusi Zakarpackiej. Powstało Księstwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS, od 1929 r. Jugosławia) z ziem monarchii habsburskiej oraz Serbii i Czarnogóry. W 1916 r. w Irlandii wybuchło antyangielskie powstanie, zwane wielkanocnym. W 1919 r. doszło do kolejnego zrywu. W 1921 r. w południowej części utworzono autonomiczne Wolne Państwo Irlandzkie. W 1937 r. Irlandia ogłosiła się republiką i zerwała z Anglią, północna część pozostała przy Wlk. Bryt.

Państwo radzieckie W 1919 r. pod rządami bolszewików znajdował się obszar 96% dawnego imperium carów. W 1922 r. powołano Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), najważniejsze władze sprawowali członkowie Rosyjskiej Komunistycznej Partii bolszewików, przemianowanej na Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię bolszewików (WKPb). Istnienie innych partii było zakazane. Po objęciu przez nich władzy Feliks Dzierżyński utworzył Ogólno rosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czeka), w 1922 r. zmieniono nazwę na Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (OGPU), a w 1934 r. na Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD), posiadali nieograniczone uprawnienia. W 1921 r. ogłoszono Nową Ekonomiczną Politykę (NEP). Zezwolono na istnienie drobnego prywatnego rzemiosła, handlu i przemysłu, chłopi sprzedawali część płodów rolnych. W 1922 r. w Rapallo Niemcy i ZSRR podpisały układ o nawiązaniu stosunków politycznych i gospodarczych. W 1934. ZSRR przyjęto do Ligi Narodów.

Traktaty w Locarno W 1925 r. odbyła się konferencja międzynarodowa z udziałem Francji, Belgii, Anglii, Włoch i Niemiec, gdzie podpisano wiele umów międzynarodowych, zwanych jako traktaty lokareńskie. Pakt reński gwarantował nienaruszalność granic między Francją, a Niemcami i Belgią. Natomiast w sprawie Polski i Czechosłowacji podpisano tylko tzw. traktaty arbitrażowe (rozstrzyganie spraw pokojowo). Osłabienie znaczenia Polski na arenie międzynarodowej.

Bliski Wschód po I wojnie światowej Traktat pokojowy narzucony Turcji oznaczał rozbiór państwa pomiędzy Anglię, Francję, Włochy i Grecję. W 1920 r. wybuchło w Turcji powstanie (na czele – Mustafa Kemal Pasza). W latach 1920-1922 toczyła się wojna grecko-turecka (wygrana Turcji) – podpisano w 1923 r. traktat pokojowy i ustalono nowe granice państwa tureckiego – powstała Republika Turecka. W 1917 r. brytyjski minister spraw zagranicznych Arthur Balfour poparł ideę ruchu syjonistycznego – utworzenia w Palestynie żydowskiego terytorium osadniczego. Po 1920 r. nastąpił masowy przypływ ludności żydowskiej.

Kryzys imperiów kolonialnych Wlk. Bryt. i Francja zachowały kolonie, gdzie nasilały się ruchy wyzwoleńcze. Tysiące żołnierzy z kolonii zostało zaciąganych do służby wojskowej. Kraje pochłonięte o zachowanie imperiów kolonialnych nie okazywały należytego zainteresowania polityką europejską.

SYTUACJA GOSPODARCZA I SPOŁECZNA NA ŚWIECIE W LATACH 1919-1939

Koniunktura gospodarcza w latach 1919-1929 Spadek produkcji przemysłowej po zakończeniu wojny. W 1922 r. kryzys został opanowany, a produkcja przemysłowa zaczęła rosnąć. W 1924 r. była o 15% wyższa w stosunku do poziomu przedwojennego, a w 1929 r. przewyższała go o 45%. Odbudowa zniszczeń wojennych – wzrost produkcji przemysłowej. W tym samym roku pojawiły się oznaki stagnacji (produkowano więcej towaru, niż rynek był w stanie wchłonąć).

