Abstrakt: Artykuł charakteryzuje rozwiązania podejmowane w obszarze minimalizowania skutków zamachów terrorystycznych w budynkach użyteczności publicznej w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii oraz Izraelu. Podejmuje kwestie rozwiązań w zakresie sprzętu i infrastruktury służącej minimalizacji skutków zamachów. Słowa kluczowe: terroryzm, zamachy terrorystyczne, antyterroryzm, minimalizacja skutków zamachów.

1. WSTĘP Definicji terroryzmu jest tak wiele, jak teoretyków tegoż zagadnienia. Wobec mnogości wyjaśnień tego pojęcia Alex Schmidt podjął się analizy ponad 100 z nich i dokonał wyróżnienia wspólnych ich elementów. Wśród takich cech można przytoczyć: stosowanie przemocy, siły lub groźby ich użycia, polityczną motywację sprawców, działanie w celu wywołania strachu, groźby, chęć wywołania psychologicznych skutków i reakcji, rozróżnienie celu zamachu i bezpośredniej ofiary, celowość i planowanie działania, metodę walki, konflikt z obowiązującymi regułami zachowań społecznych, wymuszenia, wykorzystywanie mediów w celu poszukiwania rozgłosu, przypadkowy dobór ofiar, wykorzystywanie symboliki, nieprzewidywalność działań sprawców oraz ukryty charakter organizacji stosującej metody terrorystyczne. Warto jednak za Walterem Laquerem stwierdzić, że „większość ekspertów zgadza się, że terroryzm oznacza użycie lub groźbę użycia przemocy, metodę walki lub strategię osiągania pewnych celów; że jego dążeniem jest zastraszenie państwa poprzez ofiary; że jest on bezwzględny i niezgodny z normami humanitarnymi i że rozgłos jest istotnym składnikiem strategii terrorystycznej.” Po 11 września 2001 r. postrzeganie terroryzmu jako zagrożenia dla bezpieczeństwa diametralnie się zmieniło. Zwalczanie terroryzmu stało się priorytetem zapewniania bezpieczeństwa każdego państwa na świecie. Ewolucja zjawiska terroryzmu, strategii, metod i sposobów działania terrorystów wymaga nieustannych działań w zakresie optymalizacji i doskonalenia w obszarze zapobiegania i zwalczania terroryzmu oraz minimalizacji skutków związanych z wystąpieniem zagrożenia terrorystycznego. W krajach, które najbardziej narażone są na ataki terrorystyczne (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Izrael) poza działaniami antyterrorystycznymi prowadzonymi przez odpowiedzialne za to służby, uwagę przywiązuje się do odpowiednich środków zabezpieczenia przestrzeni publicznej i budynków najbardziej narażonych na atak. Zasady tych działań stanowią kontynuację doktryny Bezpiecznej Przestrzeni amerykańskiego architekta Oscara Newmana. Jest ona rozwijana przez doktrynę Design Out Terrorism. Zaowocowało to szeregiem publikacji naukowych, uregulowań planistycznych i budowlanych oraz praktycznych zastosowań.

2. SKUTKI ATAKU BOMBOWEGO W BUDYNKU Terroryści coraz efektywniej wykorzystują dostępne środki techniczne i technologiczne, czego dowodem jest atak na wieże World Trade Centre i Pentagon przeprowadzony przy pomocy samolotów pasażerskich. Źródła podają nawet, że ugrupowania terrorystyczne posiadają już broń biologiczną, chemiczną, a nawet nuklearną (Al-Kaida). Wciąż jednak najczęstszą formą ataku terrorystycznego przeciwko budynkom użyteczności publicznej jest atak za pomocą ładunku wybuchowego umieszczonego w samochodzie. Waga takiego ładunku może wynosić kilkaset kilogramów, a w przypadku pojazdu ciężarowego nawet kilkadziesiąt ton. Warto zaznaczyć, że tego typu zamach może mieć dwojaką formę: statyczną – przez zdetonowanie ładunku umieszczonego w zaparkowanym pod lub obok budynku pojeździe, jak miało to miejsce w World Trade Center w 2001 i w Oklahoma City w 1995 r. lub też dynamiczną polegającą na staranowaniu ogrodzenia, bram wjazdowych – podobnie jak w ambasadzie Stanów Zjednoczonych w Kuwejcie w roku 1983. Dwojakie są również skutki fali uderzeniowej zdetonowanego ładunku. Skutki pierwotne obejmują zniszczenie powłoki zewnętrznej oraz naruszenie układu elementów konstrukcji wskutek przeniesienia energii uderzenia na część budynku położoną najbliżej miejsca eksplozji. Skutki wtórne powiązane są z uszkodzeniem układu konstrukcyjnego, który grozi utratą stateczności, a w konsekwencji tegoż zawaleniem się budynku. Fala uderzeniowa najpierw niszczy zewnętrzną ścianę budynku, destrukcji ulegają okna i ściany osłonowe, a elementy konstrukcji zostają poddane obciążeniom. Następnie oddziałuje ona na dach, ściany boczne i przeciwną ścianę budynku. Fala dociera do wnętrza budynku, gdzie oddziałuje na stropy. Ponadto stanowi ona zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego – niszczy organy wewnętrzne, a fragmenty konstrukcji, wyposażenia, odłamki potęgują niebezpieczeństwo. O tym jak duże będą zniszczenia decyduje kilka czynników: wielkość ładunku, odległość budynku od miejsca eksplozji oraz jego odporność na wybuch. Podstawowe zagrożenie stanowi katastrofa budowlana spowodowana utratą stateczności. W związku z tym we wspomnianym ataku na Murrah Federal Building w Oklahoma City niemal 90% ofiar utraciło życie w wyniku zawalenia się budynku. Odłamki szkła z kolei zabiły 258, a raniły kolejne 5000 osób po zamachu na ambasadę amerykańską w Kenii w roku 1998. Mogą one zostać odrzucone przez siłę wybuchu nawet na odległość kilometra.

