Socjometria zajmuje się wzajemnymi oddziaływaniami między ludźmi, jakie zachodzą w jakichkolwiek grupach. Badania socjometryczne polegają na ilościowym traktowaniu stosunków międzyludzkich, są więc ich pomiarem. Socjometria także polega na podawaniu wszystkim członkom badanej grupy jednego lub kilku specjalnie skonstruowanych pytań badających różne rodzaje stosunków społecznych, takich jak: wzajemna sympatia, popularność zaufanie, przywództwo itp., w stosunku do których badani dokonują wyboru osób z grupy, które ich zdaniem spełniają warunki określone w pytaniu.

Techniki socjometryczne pozwalają:

• rozpoznać układ stosunków społecznych pod różnymi względami;
• uzyskać w miarę przejrzysty obraz więzi nieformalnych łączących poszczególnych członków;
• identyfikować osoby szczególnie popularne, atrakcyjne w grupie (np. nieformalnych przywódców), jak i osoby, które są przez grupę odrzucane, nie lubiane oraz jednostki izolowane, które stoją na uboczu,
• porównywać pozycje społeczne poszczególnych członków grupy ze względu na różne, określone kryteria;
• identyfikować występowanie różnego typu podgrup, ich składu powiązań;
• wnioskować o spójności i zwartości grupy, stopniu jej integracji;
• śledzić rozwój stosunków między dziewczynkami a chłopcami;
• określać ekspansywność społeczną jednostek, jak i całej grupy;
• określać zmiany zachodzące w życiu i strukturze społecznej grupy pod wpływem celowo podjętych działań wychowawczych;
• śledzić proces adaptacji społecznej uczniów nowych i inne dane.

Struktura wewnętrzna grupy, układ stosunków społecznych jest rozpoznawany przez badanie socjometryczne pod określonym względem -sympatii i antypatii, zaufania, popularności, cech społecznych przypisywanych innym itp. - zależnym od zastosowanego kryterium socjometrycznego. Jest nim określona w pytaniu - które może być zaprezentowane w różnej formie, w zależności od rodzaju szczegółowej techniki - sytuacja społeczna, będąca podstawą dokonania wyboru osób z grupy. Sytuacja ta może być założona przez badacza i mało prawdopodobna w życiu danej grupy (kryterium nierealne - np. „z kim najchętniej poleciałbyś na długą wyprawę w kosmos?") bądź rzeczywista (kryterium realne - np. „z kim najchętniej siedziałbyś w jednej ławce?"). Uważa się, że największe prawdopodobieństwo, iż preferencje zostaną podane szczerze, występuje, gdy badani przypuszczają, iż ich odpowiedzi mogą zadecydować o społecznym stanie rzeczy. Kryterium nierealne zalecane jest wówczas, gdy rzeczywista sytuacja odebrana może być przez grupę jako zagrożenie ingerencji w jej stan i struktury. W innych kategoriach kryterium socjometryczne może być silne (dotyczyć sytuacji ważnych dla badanych) lub słabe (opierać się o sytuacje sporadyczne i mało ważne), może mieć charakter bardziej ogólny: dotyczyć szerszej dziedziny aktywności bądź bardziej szczegółowy -precyzujący dokładniej rodzaj interakcji. Kryterium może być dwustronne, gdy możliwy jest wybór wzajemny lub jednostronne - gdy wybory wzajemne są mniej możliwe; może mieć charakter indywidualny - wybór dokonywany jest ze względu na własne preferencje bądź społeczny - gdy o wyborze decyduje interes grupy. Podstawą dokonywania wyboru osób z grupy są kryteria pozytywne, natomiast kryteria negatywne są podstawą odrzucenia osób. W przypadku formułowania kryterium negatywnego niektórzy autorzy zalecają, by stawiać pytania nie wprost, zwłaszcza w badaniu dzieci. Przykładowe brzmienie kryterium negatywnego powinno, wiec mieć postać „z kim najmniej chętnie.." a nie „z kim nie chciałbyś…".

Techniki Socjometryczne: „Klasyczna technika Moreno” Wszystkim członkom badanej grupy zadaje się jednakowe pytanie/pytania, na podstawie, których dokonują oni wyboru i (lub) odrzucenia osób z grupy, które spełniają warunki podane w pytaniu. Badani wskazują tych członków grupy z którymi chcieliby wejść w określoną (pytaniem) interakcję lub nie. Technika ta pozwala na uzyskiwanie bardzo szerokiej gamy informacji, począwszy od identyfikacji pozycji i roli tak określonych, jak i wszystkich członków grupy, przez informacje o podgrupach, o integracji grupy, o ekspansywności społecznej grupy i jednostek itp. Przykładowe pytanie może brzmieć ,.Z kim najbardziej chciałbyś wspólnie odrabiać lekcje?”. Technika ta może być stosowana nawet wobec dzieci przedszkolnych.

