Mierniki wzrostu gospodarczego. Przez wzrost gospodarczy rozumiemy proces zwiększania zasobów dóbr i usług konsumpcyjnych, a w szczególności taki wzrost ilościowy, który zapewnia zwiększenie ilości dobór i usług konsumpcyjnych przypadających na mieszkańca danego kraju. Chodzi tu o wzrost w wyrażeniu realnym, fizycznym, mierzony w sposób, który eliminuje zniekształcający wpływ zmian cen, procesów inflacyjnych. Syntetycznym miernikiem dynamiki wzrostu gospodarczego jest stopa wzrostu produktu krajowego brutto w skali roku. Procesy wzrostu i rozwoju gospodarczego są uwarunkowane społecznie, odbywają się w społeczeństwach o określonej strukturze, dysponujących instytucjami społecznymi, politycznymi, normami prawnymi, wzorcami zachowań itp. Oznacza to, że rozwój gospodarczy nie jest możliwy bez postępu społecznego, bez zmian w postawach jednostek i grup społecznych oraz w funkcjonowaniu urządzeń i instytucji społecznych. Ta jedność i wzajemne uwarunkowanie rozwoju gospodarczego i postępu społecznego znajduje wyraz w pojęciu rozwoju społeczno - gospodarczego. Rezultatem rozwoju społeczno - gospodarczego jest jakość życia społeczeństwa jako całości, jego grup społecznych i poszczególnych jednostek. Mówiąc o jakości życia mamy na myśli nie tylko dostępność i rozmiary konsumpcji dóbr i usług materialnych i niematerialnych, ale także takie zjawiska jak funkcjonowanie środowiska pracy, środowiska domowego, stopień aktywności i współpracy ludzi w zachowaniu i przyswajaniu dotychczasowego oraz tworzeniu nowego dorobku materialnego i kulturalno - naukowego, stopień wolności ludzi, stan zdrowia psychicznego i fizycznego.
W naukach społecznych podejmowane są od dłuższego czasu wysiłki zmierzające do skonstruowania mierników, które w ocenie rozwoju społeczno - gospodarczego wychodziłyby poza tradycyjne wskaźniki wielkości dochodu narodowego na mieszkańca, odzwierciedlałyby zjawiska poziomu życia, jego jakość. Do najbardziej znanych należą tzw. wskaźniki genewski, opracowane w Genewskim Instytucie ONZ d. Rozwoju Społecznego. Uwzględniają one stopień zaspokojenia potrzeb zestawionych w siedem grup: wyżywienie, mieszkanie, zdrowie, wykształcenie, rekreacja, zabezpieczenie społeczne i zagospodarowanie materialne. Po zsumowaniu wskaźników szczegółowych otrzymuje się wskaźnik poziomu życia. Ogólnie biorąc możemy podzielić wszystkie wskaźniki mierzenia rozwoju społeczno - gospodarczego na trzy grypy - w zależności od stopnia agregacji danych. 1 grupa - wskaźniki syntetyczne, które najbardziej ogólnie charakteryzują rozwój społeczno - gospodarczy. Należą do nich wymienione wyżej rozmiary produktu krajowego brutto i dochodu narodowego w wyrażeniu absolutnym i na mieszkańca, wskaźniki ich dynamiki, struktury wytworzenia i podziału według grup społecznych działów gospodarki, w przekroju regionalnym 2 grupa - wskaźniki szczegółowe, obrazujące wybrane dziedziny rozwoju społeczno - gospodarczego, których jest najwięcej. Mogą one dotyczyć praktycznie wszystkich dziedzin życia społeczno - gospodarczego, a więc zarówno inwestycji jak i szeroko rozumianego spożyc ia dóbr i usług materialnych i niematerialnych. 3 grupa - wskaźniki symptomatyczne - charakteryzujące jedynie wybrane dziedziny, ale syntetyzujące na tyle procesy rozwoju społeczno - gospodarczego, ze pozwalają wnioskować o ogólnym jego poziomie i dynamice. Do nich zaliczano kiedyś np. produkcję na mieszkańca stali, czy też produkcję energii elektrycznej. Obecnie na czoło wysuwają się wskaźniki, obrazujące stopień wdrożenia do gospodarki wyników rewolucji naukowo - technicznej.