3. DZIAŁANIA W OBSZARZE MINIMALIZACJI SKUTKÓW ZAMACHÓW TERRORYSTYCZNYCH W BUDYNKACH UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ W STANACH ZJEDNOCZONYCH 3.1. Wysiłki Stanów Zjednoczonych w działaniach minimalizacji skutków zamachów terrorystycznych Ochrona Stanów Zjednoczonych przed terroryzmem jest misją założycielską Departamentu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Podczas, gdy Ameryka jest silniejsza i bardziej odporna w wyniku wzmocnionej inicjatywy bezpieczeństwa wewnętrznego, zagrożenia terrorystyczne utrzymują się i nadal się rozwijają.
   Departament Bezpieczeństwa Wewnętrznego kontynuuje współpracę z zarówno krajowymi i międzynarodowymi partnerami, jak i sektorem prywatnym, aby chronić kraj przed zagrożeniem terrorystycznym, a jednocześnie ułatwiać wymianę handlową i podróżowanie, które są niezbędne dla bezpieczeństwa ekonomicznego. Departament Bezpieczeństwa Wewnętrznego podejmuje szereg inicjatyw o charakterze prewencyjnym dla budowania bezpieczeństwa wewnętrznego: obsługuje centra fuzyjne, które gromadzą, analizują i udostępniają informacje związane z zagrożeniami, również terrorystycznymi, koordynuje działalność w ramach Ogólnonarodowej Inicjatywy Sprawozdawczości Podejrzanej Działalności, dba o funkcjonowanie bezpiecznej wewnętrznej sieci informacji, prowadzi kampanię „Jeśli widzisz, powiedz”, która podnosi świadomość społeczną zachowań potencjalnie związanych z terroryzmem i przestępczości związanej z terroryzmem, a także dofinansowuje działania w celu zapobiegania, ochrony przed groźbami lub aktami terroryzmu, odpowiedzi na nie i odbudowy po ich wystąpieniu. Ponadto z inicjatywy departamentu we współpracy z Administracją Ochrony Transportu prowadzone są: Program Zaufanych Pasażerów, programy SENTRI, NEXUS i Global Entry, które umożliwiają szybkie wstępne zatwierdzenie podróżnego na granicy amerykańskiej jako podróżującego niskiego ryzyka, a także program Bezpieczny Lot, który zwiększa bezpieczeństwo krajowego i międzynarodowego handlowego transportu lotniczego poprzez wykorzystanie lepszego dopasowania obserwacji. W ramach zapobiegania napływowi terrorystów prowadzone są archiwa nazwisk pasażerów, które pozwoliły na zidentyfikowanie około 1750 podejrzanych przypadków każdego roku i były niezbędne w wielu badaniach. Oprócz tego prowadzenie Doradczego Programu Imigracyjnego służy zaawansowanemu kierowaniu i analizie informacji w celu identyfikacji pasażera wysokiego ryzyka na zagranicznych lotniskach, zanim dotrze on na lotnisko amerykańskie. Wzmożona selekcja ładunku i bagażu oraz inicjatywa ochrony kontenerów mają na celu kontrolę bagażu i ładunków zarówno wychodzących ze Stanów Zjednoczonych, jak i przychodzących drogą powietrzną i morską. 3.2. Założenia konstrukcyjne ochrony przed skutkami zamachów w projektowaniu budynków W 2001 r. ataki terrorystyczne na World Trade Center w Nowym Jorku i Pentagon, w 1995 r. bombardowania w Oklahoma City na Murraha Federal Building oraz w 1996 r. w Centennial Park w Atlancie, wstrząsnęły narodem. Uświadomiły one Amerykanom konieczność zaprojektowania i wdrożenia ulepszonych systemów ochrony pasażerów, aktywów i budynków. Ataki z 2001 r. wykazały podatność kraju na szersze spektrum zagrożeń i zwiększyły zaniepokojenie społeczeństwa kwestią bezpieczeństwa pracowników i użytkowników wszystkich typów budynków . Wiele federalnych agencji zareagowało na te problemy przyjmując ogólną filozofię zapewnienia odpowiedniej i opłacalnej ochrony użytkowników budynków. Działania mające na celu zabezpieczenie budynku przed zamachem terrorystycznym dzielone są na działania zmierzające do utrudnienia jego przeprowadzenia oraz mające na celu zwiększenie odporności budynku na skutki ataku. Są one prowadzone środkami planistycznymi, technicznymi i technologicznymi. Podstawowe elementy fizycznych środków bezpieczeństwa mające na celu zapobieganie skutkom zagrożenia atakiem bombowym stanowią: ustanowienie