Rewolucja neolityczna i jej znaczenie dla rozwoju kultury europejskiej. Autorzy: Witold Hensel, Stanisław Tabaczyński Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 1978

Wstęp: • schyłek paleolitu charakteryzuje się wzrastaniem wydajności technik zbieracko – myśliwskich (gospodarka przyswajająca), na niektórych obszarach azjatyckich pojawiają się pierwsze próby uprawy roślin i chowu zwierząt • pojawienie się i rozwój gospodarki wytwórczej dokonało się najpierw na niektórych obszarach pozaeuropejskich – Bliski Wschód-uprawa pszenicy i jęczmienia i udomowienia kozy, owcy i bydła • w czasie przeobrażeń na BW tereny Europy środkowej pozostawały w stanie względnej równowagi biocenotycznej • w początkach neolitu następuje w Europie przełom gospodarczo – społeczny – rewolucja rolnicza • przejście do nowych form gospodarczych było długofalowym, wieloetapowym i złożonym procesem kształtowania się innych stosunków między człowiekiem a otaczającym go światem roślinnym i zwierzęcym – w trakcie tych przemian gospodarczych rośliny, zwierzęta i człowiek wzajemnie na siebie oddziaływają stając się istotnym czynnikiem rozwoju człowieka i ewolucji roślin i zwierząt • komponenty gospodarki wytwórczej pochodzenia śródziemnomorskiego – adaptacja nowych roślin uprawnych, zwierząt domowych oraz nowych narzędzi i technologii wytwórczych • trudności w ustaleniu jednoznacznie dziejów człowieka i przemian zachodzących w jego środowisku – próba ustalenia tego ze źródeł archeologicznych • „kultura archeologiczna” – jest zespołem źródeł kopalnianych informujących nas nie tylko o kulturze ale też i o społeczeństwie; jest to pełen opis zjawisk archeologicznych informujących o procesach dziejowych • Współczesna prahistoria chce objąć swoimi badaniami wszystkie dziedziny życia danej zbiorowości oraz śledzić całość ich procesów dziejowych • W źródłach archeologicznych możemy wyodrębnić dwie kategorie przekazów: 1) przekazy źródłowe zachowań i przedmiotów symbolicznych; 2) przekazy źródłowe czynności i przedmiotów bezpośrednich • Losy kultury archeologicznej kształtują się odmiennie niż losy społeczeństwa, które ją wytworzyło • W dziejach każdego zespołu kulturowego występują trzy zasadnicze okresy rozwojowe: 1) kultura rozwija się jednolicie na małym obszarze będącym jej kolebką; 2) ekspansja terytorialna kultury połączona z jej stopniowym różnicowaniem się, formują się regionalne grupy danej kultury; 3) dawna jakość kulturowa zanika, grupy kulturowe przekształcają się w odrębne kultury – w polu widzenia archeologów pozostawały dwa ostatnie etapy: okres ekspansji i dyferencjacji. • Procesy ewolucji, dyfuzji i migracji ludności są uznawane za przejawy złożonego procesu zmiany kulturowej, to odpowiadające im komplementarne modele aspektowe uznawane są za próby rozwiązań etapowych w dążeniu do teorii ogólnej

I PROCESY FROMOWANIA SIĘ NAJSTARSZYCH SPOŁECZEŃSWT NEOLITYCZNYCH; Centra wczesno rolnicze na Bliskim Wschodzie i zagadnienie ekspansji gospodarki wytwórczej na obszary europejskie strefy umiarkowanej: • Odkrycia na Bliskim Wschodzie umożliwiły konfrontacje materiału informacyjnego procesów kulturowych oraz gospodarczo społecznych z rozwojem gospodarki neolitycznej w strefie Europy • Centra kopieniaczo-hodowlane na BW na długie tysiąclecia stały się punktem wyjściowym impulsów stanowiących czynnik przeobrażeń gospodarczych i kulturowych sąsiednich kontynentów • Ceramika impresjo – naczynia zdobione ornamentem odciskanym na powierzchni przed wypaleniem – była długo w użyciu na terenach do których nowe wpływy kulturowe docierały z opóźnieniem i mniej intensywnie • Ceramika Cardium – ceramika zdobiona odciskami muszli – rejon na północ wzdłuż wybrzeży Adriatyku aż po rejon Treistu • Kultura starczewsko – kirska – dwie tezy: autochtoniczny rozwój, migracja ludności z południa • Stracewa ceramika typu barbotine – najstarsza ceramika niemalowana • Kultura Starczewska – południowy skraj cechują osady otwarte, tarasy rzeczne, ziemianki prostokątne lub trapezowe, w rzucie poziomym domostwa naziemne, plecionkowe – nietrwałość osad – porzucane po kilku sezonach użytkowania • Neolit środkowoeuropejski – brak stabilności osadnictwa – podstawowym zajęciem gospodarczym była prymitywna kopieniacka uprawa zbóż pszenicy, samopaszy i prosa oraz hodowla głównie bydła, owce i kozy hodowano na skale znacznie mniejszą; obok gospodarki wytwórczej nadal ważnym czynnikiem było (w starszych fazach kultury kriskiej) myślistwo, rybołówstwo, zbieractwo; nie ustabilizowany ostatecznie chociaż już osiadły tryb życia, brak zróżnicowania społecznego w obrębie tych wspólnot • Neolityzacja zapoczątkowała proces dyslokacji – przemieszczenia na gleby zapewniające wydajną uprawę, był to długotrwały, wieloetapowy okres opuszczania starych siedzib i penetracja nowego środowiska naturalnego; dyslokacji towarzyszy zmiana typu osadnictwa, technik gospodarczych, systemu pracy i trybu codziennego życia • Krąg kultur wstęgowych był powiązany z obszarem starczewsko – kirskim – od zachodnich Węgier po Dolną Austrię i południowe Morawy ceramika wstęgowa rozprzestrzenia się wzdłuż wielkich szlaków wodnych przez Bramę Morawską i przełęcze karpackie na dalsze środkowoeuropejskie ziemie lessowe (zbieżności kulturowe facjo wstęgowej z facją kirską są uderzające) • Na obszarach europejskich można wyróżnić kilka stref o różnej chronologii i niejednakowym stopniu recepcji idących z południowego wschodu wzorów kulturowych; 1) neolit kreteński oraz grecki; 2)kltura Sesklo – obszar środkowego Dunaju; 3)kultura ceramiki wstęgowej – lessowe obszary środkowej Europy, od środkowego Dunaju po Ren i Dniestr; 4) odpowiada zasięgowi tzw. mezolitu ceramicznego na niektórych obszarach Europy północnej, gdzie ceramika pojawiła się wcześniej niż inne komponenty kultury neolitycznej z gospodarką wytwórczą włącznie • Dyfuzja kulturowa – ruchy kolonizacyjne ludności wczesnoneolitycznej w poszukiwaniu nowych terenów uprawnych, która napotkała ludność łowiecko – myśliwską przyczyniło się do wyrównywania poziomów rozwojowych w szczególności przejmowanie komponentów gospodarki wytwórczej przez ludy zbieracko-myśliwskie • Zdaniem Butzera ekstensywny sposób uprawy ziemi oraz chroniczne przeludnienie mogły powodować ekspansję ludności rolniczej; czynniki pozaekonomiczne, geograficzne oraz zmiany klimatyczne również miały na to wpływ • Przeobrażenie gospodarcze, społeczne i kulturowe dokonujące się na terenie Europy południowo-wschodniej i środkowej poza strefą śródziemnomorską były rezultatem wewnętrznych procesów rozwojowych ludności łowiecko-zbierackiej dążących do zapewnienia sobie bardziej trwałych podstaw egzystencji • Istotne zmiany gospodarcze w Europie środkowej, poza obszarem kultury starczewsko-kriskiej, zachodzą wskutek systematycznej kolonizacji rolniczej terenów lessowych przez ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej – istotą tej kolonizacji było wprowadzenie na znaczną skalę upraw zbożowych obcego pochodzenia • Wprowadzenie nowych wydajnych konwertorów roślinnych oraz możliwość ich skutecznego kontrolowania oznaczały zmianę stosunku: człowiek – świat roślinny; na ten stosunek składają się: wysiłek (praca) ludzka i określone ilości materiału roślinnego zdolnego zaspokoić potrzeby człowieka, otrzymywane dzięki wydatkowaniu jego energii. Wzajemny stosunek obu czynników określa White wzorem E:P (E= wydatkowana energii, P= produkt roślinny) • „rewolucja neolityczna” jest odmienna dla poszczególnych stref geograficznych – przejście od gospodarki przyswajającej do wytwórczej realizowane było różnymi drogami • Do najstarszych roślin uprawianych w Europie środkowej należały: trzy gatunki pszenicy – płaskurka, samopsza i pszenica