„Zgadnij kto?” Badanym zadaje się (najczęściej pisemnie) serię pytań o określone cechy lub zachowania, na podstawie których wskazują oni tych członków grupy, którzy ich zdaniem najbardziej odpowiadają przedstawionemu kryterium. Przykładowe pytania: „To jest ktoś. kto zawsze pomaga innym…", „Często dokucza innym…", .Jest bardzo dobrym uczniem…", .Jest samolubny…" itp. Technika ta pozwala przede wszystkim poznać jak badani postrzegają innych członków grupy, jakie przypisują im cechy i zachowania lub nawet pozycje społeczne (np. kogo dzieci uważają za najbardziej lubianą osobę w grupie). Technika ta jest odpowiednia nawet w stosunku do grup dzieci w młodszym wieku szkolnym.

„Szeregowania rangowego” Badanym przedstawia się określone kryterium - określoną cechę. np. pomaganie innym, atrakcyjność i prosi się o uporządkowanie (uszeregowanie) wszystkich członków grupy pod tym względem, począwszy od osoby spełniającej kryterium (posiadającej tę cechę) w stopniu najsilniejszym do osoby, która najsłabiej lub wcale nie spełnia danego kryterium. Badani ustalają hierarchię członków grupy pod określonym względem. Technika ta nie jest przydatna do badania dzieci młodszych.

„Porównywanie parami” Badani kolejno porównują zestawionych w pary członków grupy, opowiadając się pod określonym względem za każdym razem za jedną osobą z pary, która w większym stopniu spełnia opisane kryterium. Technika ta nadaje się tylko do badania małych, kilkuosobowych grup. Cechując się bardzo dużym stopniem dokładności ocenia nią osób, może być wykorzystywana do bardzo specyficznych celów, np. ostatecznego ustalenia dokładnej pozycji kilku osób itp. Technika ta jest rzadko wykorzystywana ze względu na trudność przeprowadzenia badań i opracowania wyników.

„Skale oszacowań” Badani wskazują tych członków grupy, którzy odznaczają się ich zdaniem określonym stopniem natężenia danej cechy. Prosimy np. o wskazanie tych uczniów, którzy są najbardziej aktywni, średnio aktywni i najmniej aktywni lub tych, do których można mieć absolutne zaufanie i nie można mieć w ogóle zaufania. Ilość wskazań zależy najczęściej od badanego, choć możemy określić ograniczenia np. „wskaż po dwie osoby najbardziej atrakcyjne i najmniej atrakcyjne". Ze względu na komplikację wyrażania ocen, technika nie nadaje się do stosowania w grupach dzieci młodszych.

„Plebiscyt życzliwości i niechęci" Może występować w dwóch wariantach. Pierwszy, w którym każdy badany ocenia w kategoriach sympatii i antypatii („lubię", „nie lubię") wszystkich pozostałych członków grupy na skali kilkustopniowej - trzy lub pięciostopniowej - przez przypisanie osobom określonych symboli: od „++" (bardzo) lubię, przez „0" jest mi obojętny/nic wiem, do „- -" bardzo nie lubię. W drugim wariancie osoba wybrana z grupy jest ocenia-na przez wszystkich pozostałych członków w podobnym jak poprzednio systemie ocen. Technika ta pozwala na uzyskanie informacji o stosunku całej grupy do określonych jednostek, jak też o stosunku jednostek do całej grupy. Identyfikuje dzieci szczególnie nielubiane i szczególnie lubiane oraz dzieci wyrażające najbardziej pozytywne lub najbardziej negatywne nastawienie uczuciowe wobec grupy. Można też zorientować się o ogólnym klimacie emocjonalnym, jaki panuje w danej grupie. Technika możliwa do stosowania (w formie badań indywidualnych) juz wobec dzieci przedszkolnych.

„Techniki kombinowane” Badani ustosunkowują się do wszystkich członków grupy na zróżnicowanej skali ocen, tj. każdemu członkowi grupy badany przypisuje określony stopień natężenia danej cechy. Przykładowo prosimy badanych, by na skali pięciostopniowej -bardzo dobry kolega, dobry kolega, czasem dobry czasem zły kolega, zły kolega, bardzo zły kolega - ocenili wszystkich pozostałych członków grupy. Techniki te mogą być stosowane głównie wśród uczniów starszych i młodzieży szkół średnich.

