Stosunek Żydów do Rzymian od Pompejusza do Hadriana"

Około 1200 roku p.n.e. Żydzi weszli do ziemi Kanaan, krainy „mlekiem i miodem płynącej”, szybko ją podbili i podzielili pomiędzy dwanaście plemion. Niecałe dwieście lat później powstało Zjednoczone Królestwo Izraela, które istniało pod panowaniem trzech wielkich królów. Po śmierci króla Salomona – budowniczego Wielkiej Świątyni Jerozolimskiej – królestwo uległo podziałowi na Judę, krainę na południu ze stolicą w Jerozolimie, oraz na Izrael, krainę na północy. Izrael został w roku 722 p.n.e. zajęty przez Asyrię, a większość mieszkańców uprowadzono, osiedlając na ich miejsce ludy Babilonii. Królestwo Judy zostało w roku 597 p.n.e. najechane i podbite przez Babilon – nowe imperium, wyrosłe na gruzach Asyrii. Około 586 roku p.n.e. król babiloński Nabuchodonozor II zniszczył Jerozolimę, a tysiące Żydów znalazło się w Babilonie, w niewoli. W 539 roku p.n.e. to wielkie miasto zostało zdobyte przez Persów, którzy z czasem pozwolili Żydom powrócić do ziemi ojczystej. Wtedy to przystąpiono do odbudowywania Jerozolimy, a w latach 520 – 515 odbudowano Świątynię Jerozolimską, która również została zniszczona przez Babilończyków siedemdziesiąt lat wcześniej. Żydzi pozostawali jednak pod panowaniem Persów i mieli odtąd przez następne setki lat znosić rządy coraz to innych imperiów. W 332 roku p.n.e. niezwyciężona armia Aleksandra Wielkiego zdobyła Judę, włączając ten obszar w skład prowincji nazwanej Syrią Dolną. Wkrótce upowszechniła się grecka nazwa tej krainy – Judea. Po śmierci Aleksandra imperium podzielili między siebie jego wodzowie, diadochowie. Judea przypadła Ptolemeuszowi, założycielowi dynastii panującej w tamtym rejonie świata aż do początków drugiego wieku naszej ery. Ptolemeusze uwikłani byli w wojny z inną hellenistyczną dynastią, Seleucydami, którym w końcu udało się opanować Judeę w 198 roku p.n.e. W 167 roku wybuchło przeciw ich władzy wielkie powstanie Machabeuszów, kierowane przez syna kapłana Judę zwanego Machabeuszem. W 142 roku seleucydzki władca Demetriusz II Nikanor przyznał Machabeuszom autonomię. Powstało państwo kierowane przez książąt-kapłanów, które jednak rozrywane było wewnętrznymi waśniami i walkami o władzę z udziałem dwóch potężnych stronnictw: saduceuszy i faryzeuszy. Mimo wewnętrznych sporów Machabeusze z powodzeniem rozszerzali terytorium Judei. Udało im się odtworzyć granice dawnego królestwa izraelskiego poprzez przyłączenie Transjordanii, Galilei, Idumei i wybrzeża Morza Śródziemnego. W roku 67 p.n.e. na tron Judei wstąpił król Arystobul II. Dwa lata po koronacji wystąpił przeciw niemu jego brat, arcykapłan Jan Hirkan II, wspólnie z namiestnikiem Idumei Antypasem. Zarówno Arystobul, jak i Hirkan, aby zapewnić sobie ostateczne zwycięstwo, szukali poparcia u Rzymian, którzy w 64 roku p.n.e. podbili właśnie obszar Syrii. Pompejusz Wielki najpierw udzielił poparcia Arystobulowi, ale zmienił zdanie i zajął Jerozolimę. Judea została poddana zwierzchności Rzymu, stając się w 63 roku p.n.e. kolejną rzymską prowincją, a państwo Machabeuszów przestało istnieć. Wierny Rzymowi Jan Hirkan II zachował arcykapłańską godność, jednak bez tytułu królewskiego. Musiał się zadowolić tytułem etnarchy, odpowiadającym godności książęcej. Otrzymał we władanie Judeę i Galileę, jednak bez Samarii leżącej pomiędzy nimi. Kilka lat później utracił tytuł, a kraj podzielono na pięć okręgów, na czele których postawiono rady składające się z miejscowych notabli. W 40 roku p.n.e. Hirkan został obalony przez syna Arystobula II, Antygona, który wygnał z kraju jednego z synów Antypasa (wspólnika Hirkana), Heroda, a drugiego, Fazaela, doprowadził do samobójstwa. Niedługo jednak cieszył się swoimi rządami, ponieważ wkrótce potem Herod został mianowany przez senat rzymski królem Judei. Przy pomocy legionów i korzystając ze wsparcia Oktawiania oraz Marka Antoniusza, odbił swoje królestwo z rąk Antygona, który został stracony. Herod, znany potomności jako Herod Wielki, panował od roku 40 aż do 4 p.n.e. Był okrutnym i bezwzględnym władcą, bardzo nielubianym przez poddanych i gorliwie służącym Rzymowi. Był jednak jednocześnie wielkim budowniczym i świetnym organizatorem, a przy tym człowiekiem sprytnym, ponieważ w konflikcie o władzę pomiędzy Oktawianem, a Markiem Antoniuszem manewrował pomiędzy nimi tak zręcznie, że po bitwie pod Akcjum w 31 roku