obwodu chronionego, zapobieganie zawaleniu się budynku, izolację wewnętrznych zagrożeń wybuchem, które mogą nie zostać wykryte przez stacje kontroli bezpieczeństwa lub mogą przedostać się do przestrzeni publicznych przed badaniem przesiewowym, a także ochrona ewakuacji, ratownictwo i systemy odzyskiwania. Osiągnąć je można poprzez stosowanie zasad dynamiki strukturalnej, nieliniowej reakcji materiału z wyszczególnieniem jego plastyczności. Utworzenie strefy bezpieczeństwa jest najprostszym i najbardziej ekonomicznym sposobem zabezpieczenia budynku. Niedopuszczalne jest parkowanie pojazdów bezpośrednio przy budynku lub bezpośrednio pod nim. Standardy amerykańskie zalecają, aby odległość usytuowania budynku od ulicy lub niestrzeżonego parkingu wynosiła co najmniej 45 m. Ogromną rolę odgrywają urządzenia elektroniczne, a w szczególności dozór wizyjny, systemy sygnalizacji włamania i kontroli dostępu. Najkosztowniejszym i najtrudniejszym elementem systemu zabezpieczeń jest zabezpieczenie techniczne budynku przed skutkami zamachu, zwłaszcza bombowego. Implikuje ono bowiem ingerencję w projekt, konstrukcję i sposób użytkowania budynku. Idealnym, aczkolwiek niemożliwym rozwiązaniem jest budynek bez okien. Z tego powodu przy projektowaniu uwzględnia się fakt, iż powierzchnie przeszklone powinny ustąpić jako pierwsze fali uderzeniowej, by jej energia mogła w kontrolowany sposób przejść przez wnętrze budynku nie naruszając jego konstrukcji. Zastosowanie warstwowego szkła laminowanego oraz silne połączenie szyb z dobrze osadzonymi w murach ramami to działania ograniczające zagrożenie odłamkami szkła. Skutecznym sposobem zatrzymywania odłamków szkła jest stosowanie kurtyn przeciwwybuchowych. Nieco bardziej ograniczoną skuteczność mają pręty i kraty montowane w świetle okna. Największą skutecznością zabezpieczenia wnętrza przed destrukcyjnymi skutkami eksplozji jest montaż bariery w postaci okien przeciwwybuchowych – klejonych warstwowo arkuszy poliwęglanowych lub szkła klejonego na przemian z tymi arkuszami, które zamocowane są w solidnych ramach. Zastosowanie okien przeciwwybuchowych wymaga analizy statycznej budynku i ścian zewnętrznych, aby wyeliminować ryzyko zawalenia się budynku lub wgniecenia okien z częściami ścian do wnętrza. Konstrukcja ścian osłonowych powinna być stalowa lub aluminiowa. Stosowne jest, aby słupy i rygle wypełnione były dodatkowymi profilami stalowymi, a laminowane szklane zestawy umocowane w ramach za pomocą konstrukcyjnych klejów silikonowych. Obecnie prowadzi się badania, które mają na celu poprawę odporności ścian osłonowych na skutki eksplozji przez zastosowanie kabli, które mają zabezpieczać szkło przed wyrwaniem z ram, a także nadawać powłoce budynku elastyczności. Ponadto na skuteczność obrony przed wybuchem wpływa ukształtowanie bryły budynku – strefy i pomieszczenia wymagające szczególnej ochrony przeniesione w głąb budynku, a większe kompleksy kształtowane na zasadzie pierścieniowej. Najbardziej narażone na atak części wejściowe budynku powinny mieć formę przybudówek do bryły głównej, co zapobiega naruszeniu konstrukcji w przypadku ich zniszczenia. Za najbardziej odporną na skutki ataków bombowych jest uważana konstrukcja żelbetowa, w której wznoszone są obecnie wszystkie ambasady Stanów Zjednoczonych. Duży ciężar opóźnia reakcję budynku na falę uderzeniową, co powoduje, że jej siła maleje. W budynkach narażonych na zamachy terrorystyczne zazwyczaj nie stosuje się prefabrykatów i ścian murowanych. Z kolei przy projektowaniu stropodachów szczególną uwagę należy zwrócić na pierwszy, zewnętrzny trakt, który podlega największym obciążeniom. Zaznaczyć trzeba, że coraz częściej w realizacji budynków cywilnych wykorzystuje się właściwości ziemi, jako materiału chroniącego przed skutkami eksplozji. Budynki okopane są bardzo odporne na atak, o ile nie jest możliwy wjazd na ich stropodachy. Oprócz publikacji FEMA, które dostarczają podstawowych