Czynniki wzrostu gospodarczego. Czynniki bezpośrednie zalicza się tu zatrudnienie i wydajność pracy. Czynniki pośrednie zalicza się tu majątek produkcyjny i efektywność jego wykorzystania. Te same czynniki można przestawić jako ekstenywne oraz intensywne. Ekstensywne to zatrudnienie i majątek produkcyjny, intensywne to wydajność pracy i efektywność wykorzystania majątku produkcyjnego. Ekstensywne czynniki wzrostu gospodarczego wyrażają się w zmianach ilościowych, a więc przyroście zatrudnienia oraz trwałych i obrotowych środków produkcji, czyli we wzroście inwestycji. Intensywne czynniki wzrostu gospodarczego to zmiany jakościowe w wykorzystaniu produkcji. Są to wzrost wydajności pracy ludzkiej siły roboczej, wzrost efektywności wykorzystania majątku produkcyjnego, zwiększenie efektywności inwestycji, postępu naukowo - technicznego, zastosowanych przedmiotów pracy. Współcześnie spośród czynników intensywnych wzrostu gospodarczego podstawowe znacznie posiada postęp naukowo - techniczny i doskonalenie organizacji procesów wytwórczych. Wiążą się z tym zmiany w strukturze działowo - gałęziowej produkcji w kierunku wzrostu znaczenia dziedzin nowoczesnych o małej materiało - energochłonności procesów produkcyjnych. Wzrost gospodarczy zależy od wielkości nakładów pracy żywej, czyli ilości zatrudnionej siły roboczej. Rola tego czynnika jest szczególnie duża w warunkach istnienia w gospodarce narodowej niewykorzystanego aparatu wytwórczego, który trzeba uruchomić właśnie poprzez wzrost zatrudnienia. Z tego punktu widzenia istotną rolę odgrywa potencjał ludności zdolnej do pracy w danej gospodarce narodowej. Wielkość tego potencjału określona jest przez wiele czynników o charakterze demograficznym, ekonomicznym i społecznym. Spośród czynników demograficznych wskażemy na takie jak ogólna liczba ludności, tempo przyrostu ludności - zarówno ogółem jak i zdolnej do pracy - zależnie od stopy urodzeń, zgonów i salda migracji zewnętrznej.
Wskazując na rolę czynnika ekonomicznego w kształtowaniu bilansu ludnościowego stwierdzić można prawidłowość, że wyższemu poziomowi i wzrostu ekonomicznego w długim okresie towarzyszy spadek stopy przyrostu ludności i tym samym ludność w wieku produkcyjnym. Spośród czynników społecznych wymienić trzeba przede wszystkim model rodziny, który wraz ze wzrostem gospodarczym i wzrostem poziomu życia ewoluuje raczej w kierunku modelu reprodukcji prostej (2+2) lub zwężonej (2+1). Do grupy czynników wpływających na wykorzystanie potencjalnych zasobów ludności zdolnej do pracy zliczyć należy m.in. stopień aktywności zawodowej ludności, a także zdolność gospodarki do stwarzania warunków większej mobilności siły roboczej kraju. Brak takich warunków może być przyczyną istnienia nadwyżek siły roboczej w jednych rejonach kraju i jego niedostatek w drugim. Należy odróżnić indywidualną i społeczną wydajność pracy. Indywidualna wydajność pracy, to ilość lub wartość produkcji wytwarzana przez jednego pracownika w ciągu godziny. Określa się ją też jako technologiczną wydajność pracy. Społeczna wydajność pracy, to ilość lub wartość produkcji, jaka przypada średnio na jednego zatrudnionego w ciągu roku w gałęzi, sektorze, w gospodarce narodowej jako całości. Na poziom wydajności pracy wywiera wpływ wiele czynników, wzajemnie ze sobą powiązanych. Są to szeroko rozumiane zewnętrzne w stosunku do pracownika czynniki procesu produkcji np. warunki naturalne a także organizacja procesu pracy w przedsiębiorstwie, środki i metody motywacyjne, techniczne uzbrojenie pracy, stosunki społeczne w zakładzie itp. Istotną rolę spełniają kwalifikacje zawodowe pracownika, jego doświadczenie i nawyki produkcyjne. Ważnym czynnikiem określającym poziom wydajności pracy jest intensywność pracy, czyli stopień natężenia pracy w toku jej wykonywania, wysiłku fizycznego i psychicznego w czasie pracy. Wzrost intensywności pracy oznacza, że w tym samym czasie pracy np. w godzinie, ilość wydatkowanej pracy jest większa niż w jednej godzinie pracy mniej intensywnej. Umożliwia to otrzymanie większej ilość produktów, czyli zwiększenie wydajności pracy.
Istotną rolę we wzroście gospodarczym spełnia wielkość majątku produkcyjnego i efektywność jego wykorzystania. Wpływ wielkości majątku produkcyjnego wyraża się poprzez jego znaczenie dla poziomu technicznego uzbrojenia pracy, dla jej wydajności oraz rozmiarów i struktury zatrudnienia żywej siły roboczej. Z kolei rozmiary majątku produkcyjnego określane są przez poziom inwestycji w gospodarce narodowej. Tu należy podkreślić, że inwestowanie ma sens tylko, wówczas, gdy prowadzi do unowocześnienia majątku produkcyjnego i nie przyczynia się do wzrostu niewykorzystanych mocy wytwórczych w gospodarce. Wpływ majątku produkcyjnego na wzrost dochodu narodowego jest tym większy, im większa jest efektywność jego wykorzystania. Efektywność majątku produkcyjnego, to wielkość dochodu narodowego przypadająca na jednostkę wartości majątku. Jest ona tym większa, im więcej nowej produkcji przypada na jednostkę majątku. Efektywność majątku produkcyjnego rośnie, więc ze wzrostem wydajność pracy. Majątek produkcyjny, to nie tylko majątek trwały, ale