p.n.e. stanął po stronie zwycięskiego Oktawiana, który potwierdził jego prawo do tronu Judei. W 67 roku Rzymianie wkroczyli do Galilei, gdzie z marszu wzięli twierdzę Sefforis, w której jednak panowali zwolennicy pokoju i układów z Rzymem. Następnie rozpoczęli oblężenie innej twierdzy, Jotapaty, w której schroniły się znaczne siły powstańców wraz z ich dowódcą Józefem Flawiuszem. Po dwumiesięcznym oblężeniu twierdza poddała się. Wymordowano około 40 000 ludzi, miasto zrównano z ziemią, a Józef Flawiusz przeszedł na stronę Rzymu, na służbę do Wespazjana. Rzymianie zajmowali kolejne miasta i twierdze. Pod koniec 67 roku cała Galilea została opanowana, a roku następnym upadły Samaria, Perea, Idumea oraz północna Judea. Od czerwca 68 roku kampanię Wespazjana znacznie spowolniły wieści z Rzymu o upadku i śmierci Nerona i o wyborze nowego cesarza – namiestnika Hiszpanii Galby. Nowy władca panował niecałe dwa miesiące. Pretorianie zamordowali go, ponieważ nie przyznał im zwyczajowej nagrody „donativum”, i na kolejnego cezara obrali Ottona, dawnego dworzanina Nerona. I on szybko stracił tron i życie, a cesarski wieniec włożył na głowę inny rzymski patrycjusz – Aulus Witeliusz. Cieszył się władzą blisko rok, aż do grudnia 69 roku, gdy został po torturach zamordowany przez poddanych. Wespazjan w czasie burzliwych walk o tron imperium zachował bierną postawę i wyczekiwał na ostateczne ustabilizowanie się sytuacji politycznej. Nie podejmował więc przez blisko rok żadnych dalszych akcji militarnych przeciwko pozostałym jeszcze pod panowaniem buntowników częściom kraju. W lipcu 69 roku wszystkie wschodnie prowincje i stacjonujące tam legiony obwołały Wespazjana cezarem, jeszcze podczas panowania Witeliusza. Generał w obliczu takiego obrotu spraw pozostawił dokończenie podboju Judei i zdobycie Jerozolimy synowi, a sam udał się do Rzymu, gdzie pod koniec roku senat obwołał go oficjalnie cesarzem. Wiosną 70 roku Tytus na czele 65-tysięcznej armii stanął pod murami Jerozolimy. W składzie jego sił znalazł się także XII legion „Fulminata”, który cztery lata wcześniej poniósł haniebną porażkę pod Beth Horon. Teraz jego żołnierze pałali chęcią odwetu i pragnęli odzyskać honor. Na górze Scopus na północny wschód od miasta rozbiły obóz legiony V, XII i XV, a X legion rozłożył się obozem na wschodzie, na Górze Oliwnej. Wkrótce przeniesiono obozy legionów pod same mury miasta i rozpoczęto oblężenie. Jerozolima aż do nadejścia Tytusa była rozrywana wewnętrznymi walkami frakcyjnymi. Miasto zostało podzielone pomiędzy trzech przywódców powstania: kapłana Eleazara ben Szymona, który opanował teren Świątyni, Jana Giskalczyka, przywódcę fanatycznych zelotów rządzącego Górnym Miastem, oraz Szymona Bar Giorę przewodzącego odłamowi najbardziej radykalnych zelotów, który zagarnął Dolne Miasto. Podległe im stronnictwa krwawo zwalczały się nawzajem, niszcząc zapasy żywności przeciwnika, jednak w obliczu wspólnego wroga stojącego pod murami powstańcom udało się dojść do porozumienia i skonsolidować obronę miasta. Na głównego przywódcę wybrano Szymona Bar Giorę. Legioniści przystąpili najpierw do ataku na Nowe Miasto. Po piętnastodniowych wysiłkach dzielnica została zdobyta. Po następnych pięciu dniach udało się zdobyć drugi, wewnętrzny mur chroniący miasto od północy. Teraz żołnierze zaczęli przygotowywać się do ataku na Górne Miasto i Twierdzę Antonia broniącą dostępu do Świątyni i mającą wzmacniać obronę murów od strony północnej, najbardziej narażonej na ewentualnie szturmy. W tym celu w ciągu dwóch tygodni zbudowano pod Antonią i pod ścianami Górnego Miasta cztery specjalne ziemno-drzewne nasypy nazywane agger, po których można było przemieszczać tarany do kruszenia murów i machiny oblężnicze. Obrońcom udało się jednak zrobić podkopy i podpalić te konstrukcje, co przedłużyło czas oblężenia o kolejne trzy tygodnie, głównie z powodu braku drewna w tamtych okolicach. Tym razem cztery aggery były skierowane na twierdzę Antonia; nie udało się jej obronić i została zdobyta w drugiej połowie lipca. Z jej gruzów utworzono nasyp, po którym przeciągnięto tarany i urządzenia oblężnicze mające służyć do zdobycia Świątyni. Tę chroniły grube mury i solidne umocnienia. Mimo bardzo trudnej sytuacji i skąpych zapasów pożywienia obrońcy wciąż składali Bogu ofiary aż do chwili, kiedy ich po prostu zabrakło, a głód zaczął zbierać śmiertelne