informacji do wykonywania oceny ryzyka oraz wytycznych dotyczących podejść projektowych, organy rządu federalnego rozbudowują kryteria opracowanych projektów w zakresie ochrony obiektów federalnych. Najważniejszymi są Interagency Security Committee, Department of Defense Protective Design Center, Veterans Administration i Department of State. Każda z tych instytucji rządowych analizuje skutki zamachów terrorystycznych w swoich obiektach i sposoby ochrony mieszkańców. Obecnie nie istnieją uniwersalne kody lub normy, które mają zastosowanie do wszystkich publicznych i prywatnych budynków. Jednak większość projektantów zgadza się, że kwestie bezpieczeństwa powinny być kierowane do innych celów projektowych i włączone do projektu budowlanego w trakcie całego procesu. W zależności od typu budynku, dopuszczalnych poziomów ryzyka i decyzji podejmowanych na podstawie zaleceń kompleksowej oceny zagrożeń i analizy ryzyka, odpowiednie środki zaradcze powinny być wdrażane w celu ochrony ludzi, aktywów i misji. Niektóre rodzaje ataków i zagrożeń do rozważenia to wymuszone bądź ukryte wejście, zagrożenia wewnętrzne, zagrożenia bombowe, zagrożenia balistyczne, broń masowego rażenia, oszustwa, fałszywe raporty, umyślne próby zakłócenia operacji, cyberzagrożenia bezpieczeństwa informacji, zagrożenia systemowe, które odnoszą się do mechanicznych i elektrycznych systemów sterowania i innych systemów użytkowych wymaganych do działania wielu funkcji w obrębie budynku. Projektowanie ochronne jest projektowaniem konstrukcji w celu złagodzenia skutków wybuchów. Wymaga to zaangażowania konsultantów projektowania ochronnego i konsultantów bezpieczeństwa na początku fazy programowania. Wczesna i bieżąca koordynacja pomiędzy konsultantami, a całym zespołem planowania jest kluczowe dla zapewnienia stworzenia optymalnego projektu. Narodowy Plan Ochrony Infrastruktury w zakresie ochrony infrastruktury krytycznej, w tym budynków użyteczności publicznej prezentuje programy ochrony oraz strategie zwiększania niezawodności. Działania zarządzania ryzykiem obejmują środki mające na celu zapobieganie, powstrzymywanie i zmniejszanie zagrożenia, ograniczenie podatności na atak terrorystyczny, zminimalizowanie ich konsekwencji oraz umożliwienie szybkiego, efektywnego reagowania i odbudowy. Programy i strategie różnią się w poszczególnych sektorach oraz w szerokim spektrum działań mających na celu odstraszanie, dewaluację, wykrywanie lub obronę. Działania zarządzania ryzykiem mogą również zawierać środki łagodzenia konsekwencji ataku. Koncentrują się na łagodzeniu, reakcji i/lub odbudowie. Programy ochronne i strategie zwiększania niezawodności obejmują, ale nie ograniczają się do czynności wszechstronnych, skoordynowanych, opłacalnych i dostarczających informacji o ryzyku. Skuteczne programy muszą uwzględniać fizyczne, cybernetyczne i ludzkie elementy Infrastruktury Krytycznej i Kluczowych Zasobów (CIKR), a także rozważać długoterminową, krótkoterminową oraz zrównoważoną działalność. W planie sektorowym opisano wiele programów i inicjatyw na rzecz ochrony CIKR w sektorze (np.: zmian operacyjnych, ochrony fizycznej, hartowania sprzętu, cyberochrony, odporności systemu, dublowania komunikatów, szkoleń, planów reagowania i aktualizacji systemów bezpieczeństwa). Ze względu na bardzo rozproszony i skomplikowany charakter poszczególnych sektorów CIKR, odpowiedzialność za jego ochronę musi być skoordynowana. Właściciele i operatorzy CIKR (publiczni lub sektor prywatny) są odpowiedzialni za ochronę własności, informacji i ludzi za pomocą środków, które zarządzają ryzykiem w celu zapewnienia odporniejszej operacji i bardziej skutecznego zapobiegania stratom. Środki te obejmują zwiększenie świadomości zagrożeń terrorystycznych i wdrażania reakcji operacyjnych w celu zmniejszenia podatności. Państwowe i lokalne władze są odpowiedzialne za dostarczanie lub poszerzanie działań ochronnych w odniesieniu do