także surowce, materiały pomocnicze, energia, półfabrykaty. Oszczędność zużycia tej części majątku wytwórczego jest istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego. Cykl inwestycyjny, czyli cykl osiągania przez inwestycje zdolności wytwórczej, jest różny w różnych działach gospodarki. Z punktu widzenia wzrostu gospodarczego problem polega, więc na skracaniu cyklu, możliwie szybkim dochodzeniu do zdolności produkcyjnej inwestycji. Wzrost gospodarczy, przyrost dochodu narodowego może także dokonywać się na drodze bezinwestycyjnej. Decydują o tym wszelkie usprawnienia organizacyjno - techniczne w procesie produkcji, nie wymagające nakładów inwestycyjnych. Szczególnie duża w tym względzie jest rola pozytywnych zmian w dziedzinie organizacji i zarządzania na wszystkich szczeblach procesu gospodarowania - od przedsiębiorstwa po najwyższe szczeble kierowania gospodarką narodową. Często w teoriach ekonomicznych i polityce gospodarczej występuje skłonność do przypisywania jednym czynnikom wzrostu szczególnie ważnego znaczenia, a drugorzędnego traktowania innych. Zjawisko to występuje ć pracy. Społeczna wydajność pracy, to ilość lub wartość produkcji, jaka przypada średnio na jednego zatrudnionego w ciągu roku w gałęzi, sektorze, w gospodarce narodowej jako całości. Na poziom wydajności pracy wywiera wpływ wiele czynników, wzajemnie ze sobą powiązanych. Są to szeroko rozumiane zewnętrzne w stosunku do pracownika czynniki procesu produkcji np. warunki naturalne a także organizacja procesu pracy w przedsiębiorstwie, środki i metody motywacyjne, techniczne uzbrojenie pracy, stosunki społeczne w zakładzie itp. Istotną rolę spełniają kwalifikacje zawodowe pracownika, jego doświadczenie i nawyki produkcyjne. Ważnym czynnikiem określającym poziom wydajności pracy jest intensywność pracy, czyli stopień natężenia pracy w toku jej wykonywania, wysiłku fizycznego i psychicznego w czasie pracy. Wzrost intensywności pracy oznacza, że w tym samym czasie pracy np. w godzinie, ilość wydatkowanej pracy jest większa niż w jednej godzinie pracy mniej intensywnej. Umożliwia to otrzymanie większej ilość produktów, czyli zwiększenie wydajności pracy.
Istotną rolę we wzroście gospodarczym spełnia wielkość majątku produkcyjnego i efektywność jego wykorzystania. Wpływ wielkości majątku produkcyjnego wyraża się poprzez jego znaczenie dla poziomu technicznego uzbrojenia pracy, dla jej wydajności oraz rozmiarów i struktury zatrudnienia żywej siły roboczej. Z kolei rozmiary majątku produkcyjnego określane są przez poziom inwestycji w gospodarce narodowej. Tu należy podkreślić, że inwestowanie ma sens tylko, wówczas, gdy prowadzi do unowocześnienia majątku produkcyjnego i nie przyczynia się do wzrostu niewykorzystanych mocy wytwórczych w gospodarce. Wpływ majątku produkcyjnego na wzrost dochodu narodowego jest tym większy, im większa jest efektywność jego wykorzystania. Efektywność majątku produkcyjnego, to wielkość dochodu narodowego przypadająca na jednostkę wartości majątku. Jest ona tym większa, im więcej nowej produkcji przypada na jednostkę majątku. Efektywność majątku produkcyjnego rośnie, więc ze wzrostem wydajność pracy. Majątek produkcyjny, to nie tylko majątek trwały, ale także surowce, materiały pomocnicze, energia, półfabrykaty. Oszczędność zużycia tej części majątku wytwórczego jest istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego. Cykl inwestycyjny, czyli cykl osiągania przez inwestycje zdolności wytwórczej, jest różny w różnych działach gospodarki. Z punktu widzenia wzrostu gospodarczego problem polega, więc na skracaniu cyklu, możliwie szybkim dochodzeniu do zdolności produkcyjnej inwestycji. Wzrost gospodarczy, przyrost dochodu narodowego może także dokonywać się na drodze bezinwestycyjnej. Decydują o tym wszelkie usprawnienia organizacyjno - techniczne w procesie produkcji, nie wymagające nakładów inwestycyjnych. Szczególnie duża w tym względzie jest rola pozytywnych zmian w dziedzinie organizacji i zarządzania na wszystkich szczeblach procesu gospodarowania - od przedsiębiorstwa po najwyższe szczeble kierowania gospodarką narodową. Często w teoriach ekonomicznych i polityce gospodarczej występuje skłonność do przypisywania jednym czynnikom wzrostu szczególnie ważnego znaczenia, a drugorzędnego traktowania innych. Zjawisko to występuje zwłaszcza w tych krajach, które zaczynają proces wzrostu gospodarczego z niskiego poziomu rozwoju gospodarki. Prowadzi to do szeregu negatywnych konsekwencji w procesie wzrostu, narastania i gwałtownego ujawnienia się po pewnym okresie ostrych dysproporcji w gospodarce - z wszystkimi wynikającymi stąd negatywnymi zjawiskami społecznymi. Nie obyło się bez takich zjawisk w naszej gospodarce w różnych okresach jej powojennego rozwoju. Podkreślić należy tu komplementarność poszczególnych czynników wzrostu gospodarczego, ich wzajemną zależność i uzupełnianie się. Niewystarczający udział jednego z czynników np. niski poziom kwalifikacji pracowników, czy zła organizacja pracy niweczyć mogą pozytywne oddziaływanie na wzrost innego czynnika np. technicznego uzbrojenia pracy czy przyrostu inwestycji produkcyjnych.