drobnoziarnista; dwa gatunki jęczmienia, żyto, proso, groch, soczewica i len; Gospodarka ludności kultur wstęgowych miała charakter mieszany, rolniczo-hodowlany, przy czym wiele danych wskazuje na to iż produkcja roślinna wysuwała się zdecydowanie na czoło; hodowla była pozbawiona elementów ryzyka i przypadkowości – zapewniała od początku swojego istnienia stały dopływ zasobów pożywienia niż łowiectwo; Hodowano takie zwierzęta jak: pies, koza, owca, świnia; hodowlę większych ssaków poprzedził najprawdopodobniej osiadły tryb życia związany z uprawą roślin; • Rozwój cyklu kultur pucharów lejkowatych i grup pokrewnych odbywa się w warunkach klimatu subborealnego o cechach kontynentalnych ze stosunkowo długą, śnieżną zimą to doprowadziło do intensyfikacji hodowli – techniki ekstensywnego wypasu stadnych zwierząt domowych oraz sposoby zbierania i gromadzenia zapasów zimowych dla zwierząt w strefie leśnej • W obrębie cyklu kultury pucharów lejkowatych i michalesberskiej na całym niemal obszarze dawnej ekumeny wstęgowej zjawiska wykazują na znaczny wzrost ilości zwierząt domowych, zwiększenie roli hodowli w strukturze zajęć gospodarczych; proste formy sezonowych wypasów stały się podstawą ekstensywnej hodowli • Sezonowe wypasy oraz możliwość nagromadzenia pożywienia zimowego sprzyjały wzrostowi liczebności stad i ich większej stabilności; pojawiły się wyspecjalizowane formy hodowli w obrębie kultur powstęgowych którym towarzyszą pierwsze świadectwa używania siły pociągowej zwierząt

II KIERUNKI ROZWOJOWE OSADNICTWA NEOLITYCZNEGO NA TLE ŚRODOWISKA NATURALNEGO DORZECZY
RENU, ŁABY, ODRY I WISŁY • Rolniczy charakter osadnictwa ludności kultury ceramiki wstęgowej powiązany jest z obszarami lessowymi, które dziś jeszcze należą do gleb najżyźniejszych • Wprowadzeniu gospodarki wytwórczej na obszary środkowoeuropejskie towarzyszyły nieuchronnie procesy selekcji i adaptacji do nowych warunków środowiskowych • Rozprzestrzenienie się gospodarki rolniczo-hodowlanej w Europie przypada na optimum klimatyczne • Gradmann dowodzi, że europejskie tereny trawiaste, parkowe lub otwarte obszary leśne były szeroko rozprzestrzenione i to one były najbardziej dogodnym rejonem pierwotnego osadnictwa za względu na dobre rejony edaficzne, łatwość obróbki rolniczej, przydatność dla potrzeb hodowli oraz obfitość zwierzyny łownej. • Pogarszanie się warunków klimatycznych rozpoczyna się w schyłkowej fazie okresu atlantyckiego. W europejskiej strefie umiarkowanej zjawisko to jest współczesne formowaniu się na zachodzie kultur Chassey, Windmill Hill, a środkowo-europejskim pasie staro wyżynnym – kultur michelsberskiej i pucharów lejkowatych • W miarę szerzenia się gospodarki neolitycznej na obszary pozalessowe wspólny dotąd model osadnictwa i gospodarki wspólnot wczesno rolniczych uległ coraz większemu zróżnicowaniu regionalnemu i o odchodził coraz dalej od swego wczesno neolitycznego pierwowzoru. Ludność wprowadzała nowe narzędzia i techniki. Odchodzenie od wczesnoneolitycznych (wstęgowych) wzorów kulturowych nie oznaczało osłabienia lecz wydatne podniesienie efektywności działań gospodarczych • Cechą szczególną osad wstęgowych jest i wielofazowość • Osady późno wstęgowe i lendzielskie były związane z osadnictwem bardziej stałym • Badania Troels-Smitha wykazały że ludy kultury michelsberskiej charakteryzowała stała uprawa pól połączona z systematyczną hodowlą zwierząt domowych • We wczesnych fazach neolitu środkowoeuropejskiego rozwijały się najprymitywniejsze systemy gospodarki przerzutowej w dwóch różnych kierunkach. • Wraz z ukształtowaniem się kultur pucharów lejkowatych i michelsberskiej gospodarka przerzutowa podlega znamiennym przeobrażeniom których tendencją jest postępująca stabilizacja osadnictwa, oraz ślady osadnictwa sezonowego, związanego najprawdopodobniej z intensyfikacją gospodarki hodowlanej • Uściślenie