aktywów, systemów i sieci, które mają istotne znaczenie dla opinii publicznej w ramach ich jurysdykcji i władzy. Opracowują programy ochrony, uzupełnienia federalnych wskazówek i ekspertyz, wdrożenia odpowiednich programów federalnych i zapewnienia konkretnych możliwości ścigania w razie potrzeby. Agencje federalne są odpowiedzialne za włączanie, zwiększenie ochrony CIKR lub koordynację wysiłków partnerów, a także wykorzystanie środków z różnych źródeł finansowania. Administracja Ochrony Społecznej w powiązaniu z partnerami z sektora dostarcza informacji na temat najbardziej efektywnych długoterminowych strategii ochrony, opracowuje programy ochronne i koordynuje realizację programów dla ich sektorów. Dla niektórych sektorów obejmuje to również rozwój i wymianę sprawdzonych i skutecznych praktyk, kryteriów, wytycznych i narzędzi. Departament Bezpieczeństwa Wewnętrznego razem z Administracją Ochrony Społecznej oraz innymi partnerami publicznymi i prywatnymi w sektorze służy jako krajowy punkt kontaktowy dla rozwoju, wdrażania i koordynacji koncepcji zarządzania ryzykiem i narzędzi ochronnych programów i strategii niezawodności systemu dla tych aktywów , które są uważane za krytyczne dla kraju. Skuteczne programy i strategie CIKR dążą do efektywnego korzystania z zasobów, koncentrując się na działaniach, które zapewniają największe łagodzenie ryzyka dla danego nakładu. Przy ocenie opłacalności i publicznych korzyści płynących z realizacji inicjatyw ochrony CIKR uwzględnić należy: pracę z pełną informacją, uwzględnianie kompromisów w inwestycjach długoterminowych, dopasowanie bazowych zachęt gospodarczych dla każdego partnera CIKR w możliwie najwyższym stopniu, uwzględnianie aspektów związanych z ochroną CIKR leżących w interesie publicznym. Programy ochronne i strategie skuteczności skupiają się na eliminowaniu ryzyka. Związane z nimi działania powinny być tak zaprojektowane, aby umożliwić na podstawie pomiaru, oceny i opinii ograniczenie ryzyka. Dzięki temu właściciele, operatorzy i Administracja Bezpieczeństwa Społecznego wdrożyli program do ponownych ocen ryzyka. Programy i strategie wykorzystują różne mechanizmy adresowania każdego elementu ryzyka i łączą swoje efekty do osiągnięcia ogólnego jego ograniczenia. Mechanizmy te obejmują konsekwencje, słabe punkty i zagrożenia. Departament Bezpieczeństwa Wewnętrznego, we współpracy z Administracją Bezpieczeństwa Społecznego i innymi partnerami z sektora podejmuje szereg programów ochronnych, strategii zwiększających niezawodność, inicjatyw, działań i raportów, które wspierają ochronę CIKR. Działania te obejmują szeroki zakres, m. in. Program Ochrony Strefy Buforowej, wizyty wsparcia, programy szkoleniowe, Bezpieczeństwo Systemu Kontroli, Wielojurysdykcyjne Plany Bezpieczeństwa Improwizowanych Eksplozji Urządzeń, Program Ochronny Doradca Bezpieczeństwa i inne. Po 11 września federalne, stanowe i lokalne władze podjęły szereg kroków w celu poprawy bezpieczeństwa publicznego transportu. Pod koniec 2002 roku 74% amerykańskich publicznych władz tranzytowych wprowadziło zwiększone środki bezpieczeństwa, a 88% przyjęło nowe środki bezpieczeństwa. Wiele z działań podjętych w celu poprawy bezpieczeństwa masowego transportu są racjonalnie tanimi środkami. Należą do nich zwiększenie widoczności pracowników oraz środków bezpieczeństwa, zwiększenie częstotliwości patroli ochrony, promowanie świadomości, wpajając mentalność zabezpieczeń pracowników i pozyskiwania czujności publicznej, zmniejszenie oczywistych miejsc ukrycia bomb, takich jak śmietniki, przeglądzie i odbywaniu prób natychmiastowej reakcji oraz wdrażania planów ewakuacyjnych dla najczęstszych zagrożeń, w tym podejrzanych pakunków, bomb, pożarów, i nagłych wybuchów choroby, przeprowadzanie ocen narażenia i potencjalnych zagrożeniem, zapewnienie adekwatności planów zarządzania kryzysowego, świadomości planów, gotowości urządzeń i dokładności wszystkich danych kontaktowych.

