„Monarchia Karola Wielkiego typową monarchią patrymonialną” Karol Wielki był wyjątkowym władcą i jednocześnie jedną z najwybitniejszych postaci epoki średniowiecza. Uważany za doskonałego polityka i wodza, mężnie broniącego wiary chrześcijańskiej cieszył się ogromnym szacunkiem zarówno wśród swego ludu, jak i w środowisku innych wielmożów Europy. Okres jego samodzielnego panowania (771-814 r.) miał niewątpliwie duży wpływ na kształtowanie się losów ówczesnego świata.

W swojej pracy pragnę udowodnić, że monarchia Karola Wielkiego była monarchią patrymonialną. Przedstawię przy tym liczne reformy, które zrealizował w trakcie sprawowania swoich rządów (m.in. szkolnictwa, monetarna) oraz sposób, w jaki prowadził politykę wewnętrzną (nowy podział administracyjny, feudalizm) i zagraniczną (wyprawy wojenne) państwa Franków. Zacznę od wyjaśnienia pojęcia „patrymonium”. Patrymonium (z łac. pater-ojciec), czy inaczej monarchia patrymonialna było taką formą państwa, w której władca traktuje podległy mu kraj jako własność i swobodnie nim dysponuje, a sprawowaną dożywotnio władzę przekazuje potomstwu. Karol Wielki dzielił swoje terytorium według własnego uznania i jeszcze za życia wyznaczył sposób dziedziczenia przez spadkobierców. Polityka zagraniczna Karol prowadził przez cały okres swojego panowania politykę ekspansywną. Początkowo postępował zgodnie z ideą zjednoczenia pod berłem frankijskim wszystkich ziem germańskich, którą stworzył jego ojciec, Pepin Krótki. Młody władca rozumiał ją jednak nieco inaczej, dążył do rozszerzenia swych wpływów na cały obszar zachodniego chrześcijaństwa.

Pierwsze wyprawy wojenne Karol Wielki skierował do Italii. Na wezwanie papieża zaatakował Longobardów. Po długich walkach i wielomiesięcznym oblężeniu udało się władcy Franków zdobyć Pawię. Dezyderiusz, król longobardzki został zdetronizowany i odesłany do klasztoru w Korbei. W 774 r. Karol koronował się w Pawii na króla Longobardów. Dzięki temu mógł skutecznie chronić papieża oraz rozszerzać swe wpływy na południe, m.in. na tereny Księstwa Benewentu i Istrii. Ustrój podbitego państwa pozostał bez zmian, ale miast strzegły załogi frankijskie.

Mniej szczęśliwa była podjęta w 778 r. wyprawa za Pireneje- do Hiszpanii, gdzie Karol zamierzał wykorzystać do swoich celów walki, jakie toczyli między sobą tamtejsi muzułmanie. Pod Saragossą poniósł jednak klęskę, a w czasie odwrotu tylna straż jego wojsk pod wodzą hrabiego Rolanda została doszczętnie zniszczona przez Basków w wąwozie Roncesvalles. Klęskę tę opiewa autor najstarszego, francuskiego eposu- „Pieśni o Rolandzie”. Władca Franków zdołał zabezpieczyć tereny przygraniczne, tworząc w 795 r. marchię hiszpańską, która stanowiła swoisty bufor pomiędzy jego królestwem a ziemiami Maurów. Karol Wielki najbardziej zacięte bitwy toczył jednak z Sasami. Rozpoczął z nimi wojnę dla zabezpieczenia granicy swego państwa od ich napadów oraz w celu szerzenia chrześcijaństwa. Sasi bronili swych obyczajów, religii i wolności z wielką wytrwałością i uporem, dlatego walki trwały bardzo długo, od 772 r. do 785 r. Karol uciekł się wówczas do podstępu i zgładził starszyznę saską podczas uczty. Po tym wydarzeniu, jeden z wodzów plemiennych, Widukind zdecydował się przyjąć chrzest i poddać frankijskiemu władcy. Pokonani Sasowie zostali przesiedleni na zachód, a na ich terytoriach osadzono ludność przybyłą z państwa Franków.