Kryzys gospodarczy 24 października 1929 r. w tak zwany czarny czwartek nastąpił na giełdzie nowojorskiej gwałtowny spadek cen akcji przedsiębiorstw. W 1932 r. było jego apogeum, a produkcja przemysłowa zmalała o 31% w stosunku do okresu przedkryzysowego (w St. Zjedn. – 52%), liczba bezrobotnych sięgała 48 mln (St. Zjedn. – 15 mln; Niemcy – 5,5 mln). Rolnicy, który nie osiągali dochodów, sprzedawali ziemie i udawali się w poszukiwaniu pracy do miasta, czym powiększali grono bezrobotnych.

Walka z kryzysem W 1933 r. prezydentem St. Zjedn. został Franklin Delano Roosvelt. Przedstawił on koncepcję polityki gospodarczej, nazwaną nowym ładem. Na cześć Johna Keynesa nazwano keynesizm (uzależnienie stanu gospodarki od wielkości inwestycji i zakładający interwencjonizm państwa). Zawieszono wymienialność waluty amerykańskiej i zakazano wywozu złota. Zalesiano nieużytki, budowano drogi, lotniska, obiekty sportowe, elektrownie wodne, zagospodarowano rzekę Tennessee (elektrownie wodne dostarczały energii do Nowego Jorku). Zmniejszenie bezrobocia o 4 mln. Skupywano nadmiar produktów żywnościowych. Franklin Delano Roosvelt pełnił urząd prezydenta czterokrotnie.

Związek Radziecki w latach trzydziestych W 1927 r. państwo radzieckie zerwało z polityką NEP-u. Stalin ogłosił program przyspieszonego uprzemysłowienia kraju (budowa dróg, kanałów, elektrowni wodnych, linii kolejowych, zakładów przemysłowych – sukcesy propagowała na świecie partia komunistyczna). Budowy realizowano w trudnych warunkach, płace były niskie, a sklepy świeciły pustkami. Brakowało chętnych do pracy. Kraj pokryła sieć obozów pracy (łagrów). Ludzi sądzono za absurdalne rzeczy i osadzano w łagrach kierowanych przez GUŁAG (organ odpowiedzialny za administrowanie system obozów na terenie ZSRR). W 1930 r. zaczęto kolektywizację rolnictwa, zmuszano chłopów do łączenia gospodarstw w kołchozy (gospodarstwo spółdzielcze, wielkie towarowe gospodarstwa) – spółdzielnie. W 1932 r. na Ukrainie konfiskowano płody rolne, licząc, że głód zmusi oporną ludność do uległości, ofiarami głodu padło 5 mln ludzi. W 1937-1938 terror NKWD się nasilał, aresztowano ok. 7 mln ludzi (prawie 5% obywateli). Aresztowano oficerów Armii Czerwonej i pod zarzutami przygotowania spisku lub szpiegowania rozstrzeliwano.

KRYZYS EUROPEJSKIEGO PARLAMENTARYZMU

Problem weteranów I wojny światowej Weterani wojenni stali się poważnym problemem w życiu społecznym. Gospodarka borykająca się z problemami nie była w stanie zapewnić miejsca tak dużej liczbie osób (nawet 50-60 mln). Tworzono przy partiach politycznych tzw. bojówki, gdzie weterani rozstrzygali spory nie dyskusją, lecz przemocą. Duża część społeczeństwa nie traktowała wolności jako wartości pozytywnej, lecz jako źródło zła.

Faszyzm we Włoszech W 1919 r. mało znany polityk Benito Mussolini powołał do życia organizację Włoskie Związki Kombatanckie, zrzeszającą byłych żołnierzy. Zorganizowane przez niego bojówki (tzw. „czarne koszule”) atakowały komunistów. Poparcie części przedsiębiorców i właścicieli ziemskich zapewniało mu zaplecze finansowe. W 1921 r. Mussolini powołał do życia Narodową Partię Faszystowską. Ruch faszystowski był dużą władzą, ale nie mógł jej zdobyć drogą parlamentarną. Dlatego w roku 1922 faszyści podjęli próbę przewrotu, zgromadzonym w liczbie ok. 40 tys. ludzi Mussolini dał rozkaz marszu na Rzym. Doszło do porozumienia i 30 km od Rzymu armia została zatrzymana, a Mussolini objął stanowisko premiera. W 1924 r. członkowie bojówek faszystowskich zamordowali przywódcę włoskich socjalistów. Skłócona opozycja nie była w stanie przeciwstawić się Mussoliniemu. W 1925 r. faszyści wprowadzili we Włoszech system dyktatorski, rozwiązano inne partie, tępiono opozycję, Mussolini miał nieograniczoną władzę. Zastąpiono związki zawodowe korporacjami (podstawą państwa powinny być grupy zawodowe zrzeszające pracodawców i pracowników). Władze faszystowskie prowadziły politykę modernizacji kraju, rozwijano przemysł (zwłaszcza zbrojeniowy), budowano linie kolejowe, drogi i obiekty sportowe. Jednym z założeń było stworzenie we Włoszech autarkii (samowystarczalność gospodarcza).

