Funkcjonowanie administracji publicznej ściśle wiąże się z kontrolowaniem jej działań. W systemie prawnym Polski można wyróżnić następujące kryteria, które podlegają ścisłej kontroli są to kolejno: legalność, gospodarność, rzetelność oraz celowość. Wszystkie powyższe kryteria sprecyzowane zostały w ustawach. Wartym zwrócenia uwagi jest fakt, że nie wszystkie podmioty administracyjne są kontrolowane w oparciu o wszystkie kryteria. O sposobie kontroli danego podmiotu decyduje ustawodawca. Podstawowym celem sprawowania kontroli jest zapewnienie sprawnego funkcjonowania oraz eliminowania odkrytych błędów. Kontrola ma również charakter zapobiegawczy a także zabezpiecza przed nieprawidłowym działaniem kontrolowanych organów w przyszłości. Kontrole można podzielić na dwie grupy a mianowicie na kontrole: wewnętrzne oraz zewnętrzne. Kontrolę zewnętrzną w tym przypadku sprawuje odpowiednio wyspecjalizowany w tym celu organ, który nie może być w żaden sposób zależny. Należy wyodrębnić następujące kontrole: resortową, międzyresortową, instancyjną oraz prokuratorską. W II RP przyjęto austriacki model sądownictwa administracyjnego, w którym na czele stał Najwyższy Trybunał Administracyjny. W byłym zaborze pruskim utrzymano trójinstancyjny model pruski. Konstytucja Marcowa z 1921 roku przewidywała wprowadzenie, co najmniej, dwuinstancyjnego sądownictwa administracyjnego, jednakże jej zapowiedzi nie zrealizowano. Sądownictwo administracyjne należało do tych instytucji przedwojennej administracji, których początkowo nawet nie ze względów zasadniczych nie przywrócono po II wojnie światowej, poczyniono to dopiero w 1980 roku. I tak w Polsce organami sprawującymi kontrolę nad administracją publiczną są sądy: Naczelny Sad Administracyjny, Sąd Najwyższy, sądy powszechne oraz dwa trybunały: Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny.¹

1. NACZELNY SĄD ADMINISTRACYJNY. Instytucja Naczelnego Sądu Administracyjnego bada legalność zaskarżonych czynności administracyjnych i ma prawo uchylenia aktu niezgodnego z prawem. Do sądów administracyjnych w Polsce można zaskarżać: − decyzje administracyjne; − postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym; − postanowienia wydane w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym; − akty prawa miejscowego; − akty organów jednostek samorządu terytorialnego w sprawach z zakresu administracji publicznej; − akty nadzoru nad działalnością organów jednostek samorządu terytorialnego; − bezczynność organów administracji publicznej.¹

2. SĄDY POWSZECHNE. Sprawują bezpośrednią kontrolę nad administracją publiczną tylko w szczególnych przypadkach. Do kontroli bezpośredniej administracji uprawnione są następujące sądy powszechne:

• sądy pracy i ubezpieczeń społecznych;
• sąd antymonopolowy. Kontrola pośrednia jest sprawowana przez sądy powszechne w sprawach cywilnych i karnych.¹

3. SĄD NAJWYŻSZY. Kontrolę nad administracją publiczną sprawuje także Sąd Najwyższy poprzez rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych od orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego. Rewizję taką może wnieść:

• Minister Sprawiedliwości;
• Prokurator Generalny;
• Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego;
• Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego;
• Minister Pracy i Polityki Społecznej (w szczególnych przypadkach).¹

4. TRYBUNAŁ STANU. Jest to konstytucyjny organ władzy sądowniczej, który uprawniony jest do pociągnięcia do odpowiedzialności osób zajmujących najważniejsze stanowiska w państwie. W skład tego Trybunału wchodzą: przewodniczący, 2 zastępców, 16 członków wybieranych przez Sejm. Przewodniczącym jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. Sędziowie Trybunału są w sprawowaniu swoich funkcji niezawiśli i podlegają jedynie Konstytucji i ustawom. Przysługuje im immunitet i nietykalność.²

PRZEDMIOTEM POSTĘPOWANIA JEST:

• czyn polegający na naruszeniu Konstytucji lub ustawy (nie aktu niższego rzędu);
• popełnienie czynu związane jest z pełnieniem urzędu i naruszeniem prawa w ramach swoich kompetencji. Oprócz egzekwowania odpowiedzialności konstytucyjnej Trybunał może wystąpić w roli sądu karnego, w przypadku popełnienia przestępstwa. Może ono mieć miejsce w różnym zakresie.²

5. TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY Jest organem władzy sądowniczej powołanym do badania zgodności z Konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych oraz wykonywania innych zadań określonych w Konstytucji. Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą jeżeli od tego zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Trybunał informuje Sejm i Senat o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału. Nad tą informacją nie przeprowadza się głosowania. Przedstawia on również właściwym organom stanowiącym prawo uwagi dotyczące uchybień i luk w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego w RP. ²

TRYBUNAŁ ORZEKA W SPRAWACH:

• zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją;
• zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;
• zgodności przepisów prawa wydanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
• skargi Konstytucyjnej;
• sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnym;
• zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych.²

¹ Janusz Gierszewski, Administracja publiczna. Skrypt, PWSH POMERANIA 2012, str. 56-59. ² Dr Adam Strzelecki, wykład pt. Kontrola Administracji, slajdy 36-40. BIBLIOGRAFIA: Janusz Gierszewski, Administracja publiczna. Skrypt, PWSH POMERANIA 2012; Dr Adam Strzelecki, wykład pt. Kontrola Administracji.