W celu pełnego zjednoczenia wszystkich ludów germańskich , Karol zorganizował wyprawę do księstwa Bawarów, która miała miejsce w 788 r. Po zaciętych bojach odniósł kolejne zwycięstwo, ponieważ udało mu się zdobyć pałac książęcy w Ratyzbonie. W zamian za uznanie roszczeń ambitnego Franka, Bawarowie otrzymali gwarancję opieki i obrony. Kiedy Bawarię najechali Awarowie, Karol zgodnie z obietnicą podjął się jej ochrony. Przeprowadził przeciw nim tak bezwzględną kampanię, że do 796 r. zostali niemal zupełnie wybici. Dzięki temu władca mógł swobodnie rozciągnąć swoje kolonizacyjne wpływy na północno-wschodnie tereny Europy. Wskutek niezwykle trafnych decyzji politycznych, już pod koniec VIII w. Karol Wielki władał bardzo rozległym królestwem, sięgającym od Pirenejów po Łabę i od Morza Północnego po środkowe Włochy. Strefa jego rządów dotykała swym zasięgiem terytorium Moraw i ziem zajętych przez Słowian połabskich. Po raz pierwszy od czasu załamania się potęgi starożytnego Rzymu, przeważająca część Europy Zachodniej została zjednoczona w jedno, spójne imperium, rządzone przez chrześcijańskiego władcę. W roku 799, w czasie uroczystej procesji, papież Leon III został znieważony i uwięziony przez przeciwne mu wśród szlachty rzymskiej stronnictwo. Uciekł jednak z więzienia i znalazł schronienie u księcia Spoleto. Stamtąd udał się do Paderborn, na dwór Karola z prośbą o pomoc. Władca okazał lojalność wobec papieża i podjął decyzję o interwencji w jego obronie. Oponentów Leona skazał na wygnanie do Francji. W dniu 25.12.800 r. przywrócony do władzy papież ukoronował w Rzymie Karola i nadał mu tytuł cesarza. Wywołało to spór w Bizancjum, gdzie uznano go za uzurpatora . Odtąd było dwóch cesarzy- bizantyjski i rzymski. Ostatecznie w 812 r. Konstantynopol niechętnie uznał cesarską godność Karola. Polityka wewnętrzna Wzorem swych poprzedników Karol Wielki sprawował władzę w państwie osobiście. Oznaczało to, że zarówno rada królewska, jak i zaufani urzędnicy mieli jedynie głos doradczy i byli pozbawieni samodzielności w decydowaniu o jakichkolwiek sprawach państwowych. Cesarz nie ustanowił żadnej stolicy, lecz podróżował z licznym dworem po rozległym państwie. Dopiero pod koniec panowania ustabilizował nieco ruchliwy tryb życia i najczęściej przebywał w Akwizgranie. Karol przeprowadził w swym kraju wiele istotnych, politycznych reform. Przede wszystkim zniósł godność majordoma. Najważniejszymi urzędnikami uczynił natomiast kanclerza, odpowiedzialnego za zarząd nad kancelarią i kaplicą dworską oraz palatyna, który występował jako pełnomocnik królewski w sądzie dworskim. Sprawami bezpośrednio związanymi z aprowizacją zajmowali się stolnik, odpowiadający za stół królewski i nadzorujący służbę pałacową, cześnik, opiekujący się monarszą piwnicą, komornik, który trzymał pieczę nad osobistym królewskim dobytkiem i koniuszy- zarządca stajni dworskich. Szczególnie ważna była rola inspektorów, wysłanników królewskich (missi dominici), którzy mieli obowiązek rzetelnego kontrolowania urzędników prowincjonalnych.

W czasach panowania Karola Wielkiego pojawił się w państwie Franków system, który przetrwał kolejne wieki i stał się charakterystycznym systemem gospodarczo-społecznym w średniowieczu. Był to system lenny, zwanym także feudalnym. Polegał na hierarchizacji wzajemnych zależności. Kolejne ich stopnie tworzyły, tzw. drabinę feudalną. Na jej wierzchołku zajmował miejsce król, potem duchowni, poniżej - rycerstwo, a na samym dole - chłopi. Zwierzchnika nazywano seniorem, a jego poddanego wasalem. Na przykład biskup był wasalem króla, ale zarazem seniorem rycerza. Senior, który nie miał nad sobą żadnego zwierzchnika, nazywał się suzerenem i nadawał wasalowi lenno (kawałek ziemi), z którego ten mógł czerpać dochody. W przypadku państwa Franków, przeznaczał je głownie na zbroję i broń. W zamian za to wasal musiał zobowiązać się do udzielenia pomocy zbrojnej seniorowi w razie potrzeby.