4. DZIAŁANIA W OBSZARZE MINIMALIZACJI SKUTKÓW ZAMACHÓW TERRORYSTYCZNYCH W BUDYNKACH UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ W WIELKIEJ BRYTANII Stany Zjednoczone wiele swoich wysiłków skoncentrowały na przeciwdziałaniu i walce z terroryzmem. Należy zaznaczyć, że z tego względu to właśnie Amerykanie posiadają prawdopodobnie największe doświadczenie w tej kwestii. Z tego doświadczenia czerpie wiele państw, a wśród nich Wielka Brytania. W większej mierze dotyczy to jednak założeń konstruktorskich w projektowaniu budynków. 4.1. Wysiłki Wielkiej Brytanii w działaniach minimalizacji skutków zamachów terrorystycznych Odpowiedzialność za przeciwdziałanie terroryzmowi w Wielkiej Brytanii ponosi Biuro Bezpieczeństwa i Zwalczania Terroryzmu (OSCT), które stanowi element Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Wielkiej Brytanii. Biuro dostarcza strategicznych kierunków działań Wielkiej Brytanii w celu zwalczania zagrożenia terroryzmem. Głównym celem jest ochrona społeczeństwa przed terroryzmem poprzez współpracę z innymi podmiotami w opracowywaniu i realizacji brytyjskiej strategii antyterrorystycznej CONTEST. Aby go osiągnąć, koordynuje działania wielu agencji i departamentów rządowych. Biuro ponosi również bezpośrednią odpowiedzialność za niektóre aspekty strategii antyterrorystycznej. Główne zadania OSCT to: wspieranie Ministra Spraw Wewnętrznych oraz innych ministrów w kierowaniu i realizacji rządowej strategii zwalczania terroryzmu, dostarczanie aspektów tej strategii bezpośrednio poprzez przepisy, wytyczne i finansowanie, wytyczenie strategicznych odpowiedzi rządu na kryzysy związane z terroryzmem przez mechanizmy odpraw Urzędu Rady Ministrów, zarządzanie ustawowymi relacjami Ministra Spraw Wewnętrznych ze Służbami Bezpieczeństwa. Ponadto Biuro nadzoruje administrację przez: Regulation of Investigatory Powers Act z 2000 r. (RIPA – ustawa regulująca uprawnienia śledcze), ustawy o Służbach Bezpieczeństwa z 1989 i 1996 r. oraz ustawa o służbach wywiadowczych podległych Ministerstwu Spraw Wewnętrznych z 1994 r. W przypadku zamachu terrorystycznego Minister Spraw Wewnętrznych koordynuje działaniami rządu na incydent jako minister właściwy do spraw walki z terroryzmem w Anglii, Walii i Szkocji. Efektywne dowodzenie i kontrola są niezbędne, aby skutecznie zarządzać akcją antyterrorystyczną. Podejście Wielkiej Brytanii do reagowania kryzysowego i odbudowy opiera się na podejściu, w którym działania i decyzje podejmowane są na najniższym stosownym poziomie. W przypadku ataków terrorystycznych Urząd Bezpieczeństwa i Zwalczania Terroryzmu jest odpowiedzialny za aktywowanie i koordynację reakcji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Istotną rolę odgrywa współpraca z Urzędem Rady Ministrów w podejmowaniu decyzji o aktywowaniu centralnych reguł zarządzania kryzysowego rządu. Celem tych działań jest zapewnienie skutecznego podejmowania decyzji i szybkiej koordynacji centralnej odpowiedzi rządu. W zależności od zagrożenia, rząd może wspierać ludzi odpowiadających lokalnie, zapewniając: kierownictwo, koordynację, zasoby ludzkie, ekspertyzy, specjalistyczny sprzęt, doradztwo oraz wsparcie finansowe. Ustalenia dotyczące reakcji rządu na wszelkiego rodzaju sytuacje kryzysowe, w tym terroryzm, są określone w Uzgodnieniach Odpowiedzi na Niebezpieczeństwo Rządu Centralnego - Koncepcji Operacji. Odrębne uzgodnienia istnieją dla zagrożeń związanych terroryzmem w Irlandii Północnej, w której Urząd Irlandii Północnej przejmie w takim wypadku inicjatywę, przy wsparciu rządu Wielkiej Brytanii w razie potrzeby. Jednakże, w przypadku ataku przez międzynarodową organizację terrorystyczną w Irlandii Północnej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych nadal będzie wydziałem wiodącym w ścisłej współpracy z Urzędem Północnej Irlandii. 