żniwo wśród obrońców. Rzymianie długo i zaciekle atakowali Świątynię za pomocą potężnych taranów, jednak grube mury nie poddawały się. Wiele ataków odparto, a legioniści ponosili podczas szturmów duże straty. Pod koniec sierpnia Tytus kazał w końcu podpalić bramy zewnętrznego dziedzińca. Zewnętrzny mur padł, a legioniści uderzyli na wewnętrzny budynek. Po krótkim oporze i on uległ, po czym zaczęła się rzeź i plądrowanie. Podpalono wewnętrzne sanktuarium, a ogień szybko przeniósł się na inne części budynku, doszczętnie trawiąc Świątynię, która nigdy nie została już odbudowana. Po jej upadku Tytus wydał na łup swoim żołnierzom Dolne Miasto. Po miesiącu oblężenia zdobyto także całe Górne Miasto. Zburzono bardzo wiele budynków, pozostawiając jedynie trzy wieże pałacu Heroda, gdzie zamierzano osadzić garnizon wojska. Po czteroipółmiesięcznym oblężeniu cała Jerozolima była już w rękach Rzymian. Zdaniem Józefa Flawiusza, w mieście zginęło aż 1 100 000 ludzi, co wydaje się grubą przesadą. Flawiusz podaje także, że schwytano i wzięto do niewoli 97 000 Żydów. W rok po zniszczeniu Jerozolimy Tytus pojechał do Rzymu, by odebrać uroczysty triumf wraz ze swym ojcem, Wespazjanem. Podczas uroczystych obchodów zwycięstwa publicznie stracono złapanego w Jerozolimie Szymona Bar Giorę, a Jana Giskalczyka skazano na dożywotnie więzienie. Śmierć najważniejszych przywódców powstania nie zakończyła jednak powstania w Judei. Wciąż broniły się twierdze Herodion, Macheront i Masada. Wkrótce jednak ta pierwsza poddała się praktycznie bez walki. Macheront po kilkutygodniowym oblężeniu także padł. Pozostawała Masada – ostatnia enklawa powstańców. Masada była potężną twierdzą wybudowaną jeszcze przez Hasmonejczyków, ulokowaną na płaskowyżu na skraju pustyni Judejskiej nad Morzem Martwym. Chroniły ją strome zbocza o wysokości nawet 400 metrów. Herod Wielki znacznie rozbudował jej umocnienia i zaopatrzył ją w zbiorniki na wodę i magazyny żywności, pozwalające przetrwać długotrwałe oblężenie. Chroniący ją gruby mur miał trzydzieści wież i siedemdziesiąt lochów. Powszechnie była uznawana za niemożliwą do zdobycia. Broniła się w niej grupa zelotów pod dowództwem Elezara ben Jaira. Niewykonalne z pozoru zadanie powierzono nowemu gubernatorowi Judei, Flawiuszowi Silwie. Podczas oblężenia miał on do dyspozycji X legion „Fretensis” oraz sześć kohort pomocniczych, łącznie około ośmiu tysięcy ludzi. Ponadto rozporządzał liczną rzeszą niewolników wykonujących ciężkie prace ziemne. Na początku oblężenia wzniesiono mur mający całkiem odciąć obrońców od dostaw żywności, jednak ponieważ oblężeni mieli prawdopodobnie duże zapasy jedzenia i wody, postanowiono wybudować olbrzymi, stumetrowej wysokości nasyp, którego można by użyć do ataku na mury Masady. Na jego szczycie ustawiono trzydziestometrową wieżę wyposażoną w katapulty i taran. W kwietniu 73 roku, po siedmiu miesiącach oblężenia, Rzymianie rozpoczęli natarcie z gotowego nasypu. Obrońcy, chcąc za wszelką cenę uniknąć dostania się w ręce Rzymian, popełnili zbiorowe samobójstwo. Józef Flawiusz podaje, że w Masadzie odebrało sobie życie 960 mężczyzn, kobiet i dzieci, a przeżyło tylko siedem osób ukrytych w kanale. Wraz z upadkiem Masady powstanie żydowskie poniosło ostateczną klęskę. Bilans siedmioletniej wojny z imperium rzymskim okazał się dla narodu żydowskiego tragiczny. Kraj był spustoszony, wyludniony i zrujnowany. To wtedy właśnie rozpoczął się masowy exodus Żydów z Judei. Sanhedryn został rozwiązany, a godność arcykapłana zniesiona, zakazano także wszelkich obrzędów w zniszczonej Świątyni. Nastąpiła całkowita likwidacja autonomii Judei. Pięćdziesiąt lat później zmieniono nazwę kraju na Palestyna, a nazwę Jerozolimy na Colonia Aelia Capitolina. Musiało minąć ponad 1800 lat, by Żydzi odzyskali swoje państwo, które odrodziło się jako Izrael. Cesarz Wespezjan ogłosił Judeę swoją własnością prywatną i nakazał rzymskim urzędnikom rozsprzedać ją małymi działkami. Dla zdobycia ostatnich żydowskich twierdz w Judei, Wespezjan wysałał prokuratora Bassusa. W okresie od 11 września 70 r. do 1 kwietnia 73 r. upadły żydowskie twierdze Herodion (poddała się bez walki) i Machaeus (poddała się po kilkudniowym oblężeniu). W Machaeus Rzymianie wymordowali 1700 mężczyzn, a wszystkie kobiety i dzieci sprzedali w niewolę. Uciekających ocalałych z pogromu Zelotów, otoczyli i zabili nad Jordanem.