Cesarstwo karolińskie zostało podzielone na około siedemset hrabstw, zarządzanych przez hrabiów. Do ich obowiązków należała rekrutacja do wojska, pobór podatków, a także sprawowanie sądów. W zamian za to mogli zatrzymać sobie jedną trzecią pieniężnych kar sądowych oraz mieli szansę otrzymać od monarchy nadania ziemskie (beneficja). Tego typu wynagrodzenia dotyczyły też biskupów, którzy pełnili funkcje wyższych urzędników. Otrzymujący je dygnitarze stawali się wasalami władcy feudalnego. Sami natomiast, swoje dobra nadawali innym (czyli swoim wasalom) i dla nich stawali się panami feudalnymi. Terytoriami nadgranicznymi, tzw. marchiami, zarządzali margrabiowie, których zadaniem była obrona granic- w razie potrzeby mogli nawet prowadzić lokalne wojny. Karol Wielki gruntownie zreformował również inne, państwowe instytucje, a zaczął od armii. Do służby wojskowej zobowiązani zostali wszyscy ludzie wolni, posiadający ziemię i mający ukończone 21 lat. Piechotę tworzyli chłopi, którzy musieli uzbroić się na własny koszt. Ciężkozbrojną kawalerię zasilali natomiast właściciele ziemscy (którzy posiadali majątek powyżej czterech łanów). W sądownictwie nastąpiła zmiana częstotliwości odbywania się zgromadzeń. Z racji trudności w przybywaniu co miesiąc wszystkich wolnych ludzi do danego okręgu, Karol postanowił, że ogół wolnych mieszkańców będzie spotykał się jedynie 3 razy do roku. Kolejna przemiana w tej dziedzinie polegała na tym, że zaczęto na stałe mianować ławników. Za pomocą prawodawstwa cesarz usiłował nadać swemu państwu pewną jednolitość. Do tego celu służyło tzw. pole majowe, ogólny zjazd, czyli sejm, na który gromadzili się co roku w maju panowie świeccy i duchowni. Z obradami łączył się zwykle przegląd wojska. Projekty do praw, przedkładane zgromadzeniu, przygotowywano jesienią poprzedniego roku. W taki sposób wytworzyło się powszechne prawo królewskie, obowiązujące w całym kraju, w tzw. kapitularzach. Ważną modyfikacją Karola Wielkiego stała się reforma pieniężna, do obiegu wprowadzająca drobną, monetę z czystego srebra, czyli denar. Oprócz niego w obiegu były także półdenary (obole), solidy ( 1 solid miał równowartość 12 denarów) oraz funty ( 20 solidów). Zmiana spowodowana została upadkiem handlu na zachodzie. Powyższa przemiana stała się zarazem reformą miary i wagi. Jej następstwa miały wpływ nawet na czasy nowożytne, bo karoliński system monetarny przyjął się w całej ówczesnej Europie. Ślady jego działalności widoczne są obecnie w ustroju finansowym W. Brytanii. Jeśli chodzi o skarb państwa, należy wspomnieć, że podatki bezpośrednie spadły do minimum, wzrosły natomiast daniny płacone przez lud oraz wpływy ze zdobyczy wojennej. Wzrosła także liczba wszelkiego rodzaju usług na rzecz króla, do których zobowiązana była ludność (robocizny przy budowie dróg, mostów, gmachów publicznych, itp.). Ludzie zobowiązani byli także do zapewnienia utrzymania i noclegu podróżującemu monarsze, a także jego orszakowi i urzędnikom.

