We wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej, krajach które charakteryzują się stabilnymi systemami demokratycznymi oraz przestrzeganiem praw człowieka, oprócz administracyjnych oraz konstytucyjnych organów sądowych funkcjonują również instytucje politycznej kontroli działania administracji publicznej. Występują one w różnym kształcie, jednakże najczęściej spotykanymi ich formami, i to działającymi równolegle, są parlamentarne komisje skarg, wniosków, petycji oraz ombudsmani. Również na szczeblu europejskim wprowadzono na mocy traktatu z Maastricht tego typu instytucje: Rzecznika Praw Obywateli Unii Europejskiej oraz Komisję Petycji Parlamentu Europejskiego. Przedmiotem niniejszej części pracy jest przedstawienie instytucji Rzecznika Praw Obywateli Unii Europejskiej, który jest pierwszym tego typu organem na poziomie ponadnarodowym. Kto to jest? Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich bada skargi złożone na niewłaściwe administrowanie w instytucjach i organach Unii Europejskiej. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich jest całkowicie niezależny i bezstronny. Obecnie Europejskim Rzecznikiem Praw Obywatelskich jest Pan P. Nikiforos Diamandouros, który sprawuje swój urząd od 1 kwietnia 2003 roku. Pierwszy Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich został wybrany przez Parlament w 1995 r. Naczelną regułą działalności Rzecznika jest zasada niezależności, zgodnie z postanowieniami art. 195 TWE Rzecznik Praw Obywatelskich jest całkowicie niezależny w wykonywaniu swoich obowiązków. Wykonując te obowiązki nie zwraca się o instrukcje ani nie przyjmuje instrukcji od nikogo. Rzecznik Praw Obywatelskich nie może, w trakcie swojej kadencji, podejmować żadnej innej działalności zawodowej, odpłatnej lub nieodpłatnej.