Cesarz Wespezjan obarczył całą ludność żydowską na terytorium Cesarstwa odpowiedzialnością za powstanie w Judei. Nałożono przymusowy podatek, który był zbierany od Żydów na rzecz kapitolińskiego Jowisza. Był to pierwszy podatek żydowski, zwany “fiskiem żydowskim”. Cesarz Wespazjan nagrodził swoich żydowskich pomocników, którzy sprzyjali mu podczas walk z powstańcami w Judei. Agryppa otrzymał tytuł pretora i powiększył swoje królestwo o kilka okręgów. Tyberiusz Aleksander został rzymskim dostojnikiem. Józef otrzymał mieszkanie w prywatnym domu cesarza i zmienił imię na Flawiusz. Galilei rządził Juliusz Agryppa II. Galilejskie miasta Sephoris i Tyberiada stały się schronieniem dla licznych uchodźców z Judei. Stopniowo odbudowywano miasta Liddę, Emmaus i Jerycho. Uchodźcy z Judei rozproszyli się po Arabii, Mezopotamii, Egipcie i Cyrenie. Pomiędzy uchodźcami znajdowali się także fanatyczni Zeloci, którzy przeszczepiali swoją nienawiść do Rzymu do krajów, do których przybywali. Na wiosnę 73 r. w Aleksandrii (w Egipcie) aresztowano 600 Zelotów, którzy próbowali podburzyć do buntu miejscowych Żydów. Aresztowani Zeloci zostali straceni przez Rzymian. Wtedy wielu Zelotów uciekło do Cyreny (Cyranejka - Rzymska prowincja zachodnia w północnym Egipcie). Podczas obławy na fanatycznych Zelotów w Cyrenie doszło do pierwszej masakry Żydów, a następnie do drugiej masakry w stolicy prowincji, w Cyrenie. Równocześnie Rzymianie aresztowali 1000 najzamożniejszych miejscowych Żydów, i zesłali ich w niewolę do Rzymu. Rzymskim gubernatorem Cyreny był L. Valerius Catullus. Z pogromów ocaleli tylko ci Zeloci, którzy schronili się w północnej Arabii. Osiedlili się oni w okolicach miasta Medina, i przetrwali do VII wieku. Było to ostatnie wydarzenie tragicznej wojny rzymsko-żydowskiej. Naród żydowski w Judei uległ prawie całkowitej zagładzie. Szczątki społeczności ocalały walcząc o przeżycie w spalonych wioskach i miastach obróconych w gruzy i ruinę. Po pustkowiach grasowały bandy rabusiów, które były ścigane przez rzymskie oddziały. Cała prowincja została zduszona ciężarem rzymskich legionów, dławiących wszelki opór i myśl o niepodległości. W Judei stacjonował X legion rzymskiej armii, który tak straszliwie zapisał się w żydowskiej historii. W tak trudnych okolicznościach prawdziwym cudem okazało się ocalenie nauki i narodowych pierwiastków. Po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej, rabban Jochanan ben Zakkai rozwinął swoją działalność w szkole religijnej (założonej w 69 r.) w Jawne, niedaleko wybrzeża Morza Śródziemnego. Szkoła religijna w Jawne szybko stała się wzorem dla jeszyw (uczelni religijnych) i synagog w diasporze. Jochanan ben Zakkai był uczniem i następcą Hillela. Rabban Zakkai szybko zgromadził wokół siebie grupę uczniów i uczonych w Prawie. Mówiono o nim, że nigdy nie odkładał Pisma, ani Miszny. Zajmował się “Gemarą”, “halachami” i “hagadami”, szczegółowymi sprawami z Tory i naukami uczonych “soferim”, zarówno łatwymi, jak i trudnymi. Ponieważ Rzymianie zlikwidowali Sanhedryn, rabban Jochanan ben Zakkai zorganizował nową żydowską radę, mającą ustalać daty żydowskiego kalendarza oraz podejmować ważne decyzje dla wyznawców judaizmu. Rada ta stała się z czasem nowym Sanhedrynem i była uznaną przez większość rozproszonych Żydów władzą. Przewodniczący rady, zwany księciem (hebr. “nasi”), zyskał uznanie od Rzymian, którzy uważali go za najwyższego zwierzchnika i patriarchę Żydów w Imperium Rzymskim. Stan ten utrzymywał się faktycznie do końca V wieku. Początkowo przełożonym Sanhedrynu był Jochanan ben Zakkai, ale gdy mógł ujawnić się prawowity właściciel tego urzędu, natychmiast ustąpił. Przełożonym Sanhedrynu został wtedy Gamaliel, syn rabina Szymona ben Gamaliela, który zginął w czasie oblężenia Jerozolimy. Zastępcą przewodniczącego Sanhedrynu był “Ab Beth-Din” (hebr. “ojciec domu sądowego”), kierujący sądownictwem. Jawne zastąpiła zburzoną Jerozolimę i stała się religijno-narodowym ogniskiem dla rozproszonych gmin żydowskich. Najważniejszą czynnością Sanhedrynu z Jawne było ustanowienie kalendarza świątecznego. Rabini uzyskali wtedy pewne przywileje polityczne. Instytucja rabina, łączyła w sobie cechy uczonego, sędziego i przywódcy religijnego opierającego się na tradycji ustnej. Rabini prowadzili rozległą działalność misyjną w środowisku