chronologii najstarszych narzędzi ornych – użycie kopaczek bruzdowych, radeł – najstarsze z nich mają wiek eneolityczny • Używanie kamiennych lemieszy ma charakter wtórny i jest sporadyczne; kamienne siekiery nie zawsze służyły do cięcia i rozbijania, lecz często także rozłupywania i rozszczepiania drewna; ostrza w kształcie kopyta szewskiego były częściami składowymi narzędzi do obróbki drewna • Dla neolitycznej Europy uprawa motykowa jako forma gospodarcza poprzedza wprowadzenie radła sprzężajnego • Interpretowanie neolitycznych ostrzy asymetrycznych jako kamiennych ostrzy motyk, które stanowić miały główne narzędzie uprawy ziemi; przypuszczać można że ciosły, siekiery i dłuta kamienne znajdować mogły wtórne zastosowanie przy pracach ziemnych – jednak ich główną funkcją była obróbka drewna • Wg Kothego kopaczka byłaby podstawowym narzędziem uprawowym wczesno neolitycznych kultur kopieniaczy Europy środkowej • Użycie siły pociągowej zwierząt w kręgu kultury pucharów lejkowatych oraz ślady posługiwania się przez ludność tej kultury narzędziami bruzdowatymi • Trzebienie byków znane było wśród ludności kultur wstęgowych i już we wczesnych fazach stosowano ten zabieg w dość szerokim zakresie; jest rozpowszechnionym zabiegiem hodowlanym • Woły były najbardziej dogodnymi zwierzętami pociągowymi • Wskazówką wzrastającej roli bydła w środkowym i późnym neolicie są liczne pochówki zwierzęce w tym także pochówki bydląt • Ludność kultury pucharów lejkowatych oraz niektórych współczesnych kultur eneolitycznych w Europie środkowej znała technikę sprzężaju • Kothe twierdził że jarzmo było starsze od radła i wozu stanowiąc element systemu gospodarczego, którego podstawowym narzędziem rolniczym byłaby kopaczka • Używanie radła doprowadziło do zasadniczych zmian w całym systemie gospodarczym europejskich społeczności eneolitycznych – orna uprawa-znacznie większa niż poprzednio stabilizacja osadnicza; użycie radła wymagało nie tylko wypalanie odpowiednich partii lasu lecz także starannego oczyszczania ziemi z wszelkiej roślinności i korzeni • Wczesne skolonizowanie strefy północnoeuropejskiej i wprowadzenie tam uprawy sprzężanej jest wymownym dowodem postępu w zakresie techniki • W neolitycznej gospodarce żarowej należy wyróżnić dwie podstawowe formy: wypalanie dziewiczego lasu wysokopiennego a następnie porzucanie ziemi po jej wyjałowieniu oraz gospodarka przemienno-odłogowa uprawiana w określonym cyklu rotacyjnym, którego tempo uzależnione jest od sytuacji demograficznej i zdolności regeneracyjnych wyniszczonej szaty roślinnej • Gospodarka przemienno-odłogowa kryje w sobie zalążki dalszego rozwoju zmierzającego do intensyfikacji produkcji roślinnej • Postępująca stabilizacja osadnictwa neolitycznego w Europie pozwala przypuszczać że od momentu wprowadzenia udoskonalonych narzędzi bruzdowych w kręgu kultury pucharów lejkowatych i kultur takich jak michelsberska czy trypoliska liczyć trzeba się ze stopniowym kształtowaniem się pierwszych form stałej uprawy ziemi

III SPOŁECZNY PODZIAŁ I WYMIANA DÓBR • Kartografia stanowisk pozwala przypuszczać, że rotacja osadnicza odbywała się w obrębie mikroregionu, co pozwalało mieszkańcom zabierać ze sobą posiadany aktualnie dobytek • Eggers klasyfikuje poszczególne typy znalezisk archeologicznych: groby i skarby – wybór pozytywny ponieważ zachowało się i jest nam dostępne wszystko to co było przedmiotem świadomego wyboru człowieka; znaleziska osadnicze – wybór negatywny, ponieważ zachowało się i jest nam dostępne tylko to czego mieszkaniec przy opuszczaniu osady nie zabrał • Trudno zgodzić się z Eggersem ponieważ w rachubę wchodzą też inne elementy: położenie topograficzne, układ stratygraficzny osady, pozostałości życia biologicznego, działalności produkcyjnej i społecznej mieszkańców osady • Rola zajęć myśliwsko-rybackich wzrastała dopiero w późniejszych