Bariery wzrostu gospodarczego

Bariery wzrostu gospodarczego oznaczają istnienia względnie trwałych przeszkód procesu wzrostu, będących wynikiem różnorodnych obiektywnych zjawisk społeczno - ekonomicznych. Przez barierę instytucjonalno - organizacyjną należy rozumieć nieprzystosowanie całokształtu instytucji państwa do sterowania i oddziaływania na procesy rozwoju i wzrostu gospodarczego. Przejawem tego rodzaju bariery może być np. przestarzałe ustawodawstwo gospodarcze, ograniczające aktywność podmiotów gospodarczych, nadmiernie rozbudowany i niesprawny aparat biurokratyczny państwa, zbyt duża centralizacja decyzji na szczeblu makroekonomicznym. Przykładem jest niesprawność i słabość systemu bankowego kraju, niedorozwój instytucji gromadzenia informacji niezbędnych do sterowania gospodarką i podejmowania decyzji na różnych szczeblach gospodarowania. Istnienie powyższej bariery daje o sobie znać zwłaszcza w warunkach przebudowy systemu społeczno - gospodarczego oraz w warunkach przechodzenia ze stanu zacofania ekonomicznego do fazy intensywnego rozwoju społeczno - gospodarczego. Bariera strukturalna jest wynikiem historycznie ukształtowanej struktury gospodarki narodowej, utrudniającej start i proces rozwoju i wzrostu gospodarczego. Jej przejawem jest m.in. niedorozwój gałęzi produkcyjnych dobra inwestycyjne, czy też niedostateczny w procesie przemian strukturalnych gospodarki rozwój gałęzi, będących nośnikami postępu technicznego. Przykładem tego rodzaju bariery może być również niedorozwój sektora usług, oddziaływujący negatywnie na rozwój pozostałych gałęzi gospodarki. Bariera siły roboczej oznacza brak siły roboczej niezbędnej dla rozpoczęcia procesu wzrostu lub jego kontynuacji. Może to być brak siły roboczej w ogóle lub też niedobór kwalifikowanej siły roboczej, a więc siły roboczej o określonych kwalifikacjach. Metodą przezwyciężania jest wzrost wydajności pracy, zmniejszający zapotrzebowanie na siłę roboczą. Brak siły roboczej o charakterze lokalnym czy też siły roboczej o określonych kwalifikacjach pozwala przezwyciężyć określony system płac, preferując zatrudnienie w rejonach niedoboru siły roboczej czy też określone zawody o charakterze deficytowym. Bariera surowcowa oznacza niedostatek w danym kraju surowców, niezbędnych dla rozwoju określonej produkcji, czy gałęzi gospodarki narodowej. Działanie tej bariery odczuwalne jest w większości krajów z wyjątkiem tych, które natura wyposażyła w obfitość źródeł surowcowych. Bariera surowcowa odczuwalna może być także w kraju dysponującym określonymi zasobami naturalnymi, ale dla uruchomienia, których niezbędne są określone inwestycje - z reguły o długim cyklu, wysokokapitałochłonne, kosztowne. Podstawową rolę w przezwyciężaniu bariery surowcowej spełnia handel zagraniczny. Wymaga to odpowiednio wielkiego eksportu, co obecnie oznacza, że za niezbędny import surowcowy trzeba płacić znacznie więcej, niż we wcześniejszych okresach rozwoju. Bariera handlu zagranicznego jest rezultatem występowania innych barier w procesie wzrostu gospodarczego. Oznacza ona, że dla dokonania niezbędnego dla gospodarki importu konieczne jest rozwijanie niezbędnego eksportu. Eksport służy, więc jako metoda zdobycia środków dla sfinansowania importu brakujących i niezbędnych dla kontynuowania wzrostu gospodarczego surowców, półfabrykatów, maszyn, urządzeń. Gospodarka narodowa nie dysponująca zasobami, które muszą być w tym celu eksportowane - nie może się dynamicznie rozwijać. Bariera ta może ulec zaostrzeniu, jeżeli dla danego kraju pogorszą się warunki wymiany międzynarodowej, czyli terms of trade, a więc gdy pogorszą się relacje cen towarów eksportowanych do cen towarów importowanych. Rola handlu zagranicznego w gospodarce narodowej nie ogranicza się tylko do czynnika ułatwiającego, czy umożliwiającego przezwyciężanie określonych barier wzrostu. Jest on podstawowym narzędziem uczestnictwa kraju w międzynarodowym podziale pracy i czerpania z tego uczestnictwa określonych korzyści ekonomicznych. Traktuje o tym teoria wymiany międzynarodowej. Bariera konsumpcyjna to zależność między stopą akumulacji w gospodarce narodowej a stopą konsumpcji. Przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego oznacza konieczność zwiększenia stopy akumulacji w gospodarce narodowej, co oznacza względnie bądź nawet absolutnie zmniejszenie poziomu spożycia. Reakcje społeczne na tego rodzaju zjawisko mogą uniemożliwić urzeczywistnienie zamiaru zwiększenia stopy wzrostu gospodarczego. W tej sytuacji niezmiernie ważnym zagadnieniem dla kształtowania stopy wzrostu jest określenie tego minimum stopy wzrostu konsumpcji społecznej, które nie powinno być naruszane. Oznacza to, że maksymalna stopa akumulacji w gospodarce wyznaczana jest przez minimalną stopę konsumpcji, która nie powinna być przekraczana.