żydowskim. Wywodzili się po części z tradycji kapłańskiej, która upadła wraz ze zniszczeniem Świątyni. Mniej więcej od tego czasu można mówić o początkach judaizmu rabinicznego, czyli tradycyjnego. Po śmierci rabbana Jochanana ben Zakkai, jego najwybitniejsi uczniowie odbyli naradę nad wyborem miejsca, w którym miano nadal uprawiać naukę. Wybrano Jawne. Jedynie Eleazar Ben-Arach zdecydował się na przeniesienie do odbudowanego Emmaus. W Jawne pozostali Gamaliel, Jozue, Akiba i inni. Nauczali oni w uczelni w Jawne oraz zakładali mniejsze szkoły religijne w innych miastach. Eliezar nauczał w Liddzie, Jozue w Bekiin (pomiędzy Jawne a Liddą). Głównymi filarami szkoły w Jawne po odejściu rabina Zakkai byli dwaj jego uczniowie: rabbi Eliezer ben Hyrkanos i rabbi Jehoszua ben Chananja. Obaj zyskali wielkie znaczenie, rozgłos i sławę. Byli głównymi autorytetami w wykładaniu tradycyjnej nauki judaizmu. Rabbi Eliezer wprowadził do Miszny ponad trzysta dwadzieścia zasad, a rabbi Jehoszua wprowadził ponad sto czterdzieści zasad i przepisów. Rabbi Jehoszua ben Chananja stał się sławny dzięki swym ciętym odpowiedziom, pełnym mądrości, rozwagi i subtelności. Umiał on w dyskusjach wynajdywać niezawodne i logiczne argumenty. Prowadził on rozmowy nie tylko z rzymskimi dostojnikami, ale nawet i z samym cesarzem Imperium Rzymskiego. Całą swą mądrość wykorzystywał, aby nieść pociechę całemu narodowi. Jego życzliwość i dobroć uczyniły go sławnym. W Jawne skupili się faryzejscy mędrcy i uczeni. Starali się oni ratować życie duchowe narodu. Nie było to łatwe zadanie, gdyż po śmierci Zakkaja ponownie wybuchły spory pomiędzy zwolennikami “szkoły Hillela” a zwolennikami “szkoły Szammaja”. Dwa skłócone ze sobą stronnictwa odmiennie wykładały Pisma i Zakon, odmiennie stosowały naukę w praktyce. Wydawało się, że judaizm posiada dwa prawa. Stopniowo narastała opozycja względem rabbiego Eliezera. A ponieważ był on osobowością zbyt silną, nie liczył się z opinią innych mędrców. W ten sposób stał się przyczyną poważnych sporów w akademii, i to w czasie, gdy ośrodek przejmował duchowe kierownictwo nad całym narodem. Spory doprowadziły do wykluczenia Eliezera od kierowania uczelnią w Jawne. Pracę pojednania skłóconych ze sobą stronnictw podjął się Gamaliel II, noszący tytuł “nasi” (książę) Sanhedrynu. W owym czasie przełożony nad uczelnią w Jawne był równocześnie przełożonym Sanhedrynu. Był on jedną z najbardziej znaczących postaci owego pokolenia. Rabbi Gamaliel całkowicie poświęcił się swojej dziejowej misji. Główną troską Gamaliela stało się uchronienie judaizmu przed grożącym mu rozszczepieniem. Wprowadził on zasadę, że dopiero uchwała Sanchedrynu nadawała każdemu prawu moc i powagę. Nad wykonaniem prawa czuwał nasi, który otrzymał od Rzymian tytuł patriarchy. Sanhedryn opowiedział się za wykładnią Prawa według “szkoły Hillela”. Wszyscy za wyjątkiem rabina Jozue podporządkowali się tej decyzji. Gamaliel jednak czuwał nad wykonaniem postanowionego prawa i nie dopuścił do wybuchu waśni pomiędzy stronnictwami. Pozwolono każdemu żyć według własnych przekonań, pod jednym jednak warunkiem, że orzeczenia szkoły Hillela pozostały dla ogółu jedyną normą. Wszelki przejaw buntu Sanhedryn tłumił przy pomocy klątwy, którą posługiwano się bezwzględnie. W ten to sposób, ta mała instytucja, uczelnia w Jawne przekształciła się w Sanhedryn. Za zgodą Rzymian stał się on faktycznym i rzeczywistym przedstawicielstwem narodu, kierującym wszystkimi jego sprawami świeckimi i religijnymi, jednostkowymi i publicznymi, cywilnymi i karnymi, społecznymi i karnymi. Został przywrócony system sądowy, z najwyższym Trybunałem zgromadzenia w Jawne. Ale rabbi Gamaliel nie poprzestawał na tym. Odbywał częste podróże po kraju wędrując od miasta do miasta i osobiście doglądając organizację gmin żydowskich. Uregulowano całe życie religijne Żydów. Modlitwa, studia Zakonu i miłosierne uczynki zastąpiły obrządki przy ofiarach w zburzonej Świątyni Jerozolimskiej. Wśród jego ważniejszych decyzji należy wymienić podjęcie ponownego obchodzenia święta Paschy w nowych regułach i nowej formie po zniszczeniu Świątyni. Wtedy także podjęto decyzję ważną dla religijnego życia Żydów. Mianowicie ustanowiono tekst “osiemnastu błogosławieństw” (hebr. “szemone esre berachot”) stanowiących centralny punkt modlitwy odmawianej po dzisiejsze czasy. Wielkie