Nazizm w Niemczech Państwo, które ukształtowało się w Niemczech po I wojnie światowej nazwano Republiką Weimarską. Było ono słabe, zacofane, a kryzys trwał tu do roku 1924. W 1920 r. z inicjatywy Adolfa Hitlera powstała w Monachium Niemiecka Narodowo-Socjalistyczna Partia Robotnicza (NSDAP), po przekształceniu Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP) założonej w 1919 r. – 64 członków. W 1923 r. NSDAP podjęła w Monachium próbę puczu, która zakończyła się niepowodzeniem, partia została rozwiązana, a przywódcy uwięzieni. Po wyjściu w 1925 r. Hitler wznowił działalność NSDAP i SA. W 1930 r. zdobyli oni 18% głosów w wyborach do Reichstagu – 125 tys. członków. W 1932 r. ponad 37% stając się pierwszą siłą polityczną w Niemczech. W styczniu 1933 r. prezydent Niemiec Paul Hindenburg von Beckendorff mianował Hitlera kanclerzem – 700 tys. członków. Bojówki SA zaczęły terroryzować przeciwników. W lutym 1933 r. wybuchł pożar w gmachu Reichstagu (pretekst do wprowadzenia stanu wyjątkowego i zawieszenia praw obywatelskich). W styczniu 1934 r. zmarł prezydent Hindenburg. Adolf Hitler połączył stanowisko kanclerza i prezydenta i ogłosił się wodzem (führerem) i nazwał swoje państwo III Rzeszą – 2,5 mln członków. SS – Sztafety Ochronne NSDAP – organizacja ta powstała w 1923 r. aby chronić Hitlera. Po 1933 r. znaczenie tej formacji znacznie wzrosło (kierowali aparatem bezpieczeństwa III Rzeszy i mieli własne oddziały wojskowe). Gestapo – Tajna Policja Państwowa – podejrzanych o nielojalność wobec władzy kierowano na kilkumiesięczny pobyt w obozie koncentracyjnym. Młodzież wcielano do Hitlerjugend, następnie indoktrynowano ich za pośrednictwem nauczycieli i wychowawców. Zaczęto prześladować Żydów, pozbawiano ich obywatelstwa niemieckiego, a ustawy norymberskie wprowadziły zakaz utrzymywania bliskich relacji Żydów i Niemców pod groźbą obustronnych kar. Zmuszano ich do sprzedaży za bezcen swoich majątków. Jesienią 1938 r. z rąk żydowskiego zamachowca zginął pracownik ambasady niemieckiej w Paryżu, a w nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. doszło w Niemczech do wielkiego pogromu Żydów (niszczono wszystko co do nich należało), wydarzenie to nazwano „kryształową nocą”. Złamano postanowienia traktatu wersalskiego i zarządzono powszechny obowiązek służby wojskowej i utworzono w 1935 r. Wehrmacht (Siły Zbrojne).

Totalitaryzm Istotą ustroju totalitarnego jest skrajne podporządkowanie jednostki wszechwładnemu aparatowi władzy, a biurokracja państwowa kontroluje wszystkie dziedziny życia. Systemy autorytarne w Europie Środkowowschodniej Jedynym krajem Europy Środkowowschodniej, w którym istniała demokracja była Czechosłowacja. Państwa tej części kontynentu były bardzo zacofane w rozwoju społeczno-gospodarczym. Rządy autorytarne – władza nieograniczona, jednego człowieka, były mniej represyjne niż reżimy totalitarne – niekiedy zezwalano na działanie partii politycznych, jeżeli nie stanowiły zagrożenia.