Związek między środowiskiem geograficznym a życiem politycznym państwa istnieje ponad wszelką wątpliwość. Warunki naturalne bez wątpienia oddziaływują, do pewnego stopnia, na politykę poszczególnych państw. Już Napoleon w jednym z listów do króla pruskiego stwierdził : „… polityka wielkich mocarstw tkwi w ich geografii…”. Twierdzenie to kryje oczywiście w sobie jedynie część prawdy – położenie geograficzne nie determinuje całkowicie polityki państwa lecz ma jedynie wpływ na niektóre ze zjawisk politycznych, a i to również do pewnego stopnia. Nie będąc ostateczną determinantą, środowisko geograficzne nie jest jednak pozbawione wpływu na życie spoleczne i gospodarcze państwa.

Za dobry przykład wpływu środowiska geograficznego na politykę państwa może bez wątpienia służyć Wielka Brytania. Niezwykle istotną rolę w historii tego państwa odegrał fakt, że jest ono położone na wyspie co pozwoliło kształtować politykę izolacjonizmu oraz odrębność kultury i zwyczajów. Już w czasach starożytnych Wielka Brytania, właśnie z powodu wyspiarskiego położenia, uniknęłą utraty swej indywidualności i nie uległa latynizacji, jak np. z terytorium obecnej Francji. Położenie to uchroniło również Wielką Brytanię przed bezpośrednimi atakami ze strony kontynentu – umożliwiło to zrezygnowanie z utrzymywania ogromnej armii lądowej na korzyść rozwoju floty - zarówno wojennej jak i handlowej - co przez wiele lat czyniło z Wielkiej Brytanii potęgę morską, zarówno militarną jak i handlową. Nawet podczas II Wojny Światowej, podczas której działania wojenne toczyły się praktycznie na całym kontynencie, na terytorium Wielkiej Brytanii nie stanęła stopa wroga.

Za przykład wpływu środowiska naturalnego i położenia geograficznego na życie polityczne państwa stanowią również Stany Zjednoczone oraz Kuba. Położenie tych pierwszych, oprócz innych czynników, sprawiło, że kapitalizm w tym kraju rozwijał się szybciej niż gdziekolwiek indziej na świecie. Bogactwa naturalne oraz korzystne położenie między obydwoma oceanami były źródłem niesamowitego wzrostu gospodarczego, dzięki któremu Stany Zjednoczone są dziś najpotężniejszym państwem na świecie. Położenie geograficzne sprawiło również, że na terenie tego państwa nigdy nie toczyła się wojna z wrogim państwem. Podczas gdy Europa była wycieńczona dwoma wojnami światowymi Stany Zjednoczone przeżywały okres prosperity i były nawet w stanie wspomóc zrujnowaną Europę. Kuba natomiast, prawdopodobnie dzięki swojemu wyspiarskiemu położeniu tak długo stanowi bastion socjalizmu na zachodniej półkuli, który przetrwał nawet pomimo rozpadu Związku Radzieckiego i sąsiedztwa samych Stanów Zjednoczonych.

Istnieje bardzo wysokie prawdopodobieństwo tego, że środowisko naturalne lub położenie geograficzne odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu państwa. Nie jest to czynnik determinujący charakter państwa, jego ustrój lub politykę lecz bez wątpienia ma na nie znaczny wpływ. Położenie oraz środowisko geograficzne jedynie wspomaga lub opóźnia rozwoj ekonomiczny, społeczny i polityczny państwa

Nie należy jednak zapominać, że do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego potrzebny jest szereg różnorodnych czynników i zjawisk. Po pierwsze, należy podkreślić, że wykształceniu się takiej kategorii społeczeństwa sprzyja ustrój demokratyczny, gdzie obywatele mogą realizować swoje polityczne aspiracje, biorąc udział w sposób bezpośredni i pośredni w sprawowaniu władzy. Rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego, oprócz odpowiedniego reżimu politycznego, dającego swobodę działania obywatelom, służą także uwarunkowania prawnoustrojowe, określające w jakim stopniu obywatele będą mogli wyrażać swoje opinie w sposób legalny i zorganizowany. To niezbywalnie łączy się z demokratyzmem. Podstawy prawne, a mianowicie konstytucja ma zapewniać swobodę zakładania i działalności partii politycznych, związków zawodowych, stowarzyszeń oraz fundacji. Możliwość tworzenia organizacji bowiem jest odzwierciedleniem aktywności zmierzającej do rozwoju społeczeństwa. Obywatele mogą się też realizować w szeroko rozbudowanym systemie samorządowym, gdzie lokalne inicjatywy nabierają dużego znaczenia i dają poczucie współudziału w rządzeniu.