Okres rządów Karola Wielkiego to także czas rozkwitu kultury zachodnioeuropejskiej. Przyczynił się do tego sam władca poprzez przeprowadzenie reformy szkolnictwa kościelnego. Powrócono do klasycznej łaciny (co umożliwiło duchowieństwu korzystanie z Pisma Świętego i dzieł teologicznych) i usystematyzowano szkolnictwo, dzieląc je na dwa stopnie: niższy, czyli trivium, w zakres którego wchodziły gramatyka, retoryka i dialektyka oraz wyższy- quadrivium obejmujące arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę kościelną. Wraz z wielką akcją przepisywania ksiąg przeprowadzono też reformę pisma, wprowadzając w miejsce mało czytelnej kursywy, tzw. minuskułę karolińską. Życie intelektualne skupione było głównie na dworze cesarza (gdzie działała słynna szkoła pałacowa), ale również w klasztorach. Rozwijała się poezja (dzieła Angilberta i Teodulfa) oraz historiografia (słynnymi kronikarzami byli Paweł Diakon i Einhard, który napisał „Żywot Karola Wielkiego”). Rozkwit przeżywała także architektura nawiązująca do wzorów późnorzymskich i bizantyjskich (kaplica pałacowa w Akwizgranie) oraz zdobnictwo naśladujące bizantyjskie freski i mozaikę. Ten dynamiczny rozwój oświaty, nauki i przyczynił się do ożywienia kulturalnego, nazywanego „renesansem karolińskim”.

Monarcha zmarł w 814 r. w Akwizgranie, gdzie został pochowany. Miejsce na tronie zajął jego syn, Ludwik Pobożny. W 817 r. mianował on swojego najstarszego syna Lotara współcesarzem ze zwierzchnictwem nad dwoma młodszymi braćmi, którzy otrzymali pograniczne królestwa. Jednak w 823 r. druga żona Ludwika urodziła mu kolejnego syna, Karola, którego nazwano później Łysym. Jego wysiłki podejmowane w celu zdobycia udziału w dziedzictwie doprowadziły do następnych podziałów państwa i wewnątrzdynastycznych sporów, ciągnących się aż do śmierci Ludwika. W 841 r. Lotar został pokonany przez sprzymierzonych ze sobą braci- Ludwika Niemieckiego i Karola Łysego. Przeciwnicy zawarli wówczas układ, potwierdzony w 843 r. traktatem w Verdun, na mocy którego imperium karolińskie podzielone zostało na trzy części. Lotar zachował tytuł cesarza i długi pas ziem od Italii po Morze Północne. W obrębie jego wpływów pozostawały Rzym i Akwizgran. Karol Łysy otrzymał część zachodnią, Ludwik zaś wschodnią. Braterski układ okazał się jednak nietrwały i ogromne cesarstwo stworzone przez Karola Wielkiego zaczęło nieuchronnie chylić się ku upadkowi. Moim zdaniem Karol Wielki był szczególnym władcą. W średniowieczu stanowił wzór idealnego władcy, rycerza i gospodarza. Był świetnym politykiem i wodzem oraz mecenasem nauki i kultury. Sprowadził na swój dwór wielu wybitnych uczonych, między innymi Alkuina z Yorku i Einharda. Już współcześni w uznaniu zasług nadali mu przydomek Wielki. Jego rozumienie władzy królewskiej i powinności władcy w stosunku do Kościoła spowodowało znaczne zacieśnienie więzów łączących państwo i Kościół. Karol Wielki za swój obowiązek uważał walkę z poganami, a także umacnianie wiary chrześcijańskiej. Jednak potężna monarchia Karola Wielkiego od samych początków miała w sobie rysy przyszłego rozpadu. W istocie była zlepkiem (złączony siłą oręża) zupełnie różnych państw, które miały tylko jedną wspólną cechę – osobę samego władcy. O nietrwałości państwa przesądzał brak jednolitej i wspólnej bazy gospodarczej. Fakt, że państwo to nie rozpadło się tuż po śmierci Karola, spowodowany był właściwie tylko tym, że został po nim tylko jeden potomek – Ludwik I Pobożny. Do dynastycznych walk o władzę doszło jednak już po śmierci Ludwika, po którym pozostało trzech chcących panować synów. Sytuację w tym czasie pogarszały także i inne problemy: tendencje odśrodkowe, działalność piratów normandzkich, ataki Arabów i Berberów. Wszystko to udowodniło, że wielkiego i słabego państwa nie da się dłużej utrzymać. Podzielono je więc między spadkobierców Ludwika. Akt ten (dokonany w Verdun, w roku 843) doprowadził do rozpadu państwa Karola Wielkiego i dał początek rozwojowi trzech odrębnych państw: Niemiec, Włoch i Francji.