fazach neolitu środkowoeuropejskiego, świadczyło to o wysokiej efektywności najstarszych form gospodarki • Ludność wstęgowa wyposażona w najprostsze narzędzia drewniane: kopaczki, kamienne ciosły, posługująca się ogniem skolonizowała w krótkim czasie wybrane środowiska glebowe w strefie środkowoeuropejskiej • Cykl kultur wstęgowych jest dobrym przykładem wspólnot homogennych nie znających specjalizacji pracy ani zróżnicowania pozycji społecznych i udziału w podziale dóbr – świadczy o tym niezróżnicowana wewnętrznie struktura osiedli i cmentarzysk • Materiał archeologiczny kultur wstęgowych nie dostarcza świadectw systematycznego uzyskania nadwyżki dóbr ponad niezbędne, bieżące potrzeby gospodarcze i konsumpcyjne, były to raczej zjawiska sporadyczne i na bardzo niewielką skalę • Napór ludności wstęgowej, uprawiających tą gospodarkę na te ograniczone terytorialnie środowiska spowodował zachwianie się równowagi ekologicznej i poważny kryzys pierwotnego rolnictwa • Nowe techniki uprawy dostrzegamy w kulturze pucharów lejkowatych wskazują na to ślady bruzd na powierzchni calca, zachowane pod nasypami kurhanów • Istotnym zjawiskiem gospodarczym tego okresu jest wyraźne u niektórych grup ludności odchodzenie od uprawy ziemi na rzecz hodowli zwierząt domowych a u innych – wyraźne są tendencje w kierunku stabilizacji osadniczej • Szeroki zasięg i intensywność wymiany, której głównym przedmiotem były krzemienne siekiery i sierpy – narzędzia związane przede wszystkim z produkcją roślinną – to wskazuje na rozmiary przełomu gospodarczego, jaki dokonuje się w kręgu kultury pucharów lejkowatych i grup pokrewnych • Wzrost hodowli w kulturze pucharów lejkowatych i grup pokrewnych spowodowany wyspecjalizowanymi formami chowu zwierząt, użyciem siły pociągowej bydła w transporcie a możliwe iż również w zajęciach rolniczych • W cyklu pucharów lejkowatych otwiera się proces wzrostu zróżnicowania ról wytwórczych między wspólnotami a także w pewnej mierze wewnątrz nich • Ludność neolityczna dysponowała nadwyżkami gospodarczymi; istnieją dane o znacznych rozmiarach majątku ruchomego w postaci bydła – tym zjawiskom towarzyszy szerokie upowszechnienie się osad warownych oraz środkowoeuropejski horyzont najstarszych toporów bojowych

IV PODSTAWY DALSZEGO ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO. SPOŁECZEŃSTWA PIERWOTNE – ROLNICZE – PRZEMYSŁOWE • W wyniku rewolucji neolitycznej otworzyły się przed człowiekiem nowe możliwości czerpania energii z otaczającego go środowiska naturalnego: energii chemicznej zjadanych roślin i zwierząt, ciepła z roślin i siły ze zwierząt pociągowych • Skokowy wzrost demograficzny zapoczątkowany przez rewolucje neolityczną miał podstawowe znacznie dla rozwoju gospodarczego i społecznego Europy przygotowując i przyspieszając późniejsze przemiany do rewolucji przemysłowej włącznie • Powstały nowe struktury społeczne które rewolucja neolityczna musiała doprowadzić do wkomponowania się człowieka w otaczające go środowisko geograficzne • Budowa trwałych budynków • Rewolucja neolityczna w dalszej konsekwencji spowodowała uzyskiwanie przez poszczególne grupy społeczne regularnych nadwyżek gospodarczych • W końcowym neolicie możemy zaobserwować początki procesów różnicowania się pól wytwórczych, między wspólnotami jak i wewnątrz nich – osady warowne, cmentarzyska (groby płaskie i kurhany); proces zróżnicowania majątkowego potęguje się w epoce brązu i żelaza • Rewolucja neolityczna przyspieszyła tez przemiany w kręgu ideologii – szczytowy rozwój kultów matriarchalnych oraz nowego – patriarchalnego • Pojęcie „rewolucja” nie rozumiemy jako akt jednoczasowy, lecz jako proces który swe korzenie miał zarówno wcześniej, jak też był realizowany później • Na okres neolitu przypada zakończenie procesu indoeuropeizacji obszarów europejskich, który zaczął się przed rewolucją rolniczą