4.2. Założenia konstrukcyjne ochrony przed skutkami zamachów w projektowaniu budynków Jako część strategii antyterrorystycznej, architekci i inżynierowie realizują środki przeciwdziałania terroryzmowi w projekcie budowlanym w celu złagodzenia skutków ataku terrorystycznego. W konsekwencji, stanęli oni w obliczu nowych wyzwań stworzenia oryginalnych, atrakcyjnych projektów, które zawierać będą środki przeciwdziałania terroryzmowi. Wymagania dla budynków użyteczności publicznej będące strukturalnie bezpieczne w przypadku ataku terrorystycznego, są konieczne w celu ochrony społeczeństwa. Jednak musi być to osiągnięte bez utraty innowacyjności projektowej. Zastosowanie fasad szklanych w budynkach publicznych jest popularnym wyborem dla architektów, ponieważ wpuszcza światło i tworzy poczucie otwartości. Jednakże do 95% wszystkich urazów w wyniku wybuchu bomby są spowodowane przez wyrzucane lub spadające szkło. Oddział Rozwoju Naukowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych opracował zbiory wytycznych w sprawie stosowania akcesoriów szklarskich w celu zmniejszenia potencjalnych zagrożeń. Zaleca on stosowanie oszklenia odpornego na wybuch w połączeniu z wzmocnionymi ramkami. Rozwój technologii odpornej na wybuch nie powinien ograniczać konstrukcji budynku, ale pozwalać architektom i inżynierom na wspólną pracę w celu stworzenia przestrzeni publicznej, która będzie zarówno estetyczna jak i przygotowana do ataku terrorystycznego. Zagrożenia terroryzmem według Królewskiego Instytutu Architektów Brytyjskich może być złagodzone na dwa podstawowe sposoby – przez wprowadzenie fizycznych, technicznych i proceduralnych środków ochronnych, takich jak bariery i pachoły, kontrola dostępu i urządzenia nadzoru oraz przez zmniejszenie wpływu utraty danego elementu na całość aktywów. Ten ostatni efekt może zostać osiągnięty poprzez przenoszenie ryzyka przez ubezpieczenia, redundancję operacji w postaci możliwości podtrzymania lub poprzez zaprzestanie działalności zupełnie, gdy poziom ryzyka jest określony na niedopuszczalnie wysoki. Środki fizyczne są skuteczne w walce z zapobieganiem zbliżenia do miejsca wymagającego ochrony niepoddanego kontroli pojazdu lub osoby. Mogą one być zlokalizowane na terenie budynku lub objąć szerszy obszar oraz być połączone z innymi publicznymi dążeniami obszaru, takimi jak ulepszenia środowiskowe, czy też pieszy, rowerowy lub publiczny transport. Tym bardziej, że potencjał improwizowany urządzeń wybuchowych może być oddalony od budynku, przez co staje się mniej krytyczny dla materiałów i konstrukcji budynku. Kontrola dostępu może obejmować tak proste rozwiązania, jak drewniana brama, prosty zamek i klucz-kod do drzwi lub recepcjonistka witająca i uzyskująca szczegóły wizyty od zwiedzających. Może to oczywiście nie funkcjonować lub obejmować speed-bramy, czytniki kart bezstykowych, czynne (a nawet uzbrojone) stróżowanie. Kontrola dostępu do serwisu może zawierać bariery bezpieczeństwa dla pojazdów i ANPR (automatyczny system rozpoznawania numerów tablic). Jednym z najbardziej skutecznych sposobów na dostarczania dużych bomb przez terrorystów jest wykorzystanie pojazdów. Zapobieganie zbliżeniu się bądź wprowadzeniu na teren obiektu lub budynku nieupoważnionych pojazdów jest jednym z głównych względów projektowania antyterrorystycznego. Oszustwo, przymus i wtargnięcie w formie tailgatingu mogą być zanegowane przez alternatywne zarządzanie ruchem i parkingi, które eliminują potrzebę aktywnych systemów zaporowych, a budynki mogą być chronione tylko w oparciu o statyczne lub pasywne bariery. Systemy monitoringu CCTV są obecnie jednym z niezbędnych elementów profilu bezpieczeństwa działalności. Prawidłowo zainstalowane mogą zapewnić nie tylko odstraszenie, ale także wspierać wykrywanie wrogiej działalności, czy to rozpoznawczej , czy przygotowania ataku, jak również wsparcie dochodzeń policyjnych i prokuratorskich. Operacyjne funkcje systemu CCTV różnią w zależności od tego, czy są przeznaczone dla identyfikacji, rozpoznawania, detekcji lub kontrolowania celów tłumu. Konstrukcja recepcji w budynku powinna być określona w celu uniemożliwienia dostępu do budynku osób nieuprawnionych. Recepcje powinny być tak zaprojektowane, aby pojazdy nie mogły być prowadzone bezpośrednio w, a rzeczywiście do, budynku. Można to osiągnąć za pomocą podstawowej konstrukcji, pachołków, blokerów lub barier w układzie dziedzińca. Rozmieszczenie wyposażenia oraz inne możliwości są praktyczne w wielu okolicznościach. Istnieją przypadki nieuprawnionego