zmiany w życiu społecznym i religijnym po katastrofie, nastręczały w owym czasie wiele trudności Żydom. Bardzo często dochodziło do prześladowań ze strony przedstawicieli rzymskiej władzy. Mnożyły się spory wymagające uzgodnień i ustępstw z obu stron. Miejscowa społeczność żydowska nie chciała się pogodzić z dalszymi nowymi upokorzeniami, a każdy nowy wybuch walk byłby kolejną tragedią dla narodu. W Judei stacjonował przecież X legion rzymski, który tak straszliwie zapisał się w żydowskiej historii. Dlatego uczelnia w Jawne, jako urzędujący w narodzie Sanhedryn, podjęła wysiłek negocjacji z przedstawicielami władz. Jednakże rzymscy namiestnicy przekazywali sporne sprawy Judei swoim zwierzchnikom w Rzymie, toteż delegaci Sanhedrynu musieli wielokrotnie udawać się aż do Rzymu. Przewodniczył im oficjalnie książę Gamaliel, jednak rzecznikiem tych delegacji był zawsze rabbi Jehoszua ben Chananja. W latach 79-81 w Cesarstwie Rzymskim panował cesarz Tytus Flawiusz Wespezjan, syn Wespezjana. Najbardziej pobożni Faryzeusze stworzyli rodzaj stowarzyszenia lub “zakonu”. Nazywali siebie “towarzyszami” (hebr. Chaberim) i drobiazgowo przestrzegali liczne przykazania Zakonu, zwłaszcza te dotyczące dziesięcin i czystości lewickiej. Ślubowali oni posłuszeństwo zasadom Zakonu i pogardzali wszystkimi, którzy popierali w jakimkolwiek zakresie interesy Rzymu. Pogardzali także prostym ludem wiejskim, który nie był wykształcony i nie rozumiał zawiłości Tory. Chaberim uważali prosty lud za nieczysty.
W ten sposób wiejska grupa społeczeństwa żydowskiego w Judei została w znacznym stopniu odcięta od kontaktu z klasą wykształconą i studiującą Pisma. Powstała u tych ludzi pustka w ich życiu religijnym. Tę pustkę zajęli chrześcijanie, którzy nauczali wszystkich chętnych i nie zwracali uwagi na stan społeczny słuchaczy. W latach 81-96 w Cesarstwie Rzymskim panował cesarz Tytus Flawiusz Domicjan. Na przełomie I i II wieku n.e. rozpoczęła w Judei działalność druga generacja żydowskich nauczycieli ustnej Tory. W uczelni w Jawne rozpoczął swą działalność rabbi Nahum Gimzo. Stał się on znany i sławny dzięki swej głębokiej wiedzy i przyjmowaniu z wielką pobożnością i rezygnacją nieszczęść. Był człowiekiem niezwykle skromnym i żył w wielkim ubóstwie. Miał on wielu uczniów. Najwybitniejszym z nich był rabbi Akiba ben Josef. Swoją pracą naukową i licznymi wypowiedziami wywierał on silny wpływ na akademię w Jawne. To właśnie na wniosek rabbi Akiba Sanhedryn postanowił usunąć niepożądany wpływ literatury żydowsko-chrześcijańskiej i gnostycznej w formie Ewangelii, listów i pisemek. Uczeni żydowscy z uczelni w Jawne bardzo szybko dostrzegli wielkie zagrożenie jakie powstawało dla judaizmu ze strony chrześcijan. Sanhedryn z Jawne podjął decyzję o odcięciu się od wszystkich żydowskich chrześcijan. Rzucono klątwę na wyznaniowe pisma chrześcijańskie, ustawiając je na równi z zakazanymi dziełami magicznymi pogaństwa. Zakazano Żydom czytania tych utworów pod groźbą utraty zbawienia, kary, której podlegali ci, co przeczyli świętości Tory lub wskrzeszeniu umarłych. Zabroniono Żydom prowadzenia jakichkolwiek wspólnych interesów z chrześcijanami, a nawet zakazano przyjmować od chrześcijan pokarmów. Dodatkowo dodano do codziennej modlitwy formułę klątwy na żydowskich zwolenników chrześcijaństwa. Oczywiście te ustawy dotyczyły wyłącznie Żydów którzy przeszli na chrześcijaństwo, nie dotyczyły natomiast nawróconych na chrześcijaństwo pogan. W ten sposób judaizm uchronił się przed inwazją błędnych nauk gnostycznych i nowych poglądów chrześcijańskich. W 95 r. cesarz Domicjan zapałał nienawiścią do judaizmu. Postanowił wymordować wszystkich Rzymian, którzy przeszli na judaizm. Wielu prozelitów straciło wówczas swoje majątki, wielu też zginęło śmiercią męczeńską. W latach 96-98 w Cesarstwie Rzymskim panował cesarz Marek Kokkejusz Nerwa. Zniósł on procesy o obrazę majestatu i pozwolił każdemu wyznawać judaizm, bez obawy narażania się na karę jako odszczepieniec. W latach 98-117 w Cesarstwie Rzymskim panował cesarz Marek Ulpiusz Trajan. Dla utrzymania potęgi imperium, rozpoczął on ofensywne wojny. Między innymi podbił Mezopotamię, gdzie napotkał na opór tamtejszych Żydów. Od początku II wieku n.e., pisarze chrześcijańscy zaczęli przedstawiać Żydów i judaizm w sposób bardzo negatywny. Z racji roli, jaką Żydzi