Tradycja i kultura danego państwa mogła wykształcić też pewne charakterystyczne obywatelskie postawy – aktywizm, bądź marazm, demokratyczny indywidualizm, bądź ślepy konformizm, ciągłą uległość, bądź dyplomatyczne formy obywatelskiego nieposłuszeństwa. Społeczeństwo ukształtowane w tradycji demokratycznej nie powinno mieć wątpliwości, którą postawę wybrać. Niestety jednak w życie publiczne wkrada się często nuda, co sprawia, że obywatele niechętnie, lub tylko biernie w nim uczestniczą. Tendencje te jednak w nowoczesnym społeczeństwie obywatelskim nie mają racji bytu.

Inną grupą czynników powodujących wzrost znaczenia i rozwój społeczeństwa obywatelskiego jest rozpad więzów pierwotnych, bo społeczeństwo to więcej niż rodzina i zaspakajanie interesów wielkiego rodu, czy klanu. Gdy znaczenie więzów pierwotnych osłabnie, gdy wyjdziemy poza granice rodziny instytucje demokratyczne będą się żywo rozwijać. Tam bowiem gdzie więzy prawne ustępują przed więzami pierwotnymi, urzędnicy państwa nie będą działali zgodnie z wymogami prawa, ale w zgodzie z prawami krwi.

Uwarunkowania psychologiczne, oprócz już tych wcześniej wspomnianych, stają się niezbędne do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Kapitał demokracji – zasada wzajemnego zaufania i zdolność efektywnego komunikowania się z innymi jednostkami, postawa uczestnictwa i współodpowiedzialności jest wyznacznikiem tego rozwoju. Powszechna gotowość do aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym, poczucie odpowiedzialności za skutki podejmowanych działań i decyzji są niezbędne dla funkcjonowania obywateli w państwie. Członkowie społeczeństwa obywatelskiego jako osoby z natury wolne tworzą więc sieć zależności mającej dwie podstawy – pierwszą jest ekonomiczna niezależność – a drugą podstawowa więź etyczna. Prawo do posiadania i ochrony własności prywatnej, indywidualizm, przedsiębiorczość, budzi ambicje i rodzi chęć sukcesu. Status majątkowy jest warunkiem wolności i obywatelskiego zaangażowania. Podsumowując można z całą odpowiedzialnością powiedzieć, że wolność i dynamika życia zbiorowego, zależą nie tylko od jakości praw, sprawności administracji państwowej, tempa wzrostu gospodarczego, ale przede wszystkim od stopnia zorganizowania obywateli – od ich ducha obywatelskiego – woli działania na rzecz dobra wspólnego.

Do czynników i zjawisk, które niewątpliwe podważają potrzebę istnienia samoorganizującego się społeczeństwa należy brak tradycji demokratycznych. Może on spowodować ustanie dialogu z władzą i wykrystalizowanie się trwałego podziału między społeczeństwem, a sprawującymi władzę, na zasadzie antagonizmu: „my – oni”. Powszechne są niedyplomatyczne formy walki przez strajki i blokady. W warunkach autorytaryzmu i komunizmu jednostka jest politycznie i publicznie ograniczona. Innymi przeszkodami na drodze społeczeństwa obywatelskiego są nieumiejętność zawierania kompromisów, nieufność do otoczenia społecznego, zwłaszcza do przedstawicieli zawodów uznanych za skorumpowane, a także rygoryzm prawny domagający się zaostrzenia kar.

To właśnie władza totalitarna i dyktatorska troszczy się o to, by ludzie sobie nie ufali, nie lubili się wzajemnie, chce utrzymać ich w rozproszeniu. Takimi poddanymi łatwiej rządzić i narzucać swoją wolę. Po okresie dyktatury stosunkowo łatwo jest wprowadzić rządy prawa, zorganizować wybory, znieść cenzurę, ale co najtrudniejsze dla osiągnięcia prawidłowo funkcjonującego społeczeństwa obywatelskiego – zmiana norm zachowania - wymaga czasu, sztuki współpracy, szanowania opinii innych oraz otwartego i rzetelnego dialogu społecznego. Co ciekawe jednak pewne formy organizowania się społeczeństwa wymusił ustrój niedemokratyczny, bo mimo że komunizm, czy autorytaryzm ograniczają wolność i swobody obywateli, wzbudzają nieufność i tłumią wolną myśl to w końcu muszą doprowadzić do zjednoczenia się w proteście przeciwko znienawidzonemu ustrojowi. (Przykłady to Czechy – Vacalav Havel i Karta 77, NSZZ „Solidarność w Polsce, „rewolucja czerwonych goździków” w Portugalii)