Możliwość zastosowania socjometrii uzależniona jest od spełnienia kilku elementarnych warunków :

1. Grupa musi być zamknięta i jasno dla wszystkich określona. Wszyscy członkowie grupy muszą się znać wzajemnie (z nazwiska, a nie tylko z widzenia) i pozostawać w rzeczywistych relacjach społecznych.
2. Podawane kryterium socjometryczne musi być przedstawione jasno i jednoznacznie rozumiane przez wszystkich kryterium powinno być dostatecznie silne i - o ile to możliwe - realne.
3. Grupa musi mieć zaufanie do prowadzącego badania: musi on wytworzyć odpowiednią atmosferę życzliwości, zmotywować do udziału w badaniach i poważnego ich potraktowania, zapewnić dyskrecję i tajność wyborów; nie można wprowadzać klimatu podniecenia czy zagrożenia.
4. Jeśli badania mają być podstawą do przeprowadzenia zmian w grupie, to powinna być ona o tym poinformowana.
5. W grupie nie mogą zachodzić gwałtowne zmiany, wydarzenia czy przetasowania struktury.
6. Osoby badane muszą się charakteryzować wystarczającym poziomem inteligencji.
7. W czasie badania obecna powinna być większość członków grupy (dopuszczalny poziom absencji wynosi, w zależności od wieku badanych, 10-15%).
8. Grupa funkcjonuje już jakiś czas, nie została dopiero co utworzona.

Przebieg badania:

1. Krótkie wprowadzenie – wyjaśnienie celu badania, wytworzenie odpowiedniej atmosfery, zapewnienie dyskrecji i tajności wyborów itp.
2. Rozdanie kartek i ich podpisanie.
3. Podanie pytania socjometrycznego, z określeniem rodzaju, liczby i sposobu wyborów wraz z informacją, że wybory powinny być w obrębie grupy, że można uwzględniać osoby nieobecne, że wybory powinny być dokonywane w tajemnicy przed innymi.
4. Wyjaśnienie ewentualnych pytań badanych.
5. Udzielanie odpowiedzi – dokonywanie wyborów.
6. Sprawdzenie podpisania kartek i prawidłowości dokonania wyborów i zebranie odpowiedzi.

Opracowywanie wyników badania socjometrycznego może przybierać różne formy: tabeli socjometrycznej, analizy graficznej, analizy graficznej, analizy indeksowej, które mogą być stosowane oddzielnie bądź łącznie w ramach analizy całościowej. Każde badanie socjometryczne powinno zostać zakończone skompletowaniem pełnej dokumentacji na jego temat. Taka dokumentacja powinna zawierać nazwę zespołu i listę jego członków, datę badania i nazwisko osoby prowadzącej badania, dokładne brzmienie zastosowanych kryteriów socjometrycznych, opis warunków badania (stosunek grupy do badania, wykaz osób nieobecnych, ewentualne zakłócenia badania), krótką charakterystykę sytuacji w zespole (ewentualne znaczące wydarzenia, zmiany itp.), przedstawienie analizy wyników z prezentacją legendy zapisu i stosowanymi wzorami wskaźników. Poza wieloma zaletami i korzyściami, jakie ze sobą niesie, socjometria nie jest wolna od pewnych mankamentów i ograniczeń. Po pierwsze, opiera się na deklaracjach badanych, które mogą, lecz nie muszą zgadzać się ze stanem rzeczywistym. Badani mogą z różnych względów prezentować wybory niezgodne z ich faktycznymi preferencjami. Po drugie, wartość diagnostyczna uzyskanych wyników jest zależna od faktycznie zastosowanego kryterium, bez względu na jego literalne brzmienie (np. wnioskujemy o stosunkach sympatii i antypatii w klasie szkolnej na podstawie zadanego badanym pytania „z kim najchętniej odrabiałbyś lekcje?”); wyniki badania to odpowiedzi badanych na zadane im pytanie socjometryczne, stąd nie można ich interpretować jako pełnego obrazu struktury grupy. Kolejne ograniczenie dotyczy aktualności rezultatów badania; stan i obraz grupy mają naturę dynamiczną, zaś badanie ukazuje nam sytuację w określonym momencie, ma charakter statyczny. Mankamentem technik socjometrycznych jest też pracochłonna i niejednokrotnie bardzo złożona analiza wyników.

Bibliografia: E. Jarosz, E. Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Wydawnictwo akademickie „Żak”, Warsza