odegrali w śmierci Jezusa Chrystusa, postrzegano ich jako zabójców Mesjasza. Gdy w późniejszym czasie powstała nauka o tzw. Trójcy Świętej, nazwano Żydów zabójcami Boga i “synami diabła”. Traktaty wychodzące spod piór wybitnych teologów, zaliczonych później do grona Ojców Kościoła Katolickiego przyklejały Żydom etykietę “nieprzyjaciół rodzaju ludzkiego”. Pojawił się nowy gatunek literatury religijnej - traktaty przeciwko Żydom (łac. “Adversos Judaeos”). W 115 r. wybuchło powstanie żydowskie w Cyrenie, w Afryce Północnej. Ofiarą pogromów padło 222 tysiące pogan. Następnie powstańcy uderzyli na Egipt i rozbili rzymski legion. Mieszkańcy Aleksandrii, mszcząc się na Żydach, urządzili w mieście krwawy pogrom. Wówczas żydowscy powstańcy wkroczyli do Aleksandrii i całkowicie zniszczyli miasto. W 116 r. powstanie żydowskie rozszerzyło się na wyspę Cypr, gdzie Żydzi wymordowali 240 tysięcy pogan i całkowicie zniszczyli miasto Salaminę, stolicę Cypru. Równocześnie wybuchło powstanie żydowskie w Mezopotamii. Cesarz Trajan wyznaczył wodza Qvietusa, aby na czele wojsk rozprawił się z Żydami w Mezopotamii. Część legionów odesłano na Cypr i do Egiptu, aby pod wodzą Maritusa Turbo zdławiły tamtejsze powstania. W 117 r. Rzymianie bezwzględnie rozprawili się z powstańcami, oczyszczając te tereny z Żydów. W Aleksandrii zburzono prastarą synagogę. Na wyspie Cypr wymordowano wszystkich Żydów. Za zasługi w walkach z Żydami, nowym namiestnikiem Palestyny został Lusius Qvietus, który zasłynął jako bezwzględny wróg żydostwa w Babilonii i Mezopotamii. W latach 117-138 w Cesarstwie Rzymskim panował cesarz Publiusz Eliusz Hadrian. Prowadził on politykę pokojową i dlatego poszedł na duże ustępstwa wszystkim dzielnicom swojego imperium. Cesarz Hadrian okazał wspaniałomyślność Żydom i odwołał z urzędu w Judei namiestnika Qvietusa. Wyraził też zgodę na odbudowę starożytnych miast i miejsc świętych w Judei. Żydzi natychmiast przystąpili do prac przy odgruzowywaniu Jerozolimy. Gromadzono także fundusze na budowę Świątyni. Ofiary płynęły ze wszystkich gmin żydowskich z całej diaspory. Pod wpływem skarg Samarytan i innych pogańskich okolicznych ludów, cesarz Hadrian zmienił swoją wcześniejszą decyzję. Jerozolima miała zostać odbudowana jako pogańskie miasto, a Świątynia miała stanąć w innym miejscu. W 129 r. cesarz Hadrian postanowił wzmocnić wewnętrznie i skonsolidować swoje imperium. Chciał swój cel osiągnąć poprzez wprowadzenie jedności religijnej i kulturalnej wśród poddanych narodów. Dlatego wydał zarządzenie, aby na miejscu zburzonej Świątyni Jerozolimskiej zbudować świątynię Jowisza Kapitolińskiego. Miasto Jerozolima miało być przy tym całkowicie przebudowane na wzór hellenistyczny. Ponadto zabroniono Żydom obrzezania, karząc za to śmiercią. Zarządzenia cesarza wywołały wśród Żydów wzburzenie i rozpacz. Rozpoczęły się przygotowania do powstania zbrojnego. W owym czasie trzęsienie ziemi zniszczyło Cezareę (rzymską stolicę w Judei) i Emmaus (siedzibę legionu rzymskiego w Judei). Żydzi przyjęli to zdarzenie jako znak od Boga, że kończy się okres panowania rzymskiego. W 132 r. uczucia rozpaczy i rozgoryczenia wśród Żydów wybuchły siłą powstania. Na czele powstania stanął Szymon ben Kosiba. Rabbi Akiba ben Josef całym swoim autorytetem poparł żydowskie powstanie i ogłosił Szymona ben Kosibe Mesjaszem, który ma wskrzesić państwo żydowskie i zapewnić niepodległość narodowi żydowskiemu. Rabi Akiba nadał Szymonowi tytuł wodza powstańców: bar Kochba, co znaczy “syn Gwiazdy”. Do powstańców przyłączyła się przeważająca część ludności Judei, w sile 400 tysięcy ludzi. W przeciągu roku powstańcy zdobyli 50 twierdz i miejsc obronnych oraz liczne miasta i wsie. W 135 r. podczas powstania żydowscy chrześcijanie odmówili udzielenia poparcia przywódcy, którego rabin Akiwa ogłosił się Mesjaszem. Odtąd większość Żydów traktowała swoich rodaków wyznających chrześcijaństwo jak zdrajców sprawy narodowej i trzymała się od nich z daleka. W 133 r. cesarz Hadrian wysłał do Judei największego ówczesnego wodza Rzymu, namiestnika Brytanii, Juliusza Severusa. Przybył on na czele znacznych sił legionów i wojsk pomocniczych, które rozpoczęły systematyczną pacyfikację Judei. Rzymianie unikali walki w otwartym polu i skupiali się na zdobywaniu miast. Broniące się twierdze były zmuszane głodem do poddania się, a