Wielu teoretyków życia społecznego twierdzi ponadto, że wzrost funkcji państwa i jego administracji prowadzi do wycofania się obywateli z życia publicznego i zdawania się na opiekę i pomoc państwa. Zrozumiano, że wielkie rządowe programy walki z nędzą mimo ich niewątpliwych sukcesów prowadzą często do nadmiernego zwiększenia podatków, marnotrawienia pieniędzy, ale również powodują, że obywatele tracą poczucie odpowiedzialności i kontroli nad swoim otoczeniem. Kult pieniądza i ekonomicznej niezależności może być uznany za czynnik inicjujący rozwój obywatelskiego działania, ale niestety w wielu przypadkach odciąga on ludzi od spraw publicznych – izoluje od zbiorowości i trzyma na uboczu wraz ze swą rodziną i przyjaciółmi, „stwarzając w ten sposób na własny użytek małe społeczeństwo, pozostawia wielkie jego własnym losom”. Negatywny indywidualizm opisywał już Tocqueville. Dominuje u niego postawa obojętności, zanikają zdolności współdziałania i organizowania się.

Społeczeństwo obywatelskie potrzebuje więc i rozwija szczególne umiejętności i dyspozycje, z których najważniejsze są właśnie norma zaufania, zasada swobodnej komunikacji, zdolność pokojowego rozwiązywania konfliktów, postawy aktywne, umiejętność negocjacji, gotowość do ustępstw, unikanie stawiania na swoim, poszanowanie wspólnych reguł gry. Obywatelskość dotyczy wspólnych norm, w ramach których dopuszczalne są różne style życia, pracy, organizowania się. Wymagają one, byśmy w całym naszym życiu publicznym okazywali sobie pewien stopień życzliwości i wzajemnej troski jako współobywatele, niezależnie od dzielących nas różnic. Uczestnictwo w społeczeństwie obywatelskim, jako dobrowolne i zgodne z naszymi zainteresowaniami, wzbogaca naszą osobowość i pomaga nam żyć ciekawie. Im zaś więcej ról pełnimy jako obywatele, tym bardziej żywa i twórcza staje się nasza demokracja.

