Henryk Sienkiewicz tworzył swoje dzieła po upadku powstania styczniowego, zatem w chwili, gdy Polacy najbardziej odczuwali niewolę oraz porażkę militarną. Wśród pozytywistów panowało przekonanie, że powstanie styczniowe przyniosło więcej strat niż zysków dla narodu polskiego. Sienkiewicz pragnął podnieść swoich rodaków na duchu, chciał odrodzić wiarę w Polskę jako państwo, przypomnieć najsławniejsze karty z historii narodowego oręża. W ten sposób kompensował Polakom utraconą wolność. Stąd „Potop” przez krytyków literackich zaliczany jest często do mitu kompensacyjnego, czyli wynagradzającego straty poprzez znalezienie czegoś o przybliżonej wartości, przedstawienie wyidealizowanego świata, pobudzenie uczuć narodowo-patriotycznych.