Hasło asymilacji mniejszości narodowych stało się jednym z głównych założeń ideowych epoki. Problem żydowski szczególnie często pojawia się w literaturze okresu pozytywizmu w momentach nasilenia w społeczeństwie polskim nastrojów antysemickich. Maria Konopnicka utworem ,,Mendel Gdański” chciała poświadczyć swą solidarność z zainicjowanym przez przyjaciółkę protestem przeciw haniebnym rozruchom antyżydowskim. Konopnicka, rzeczniczka asymilacji Żydów, stworzyła w noweli postać mądrego Żyda. Opowieść o Mendlu – nie rezygnując z rozległego i subtelnego ukazania zjawisk składających się na klimat powszedniego życia ubogiego miejskiego zakątka, koncentruje się jednak przede wszystkim na klęsce człowieka odartego z uczuć, którym pozostawał wierny całe życie. Jest w tej klęsce tragizm wzgardzonej i zdeptanej wierności. Konopnicka, rzeczniczka asymilacji Żydów, stworzyła w noweli postać mądrego Żyda, Mendel czuje się Polakiem, kocha ten kraj, odpłaca mu się ciężką pracą. Patriota Warszawy, w której przeżył powstanie styczniowe i represje cesarskiego zaborcy, zostaje zaatakowany i pobity przez fanatyczny tłum uliczny i pozbawiony nagle wartości dla niego najcenniejszej: poczucia wspólnoty z najbliższymi sąsiadami, z którymi był zżyty, dzieląc dolę niezamożnych mieszkańców miasta. Dosięgające go razy i klęski życiowe nie przekreślają jednak wysiłków szlachetnych obrońców Mendla i jego wnuka, pragnących naprawić wyrządzone krzywdy. Problemem zasadniczym jest tu jednak tragedia uczuciowego człowieka, który pragnął nie odruchów litości, lecz prawa do równości i sprawiedliwości. Mendel nie cofa się lękliwie przed podłością. Przede wszystkim ufając ludziom nie wierzy w podłość powszechną, a dla tych, którzy ją przejawiają, agresywnie i groźnie, odczuwa tylko pogardę. Oparcie dla tej postawy znajduje w skromnym, lecz niezachwianym poczuciu swej godności zdobytej pracą i wspólnotą cierpień z narodem, wśród którego spędził życie. Argumenty Mendla są przekonywujące i proste. Jest w nich rządnie tożsamości praw dla ludzi różnych ras i wyznań, odwołanie do wkładu we wspólne dzieło cywilizacji – zwłaszcza ten miernik występuje jako elementarna, ale też najważniejsza podstawa oceny jednostki i uzasadnienie jej praw. Jednocześnie argumenty Mendla są historyczne, nasycone faktami polskiego losu, odwołują się do wspomnień niedawnej narodowej walki, wspólnego ciężaru klęski; są wreszcie ogromnie konkretne obyczajowo, wzruszające w przywoływaniu trosk i uczuć wspólnych ludziom prostym; taki charakter ma wspomnienie głodowego dzieciństwa, taki jest sens marzenia o przyszłości wnuka. Tragiczne załamanie Mendla, polegające na utracie zaufania do ludzi i przywiązania do rodzinnego miasta, jest najsilniejszym wyrazem potępienia, jakie skierować mogła Konponicka do sprawców tej klęski. Nowela Konopnickiej należy do szczytowych osiągnięć literatury polskiej. Głęboka wiedza o losie bohaterów, humanistyczna wrażliwość na ich cierpienia, wyjątkowa intuicja psychologa i artysty splatają się w tym utworze z umiejętnością przedstawienia istotnych przeciwieństw społecznych, ważnych problemów moralnych. Mądre i subtelne, opromienione serdeczną sympatią dla ludzi skrzywdzonych – uczą jednocześnie głębokiego szacunku dla innych siły i wartości moralnej.