Uwarunkowania ekonomiczne Kreśląc obszary kształtowania bezpieczeństwa należy uwzględniać także uwarunkowanie ekonomiczne. Zapewnie wszystkie uwarunkowania są od siebie zależne, a nawet ściśle powiązane, jednak wyróżniają się rangą i zmiennością. Ten fakt nie powinien być obojętnym dla tych, którzy tworzą systemy bezpieczeństwa zarówno narodowego, jak i regionalnego bądź globalnego. W dobie integracji i globalizacji oraz regionalizacji, problemy ekonomizacji bezpieczeństwa muszą być nie tylko postrzegane, ale i rozwiązywane ze szczególną konsekwencją. Lekceważenie problemu energetycznego przez kraje UE doprowadziło w 2008 roku do odcięcia przez Rosję gazu dla Ukrainy i państw Unii na okres około trzech tygodni. To międzynarodowe wydarzenie zmusiło polityków do poszukiwania alternatywnych rozwiązań aby choć częściowo uniezależnić się od dostaw gazu i ropy z Rosji. Uwarunkowanie ekonomiczne ściśle wiąże się z bezpieczeństwem ekonomicznym państw, tj. wartościami podstawowymi jak ochrona poziomu życia, rozwój gospodarczy i zdolność do zapewnienia innych kategorii bezpieczeństwa. Stąd, oprócz stosunków gospodarczych zewnętrznych, podstawowe znaczenie mają wewnętrzne czynniki systemu gospodarowania oraz struktura i sposób jego funkcjonowania. To wynika z tego, że gospodarka tworzy materialną bazę bezpieczeństwa w jego różnych obszarach. Procesy globalizacji znacznie wpłynęły na zmianę roli państwa w kształ-towaniu polityki gospodarczej, a tym samym bezpieczeństwa narodowego. Wiele decyzji podejmowanych jest na szczeblu ponadnarodowych organizacji i podmiotów gospodarczych. Państwo dzisiaj w polityce wewnętrznej, w tym gospodarczej musi liczyć się coraz bardziej z globalnymi organizacjami i regionalnym ugrupowaniem integracyjnym oraz globalnymi podmiotami gospodarczymi i rynkami finansowymi. 31 Niektórzy ekonomiści próbują uzasadnić, że procesy globalizacji prowadzą do stopniowego zaniku państwa narodowego i ograniczania możliwości prowadzenia samodzielnej polityki gospodarczej. Ich zdaniem państwo traci autonomię i kontrolę nad wieloma obszarami gospodarki. Zamiast mówić o zanikającej roli państwa należałoby wskazać, jak się zmienia jego rola pod wpływem wyzwań, które niesie globalizacja we wszystkich obszarach. Sprostanie wyzwaniom globalizacji wymaga aktywnej i profesjonalnej polityki rządów we wszystkich dziedzinach. Chodzi o to, by polityka gospodarcza skutecznie przeciwdziałała zagrożeniom, jakie niosą procesy globalizacji oraz wzmacniała korzyści z nimi związane. A to oznacza, że obecne rządy państw muszą być wyjątkowo dobrze przygotowane do rozwiązywania problemów gospodarczych; nie powinno być miejsca w rządzie dla polityków – amatorów. Poznanie reguł i zasad funkcjonowania globalnych rynków towarowych lub finansowych oraz strategii korporacji transnarodowych w erze globalizacji ma istotne znaczenie podczas dokonywania wyborów w polityce gospodarczej. Pomimo tendencji ku globalizacji, gospodarki narodowe nadal różnią się między sobą i to w kilku obszarach. Różnice te dotyczą m.in. sfery stosunków w triadzie „rynek-państwo-społeczeństwo”. Na tym tle kształtują się też programy gospodarcze, stanowiące odpowiedź krajów na procesy globalizacji i integracji. Wybór kierunku dostosowań do procesów globalizacji i integracji oraz przyjęcie racjonalnych rozwiązań przez państwo, w nowych strukturach gospodarczych, ma wyjątkowo duże znaczenie dla bezpieczeństwa narodowego. Na pewno globalizacja sprzyja najbogatszym i najwyżej rozwiniętym krajom, ponieważ otwiera przed nimi globalne możliwości działania na arenie międzynarodowej. W lepszej sytuacji znajduje się ten, który ma możliwości globalnego działania, a to działanie opiera się głównie na zasadach rynkowych. 32 Uwarunkowanie społeczne Uwarunkowanie społeczne bezpieczeństwa narodowego można rozpatrywać w różnych aspektach, a mianowicie: socjologicznym, psychologicznym, prawnym, antologicznym i jeszcze innym. Niezmiernie ważnymi kwestiami obecnie stają się: edukacja, szeroko pojęta kultura, wychowanie obywatelskie, a także patriotyzm. Coraz częściej mówi się o społeczeństwie obywatelskim, jako osiągnięciu wielu pokoleń, demokracji i zachodzących zmian w skali światowej. Niemałe również znaczenie w tym obszarze ma integracja i globalizacja oraz demografia. Społeczeństwo (naród), ma prawo do poznawania wszelkich ocen dokonanych w ramach różnych systemów wartości i do podejmowania niezależnych od nikogo wyborów. Demokracja i pluralizm odrzucają uznawaną w innych systemach społecznych, zasadę przodującej roli elit czy klas społecznych w określaniu wizji aksjologicznych założeń systemu oswiatowego. Obowiązuje zasada dążenia do przyjęcia wartości uniwersalnych, zakorzenionych w tradycji humanistycznej, w doświadczeniu ludzkości. Mocno akcentuje się zagrożenia godnego życia człowieka, jego podmiotowości, praw naturalnych i wolności. (K. Loranty, Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, 2006). Demokratyczne społeczeństwo, w którym władza uległa decentralizacji, jest czynnikiem mającym niezwykle duży wpływ na oblicze państwa i jego bezpieczeństwo. Decyzje o kolosalnym znaczeniu społecznym zapadają 35 na szczeblu lokalnym. Siła zaś demokratycznego państwa opiera się m.in. na walorach moralnych i etycznych obywateli, ich skłonności do działań prospołecznych oraz uznaniu dobra wspólnego nad dążeniami indywidualnymi. To właśnie dobro wspólne jest podstawowym czynnikiem łączącym obywateli w jedną społeczność. W społeczeństwie zachodzą również procesy będące przejawami zmian rozwojowych, lecz nie zawsze mające pozytywny wpływ na przyszłościowy potencjał narodu, a tym samym potencjał bezpieczeństwa. Pełne bezpieczeństwo społeczne warunkują możliwości do swobodnego rozwoju danego podmiotu. W tym przypadku bezpieczeństwo definiuje się z perspektywy pewnych cech i wartości oraz celów, które stanowią o nim. Do nich zaliczamy takie elementy jak: przetrwanie, pewność istnienia, tożsamość, aktywność, zaspokojenie podstawowych potrzeb, dobrobyt i zadowolenie. Wyżej wymienione cechy, wartości i cele stanowią najważniejsze czynniki określające uwarunkowanie bezpieczeństwa społecznego państwa. Bezpieczeństwo społeczne, z punktu widzenia filozoficznego, to dobro naturalne człowieka, dobro wspólne skłaniające do starań o nie, do tworzenia warunków zapewniających trwanie i rozwój życia ludzkiego na Ziemi. W takim rozumieniu jest ono kategorią ważną zarówno dla współczesnych tendencji uniwersalistycznych poszukujących aksjologicznych uzasadnień globalizującego się świata, jak i dla systemów preferujących idee różnorodności, pluralizmu, decentralizacji dla osiągnięcia podmiotowości indywidualnej każdego człowieka. Bardzo często socjologowie wskazują na dobro jako kategorię społeczną tuż za pokojem. Dobro, to przede wszystkim dbałość o prawdę, sprawiedliwość, wolność, solidarność – wyzwalanie walki, ale nie przeciwko drugiemu człowiekowi, lecz o jego ludzki i godny kształt życia.