jeśli tego nie czyniły, to obrońcy umierali śmiercią głodową. W ten sposób została zdobyta Jerozolima, i wreszcie w 135 r. ostatni punkt oporu Szymona w twierdzy Bethar, na południe od Cezarei. Przywódca powstania, Szymon bar Kochba zginął w walce. W ciągu dwóch lat stoczono 54 potyczki z Rzymianami, jednak ostatecznie powstanie upadło. Rzymianie zburzyli 50 twierdz i 985 miast i wsi. Zginęło 580 tysięcy Żydów, w tym wielu uczonych w Prawie. Cena niewolnika żydowskiego spadła do ceny konia. Po zdławieniu powstania cesarz Hadrian podjął decyzję o zniszczeniu judaizmu, jako religii Żydów. Nałożył jako karę za powstanie na wszystkich Żydów w Cesarstwie uciążliwy podatek żydowski. Ogłosił także szereg edyktów, zmierzających do stłumienia życia religijnego Żydów, tak aby odebrać im jako narodowi wszelką nadzieję i chęć dalszych buntów. Nowym rzymskim namiestnikiem Judei został Rufus. Zaorano Wzgórze świątynne w Jerozolimie, tak aby nie pozostał nawet ślad po podjętej odbudowie. Miasto nazwano Aelia Capitolina i uczyniono z niej kolonię dla wysłużonych żołnierzy syryjskich i fenickich. Na południowej bramie miejskiej umieszczono płaskorzeźbę łba świńskiego. Na Wzgórzu Świątynnym stanęła świątynia Jowisza i posąg Hadriana. Wprowadzono bardzo ostre ustawy antyżydowskie, zakazując Żydom pojawiać się w obrębie Jerozolimy. Odtąd, raz w roku, w rocznicę zburzenia Świątyni w dniu 9 miesiąca Aw, wolno było Żydom opłakiwać swą klęskę przy zachowanej części świątynnego muru, zwanej teraz ścianą płaczu. Kraj opustoszał. Zakazano wszelkich praktyk religijnych, takich jak obrzezanie, szabas lub studia Tory. Karą za modły i głoszenie z Tory była śmierć. Nazwę kraju zmieniono z Judei na Syria Palestina (Syria palestyńska, czyli filistyńska).
Okres ten otrzymał nazwę “epoki przymusu religijnego, niebezpieczeństwa i prześladowania”. Wielu pobożnych Żydów protestowało, ponosząc za to konsekwencje śmierci męczeńskiej. Nauczycieli Tory oskarżano o obrazę majestatu cesarza i szybko wydawano okrutne wyroki, które wykonywano na miejscu. Dziesięciu męczenników, którzy położyli życie za Zakon, pozostało w pamięci potomnych. Rabbi Akiba publicznie przeciwstawił się zakazowi nauczania Tory i został żywcem obdarty ze skóry. Rabbi Chanin ben-Teradion za publiczne nauczanie został żywcem spalony owinięty w zwój Tory. Rabinowi Chucpitowi wycięto język i rzucono psom na pożarcie. Rabina Judę ben-Bawa żołnierze zamordowali włówczniami za włożenie rąk na głowy pięciu uczniów, którzy mieli nauczać Tory. Liczba skazywanych na śmierć była tak wielka, że zagroziła egzystencji całego narodu. Zginęła wtedy prawie cała generacja uczonych. W czasie tych tragicznych prześladowań, grupa żydowskich uczonych spotkała się w Lodd i postanowiła, że każdy wyznawca judaizmu może dla ratowania życia naruszyć przykazania Zakonu, jeśli nie dotyczą bałwochwalstwa, morderstwa, kazirodztwa i cudzołóstwa. Postanowienie to stało się podstawową zasadą kierującą życiem Żydów w następnych stuleciach. W latach 135-251 Rzymianie utrzymywali w Palestynie silny nadzór namiestników wspartych obecnością silnej armii, co pozwoliło utrzymać w tej prowincji spokój. Rzymianie znieśli resztki samorządu żydowskiego. Zniesiony został Sanhedryn i zamknięto akademię w Jawne. Cała Palestyna leżała w ruinie. Miasta i wsie były zniszczone, a kraj wyludniony. Po upadku Judei, postanowiono stworzyć dla judaizmu nowe ognisko narodowe w Babilonii.

Podsumowując po zaznajomieniu się z materiałami historycznymi można dojść do wniosku, że stosunek Żydów do Rzymian zależy był nie tylko od klasy społecznej jaką reprezentował, ale i od miejsca jakie zamieszkiwał. Bo przecież stosunek Żyda zamieszkującego na terenie Palestyny był diametralnie inny od Żyda mieszkającego w stolicy Imperium Rzymskiego. Diaspora żydowska w stolicy, a ściślej jej reprezentacja miała nierzadko wpływ na władzę, ale często  również na cesarza.

Bibliografia M. Goodman, „Rzym i Jerozolima – zderzenie antycznych cywilizacji”, Warszawa 2007 M. Grant, „Dzieje dawnego Izraela”, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991 pod red.Anny Cieślarowej, „Tak żyli ludzie – Hebrajczycy”, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1991 pod red. Anna Cieślarowej, „Tak żyli ludzie – Historia armii rzymskiej”, Wrocław 1992 Paul Johnson, Historia Żydów, Warszawa 2004