Podstawy prawne instytucji Rzecznika Praw Obywateli UE. Instytucja Rzecznika Praw Obywateli UE jest dość precyzyjnie określona w prawie Wspólnot Europejskich. Swoją działalność ombudsman UE prowadzi zgodnie z postanowieniami artykułów 21 oraz 195 TWE . Postanowienia analogiczne do artykułu 195 TWE zostały także włączone do traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (art.20d) oraz Traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (art. 107d). W art. 21 TWE należącym do Części II Traktatu zatytułowanej „Obywatelstwo Unii”, zostały wymienione pozasądowe środki ochrony kontroli przestrzegania praw obywatelskich – prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego oraz prawo zwracania się do Rzecznika Praw Obywateli UE. W ustępie 3 tegoż artykułu stwierdza się , iż każdy obywatel Unii może skierować pismo do każdej instytucji lub organu określonego w tym artykule i w art. 7 TWE oraz uzyskać na nie odpowiedź w jednym z języków urzędowych Wspólnoty. Tryb powoływania Rzecznika Praw Obywateli UE. Jak stwierdzono w art. 195 ustęp I TWE Rzecznik Praw Obywateli UE jest mianowany przez Parlament Europejski, po każdych wyborach do Parlamentu na jego pięcioletnią kadencję. Zgodnie z ustępem 2 tegoż artykułu istnieje jednorazowa możliwość ponownego wyboru. Rzecznik Obywateli UE wybierany jest spośród osób mających obywatelstwo Unii Europejskiej, korzystających z pełni praw cywilnych i politycznych, dających całkowitą gwarancję niezależności i spełniających w swym państwie warunki wymagane do powołania najwyższych stanowisk w sądownictwie lub o powszechnie uznanym doświadczeniu i kwalifikacjach koniecznych do wykonywania funkcji Rzecznika Praw Obywateli. Czym się zajmuje? Zakres podmiotowy: Kompetencje oraz ogólne zasady funkcjonowania instytucji Rzecznika Praw Obywateli UE zostały określone w dokumentach stanowiących podstawy prawne funkcjonowania trjże instytucji: Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, w Statucie Rzecznika oraz w Decyzji Rzecznika o rozporządzeniach wykonawczych z 16 października 1997 r. Zgodnie z art. 21 TWE prawo składania skarg do rzecznika jest publicznym prawem podmiotowym przysługującym wszystkim obywatelom Unii Europejskiej. Jednakże art. 195 TWE znacznie rozszerzają to prawo na wszystkie osoby fizyczne i prawne mające miejsce zamieszkania lub zarejestrowaną siedzibę na terytorium któregokolwiek państwa członkowskiego UE. Zakres przedmiotowy: Przedmiotem skargi może być złe zarządzanie (ang. maladministration ) zaistniałe w działalności instytucji Wspólnot Europejskich, za wyjątkiem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz Sądu Pierwszej Instancji sprawujących swoje funkcje sądownicze. Nie jest jednoznacznie ustalone, jaki jest zakres przedmiotowy terminu złe zarządzanie. W świetle poglądów urzędującego Rzecznika obejmuje ono działanie instytucji lub organów Wspólnoty, które pozostaje w sprzeczności z postanowieniami Traktatów oraz innych aktów prawa wspólnotowego, jak również jest pogwałceniem zasad prawa europejskiego ustalonych przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji. W praktyce za przykład złego zarządzania uważa się nieprawidłowości proceduralne, nadużycie władzy, dyskryminację, przewlekłość postępowania, czy też odmowę udzielenia informacji. Poza zakresem zainteresowania Ombudsmana pozostają więc kwestie działalności organów państw członkowskich, nawet w sytuacji, gdy stan faktyczny lub prawny związany jest z wykonywaniem prawa wspólnotowego. Jak wykazała praktyka pierwszych lat działalności Rzecznika największa ilość skarg dotyczy działalności Komisji Europejskiej, w nieporównywalnie mniejszym stopniu Parlamentu Europejskiego oraz Rady Unii Europejskiej. Najwięcej skarg składanych jest przez obywateli Wielkiej Brytanii, Niemiec, Hiszpanii, Francji oraz Włoch. Wobec braku przepisów traktatowych w statucie Ombudsmana określono wymagania formalne składania skarg przez uprawnione podmioty. Skargi powinna zawierać informację o przypadku złego zarządzania, jak również dane osoby, która skargę składa. Ponadto skarga powinna zostać złożona w terminie dwóch lat od momentu, w którym podmiot skarżący dowiedział się o zaistnieniu sytuacji będącej przedmiotem skargi. Zgodnie z postanowieniami art. 195 TWE Rzecznik przeprowadza kontrole, które uważa za uzasadnione (…) z wyjątkiem przypadków, gdy zarzucane fakty są lub były przedmiotem postępowania sądowego. W przypadku, gdy Rzecznik uzna skargę za dopuszczalną wszczyna postępowanie wstępne, a następnie zwraca się o opinię do instytucji, której działanie (lub jego brak) jest przedmiotem skargi. Działanie Rzecznika kreuje obowiązek odpowiedzi na jego wniosek w terminie trzech miesięcy; jest to tzw. wstępna opinia (ang. preliminary opinion). Jest ona następnie przekazywana skarżącemu, który w terminie jednego miesiąca ma prawo zgłosić swoje ewentualne zastrzeżenia. Na tym etapie postępowania Rzecznik może je w uzasadnionych przypadkach zakończyć, np. w sytuacji, gdy działanie podjęte przez instytucję objętą skargą jest wystarczające z punktu widzenia interesu osoby wnoszącej skargę. Jeżeli jednak dotychczasowy rezultat postępowania nie jest satysfakcjonujący Rzecznik podejmuje dalsze działanie. W określonych przypadkach może przedstawić projekt rekomendacji jak przedmiotowa sprawa powinna być rozwiązana. Takie działanie Rzecznika kreuje obowiązek organu przeciwko któremu złożono skargę udzielenia szczegółowej opinii w terminie trzech miesięcy. Końcowym etapem postępowania jest złożenie przez Rzecznika szczegółowego raportu z postępowania Parlamentowi Europejskiemu.

Czym się nie zajmuje? Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich nie może prowadzić postępowania w sprawie:  skarg złożonych na krajowe, regionalne lub lokalne władze, nawet jeśli skargi te dotyczą spraw związanych z Unią Europejską. Dotyczy to między innymi urzędów centralnych, agencji państwowych i rad miejskich.  działań krajowych sądów lub krajowych rzeczników praw obywatelskich. Europejski Rzecznik nie jest organem odwoławczym od decyzji podjętych przez te instytucje.  skarg wniesionych przeciwko firmom lub osobom fizycznym.

Analiza dotychczasowej praktyki Rzecznika może prowadzić do następujących konkluzji. Po pierwsze, stosunkowo skromne jest zainteresowanie uprawnieniem do składania skarg pośród obywateli Unii Europejskiej (corocznie wpływa około 1000 skarg). Po drugie bardzo duża jest liczba skarg bezprzedmiotowych, co wskazuje na brak znajomości kompetencji Rzecznika. Niemniej jednak, zaobserwować można powolny, acz stopniowy wzrost zainteresowania obywatelstwem Unii Europejskiej, w tym więc i także działalnością Rzecznika. Przyczynić się do tego może m.in. większa otwartość instytucji Wspólnot Europejskich (co jest niewątpliwą zasługą Ombudsmana) oraz wprowadzenie wspólnej waluty EURO. BIBLIOGRAFIA: 1)Łuszczuk M, Rzecznik Praw Obywateli Unii Europejskiej, Warszawa 2000 2)Banaszak N, Prawa jednostki i system ich ochrony, Wrocław 1995 3)Daranowski P, Kilka uwag o prawach jednostki w Unii Europejskiej / Wspólnocie Europejskiej, [w] Studia prawno-europejskie, pod red. M. Seweryńskiego, Łódź 1996