Wojsko jest instytucją, w której wymagane jest zachowanie ładu wewnętrznego, ścisłe przestrzeganie zasad i norm oraz wykonywanie rozkazów i poleceń. Utrzymanie dyscypliny wojskowej jest bardzo ważnym elementem procesu kierowania i dowodzenia, jak również elementem wpływającym na jakość realizowanych zadań i zdolność bojową wojska. Dyscyplina wojskowa opiera się głównie na potrzebie obrony Ojczyzny . Podporządkowanie się prawu, zasadom i rozkazom przełożonych jest objawem właśnie tej potrzeby. „Przestrzeganie przepisów prawa dotyczących służby wojskowej lub innych przepisów prawa przewidujących odpowiedzialność dyscyplinarną na zasadach i w trybie określonych w ustawie oraz wykonywanie rozkazów i decyzji wydanych w sprawach służbowych"- art. 2 ust. 2 Ustawy z dn. 4 września 1997 r. o dyscyplinie wojskowej. W wojsku obowiązuje system utrzymania zdyscyplinowanych postaw żołnierzy. Określony przepisami prawa jest sposób ponoszenia przez nich odpowiedzialności karnej za naruszenie tych zasad. „Ignorantia legis non excusat” (łac. Nieznajomość prawa nie jest usprawiedliwieniem) - jest to rzymska zasada, która mówi, iż nieznajomość prawa nie zwalnia z odpowiedzialności za jego naruszenie. Każdy żołnierz powinien więc jak najlepiej znać przepisy prawa, za których złamanie może ponieść odpowiedzialność. Ponoszenie odpowiedzialności karnej odnosi się do żołnierzy w służbie czynnej. W określonych wypadkach przepisy odnoszą się także do osób powołanych do pełnienia służby wojskowej oraz zwolnionych ze służby wojskowej. Żołnierze rezerwy odpowiadają za przestępstwa, których rozpatrywanie podlega jurysdykcji, czyli prawu sądzenia, a także za wykroczenia, popełnione w trakcie odbywania służby. Odpowiedzialności dyscyplinarnej podlegają tylko żołnierze będący w służbie czynnej. Po zwolnieniu z zasadniczej służby wojskowej postępowanie dyscyplinarne umarza się, a ukaranie zaciera. Przestępstwo jest czynem zabronionym, który w świetle polskiego prawa stanowi największą szkodliwość społeczną. Dzieli się je na: zbrodnie (kara pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata) i występki (grzywna powyżej 30 stawek dziennych, kara ograniczenia wolności albo albo kara pozbawienia wolności przekraczająca jeden miesiąc). Wykroczenie natomiast jest to czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary: aresztu (do 30 dni), ograniczenia wolności (1 miesiąc) oraz grzywny do 5 000 zł. Przewinienie dyscyplinarne jest to jeden z trzech rodzajów czynów naruszenie, w wyniku działania lub zaniechania działania, przepisu prawa dotyczącego służby wojskowej; naruszenie innego przepisu prawa przewidującego odpowiedzialność dyscyplinarną na zasadach i w trybie określonych przez ustawę; niewykonanie rozkazu lub decyzji wydanych w sprawach służbowych. Czyny te nie mogą być traktowane jako przestępstwo, wykroczenie, przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe.

Żołnierz może ponosić odpowiedzialność za naruszenie prawa tak, jak każdy inny obywatel Rzeczypospolitej Polskiej. Natomiast jako żołnierz, dodatkowo odpowiada za specjalne przestępstwa związane ze służbą wojskową. Za nieprzestrzeganie przepisów prawa związanych ze służbą wojskową, rozkazów i decyzji wydanych w sprawach służbowych, a także innych przepisów, które nie jest ani przestępstwem ani wykroczeniem żołnierz odpowiada dyscyplinarnie według przepisów ustawy o dyscyplinie wojskowej.

Wobec żołnierza, który popełnia przestępstwo mogą zostać zastosowane środki karne przewidziane w art. 39 kodeksu karnego, takie jak:

pozbawienie praw publicznych ( utrata praw wyborczych, orderów i medali, stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego itd.), zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania zawodu itd., zakaz prowadzenia pojazdów (od 1 do 10 lat, nie w czasie pozbawienia wolności), przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody, nawiązka, świadczenie pieniężne, podanie wyroku do publicznej wiadomości. Do środków karnych, które sąd wojskowy może orzec wyłącznie wobec żołnierzy należą: wydalenie ze służby wojskowej i degradacja. Karami wymierzonymi przez sąd za wykroczenie są: areszt (od 5 do 30 dni) ograniczenie wolności (1 miesiąc), grzywna (od 20 do 5 000 zł). Za wybrane rodzaje wykroczeń mogą być też nałożone inne środki karne: zakaz wstępu na imprezę masową, przepadek narzędzi i przedmiotów, zakaz amatorskiego połowu ryb. Każdy przełożony może ukarać żołnierza jedną z następujących kar: upomnienie, nagana, kara pieniężna Wobec żołnierzy niezawodowych mogą być to kary: zakaz opuszczania wyznaczonego miejsca przebywania, areszt koszarowy Na wniosek dowódcy jednostki wojskowej jedynie sąd wojskowy może pozbawić wolności za przewinienie dyscyplinarne wymierzając karę: aresztu izolacyjnego, odwołanie z zajmowanego stanowiska służbowego, ostrzeżenie o niepełnej przydatności do nadterminowej zasadniczej służby wojskowej, służby w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego oraz do służby zawodowej, usunięcia z zawodowej służby wojskowej.

Podczas odbywania kary, żołnierz nie może być mianowany na wyższy stopień wojskowy ani wyznaczony na wyższe stanowisko służbowe. Nie może również brać udziału w paradach i uroczystościach organizowanych w jednostce wojskowej lub z udziałem jednostki.

Bibliografia: kodeks karny z 1997 roku (art. 317-363), kodeks postępowanie karnego z 1997 roku (art. 647-673), kodeks wykroczeń z 1971 roku (art. 1-48), kodeks postępowania w sprawach wykroczeń z 2001 roku (art. 10-15)