wejścia do budynku, podczas gdy recepcjonistka obsługuje inną osobę. Umieszczenie biurka recepcji i inne ograniczenia są zatem kluczowym składnikiem. Zachowanie odpowiednich systemów komunikatów jest z kolei niezbędne dla zapewnienia ciągłości działania w większości okoliczności i dlatego jest ważne, aby włączyć nadmiarowość w przepisy komunikacji w celu zapobiegania utracie podstawowych komunikatów, która może doprowadzić do zakłócenia funkcjonowania operacji. Ryzyko związane z dużymi ładunkami terrorystycznymi, takimi jak te dostarczane przez pojazdy, może być znaczne. Taki najbardziej znaczący, a być może najbardziej podstawowy środek ochronny, który można wdrożyć to zachowanie wystarczającego dystansu. Dystans odległości między bombą i budynkiem jest podstawowym parametrem przy określaniu presji eksplozji doświadczanej przez budynek. Siła wybuchu jest istotnie mniejsza im dalej od budynku umieszczony jest ładunek – idealna odległość od budynku to ok. 30 m dla małych samochodów. Jednak tak duże dystanse nie zawsze mogą być osiągnięte, zwłaszcza w gęsto zabudowanych obszarach miejskich. W tych przypadkach należy rozważyć alternatywny projekt, np.: podział budynku na strefy w celu wprowadzenia obszarów niskiego użytkowania w miejscach bardziej narażonych i traktowania tych stref jako ofiarne oraz zapewnienia dystansu do nich. W jednym z przypadków w centrum miasta atrium i recepcja komercyjnego biurowca została podniesiona z poziomu gruntu do poziomu antresoli, tworząc duże publiczne atrium na poziomie ulicy, jednocześnie umożliwiając osadzenie głównych funkcji w budynku biurowym. Infrastruktura pomocnicza taka, jak klimatyzacja może stanowić przekaźnik chemicznych lub biologicznych środków ataku terrorystycznego. Dlatego też wymaga ona szczególnej ochrony i specjalistycznego doradztwa. O ile główne wejście powinno być przyjazne i atrakcyjne, tak by zachęcać do wejścia, o tyle tylne drzwi są zazwyczaj zaniedbane i słabo nadzorowane. Zwiększa to ryzyko osiągnięcia dostępu do budynku przez nieuprawnione osoby jeśli są one otwarte lub ochrona nie kontroluje uprawnień dostępu. W takich sytuacjach wszelkie działania kontrterrorystyczne są bezużyteczne. Środki tych działań muszą funkcjonować w ramach ogólnej strategii zarządzania bezpieczeństwem. Działalność Wielkiej Brytanii w zapobieganiu i zwalczaniu terroryzmu nie jest tak zaawansowana, jak w Stanach Zjednoczonych. Wynika to być może z faktu, iż działalność terrorystyczna na terenie tego kraju nie dotknęła tak szerokiej rzeszy społeczeństwa i nie miała na celu bezpośredniego ugodzenia w instytucje państwowe, jak miało to miejsce 11 września 2001 r. (zamachy na WTC, Pentagon i nieudany na Biały Dom). Zamachy londyńskie dały jednak podstawę do rozpoczęcia inicjatyw dążących do zapobiegania, zwalczania i minimalizacji skutków terroryzmu.

5. DZIAŁANIA W OBSZARZE MINIMALIZACJI SKUTKÓW ZAMACHÓW TERRORYSTYCZNYCH W BUDYNKACH UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ W IZRAELU Rozwiązania izraelskie w obszarze minimalizacji skutków zamachów terrorystycznych w budynkach użyteczności publicznej różnią się od rozwiązań Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Niektórzy twierdzą, że są one najlepszymi na świecie. Nie bez powodu władze Izraela dbają o te kwestie. To właśnie samoloty i infrastruktura linii lotniczych EL AL były najczęstszym obiektem zamachów terrorystycznych lub ich prób. Izraelskie lotniska są wyposażone w specjalne systemy bezpieczeństwa, a na ich terenie wyznaczane są strefy ochronne. Pod względem rygoru bezpieczeństwa najbardziej rygorystyczne przepisy na świecie obowiązują na największym lotnisku w Izraelu – lotnisku im. Ben Guriona w Tel Awiwie. Każdy z członków personelu zatrudnionego na lotnisku ma za zadanie patrolowanie lotniska i przyległego do niego terenu, ochronę fizyczną portu lotniczego, zabezpieczenie terenu w tym płyty lotniska, pasów startowych oraz ogrodzenia, kontrolowanie ruchu personelu i innych osób, a także pirotechniczne sprawdzanie bagażu. Rozpoznanie pirotechniczne pozwoliło na zneutralizowanie około 1000 podejrzanych paczek i toreb, które jak dotąd nie zawierały ładunku wybuchowego. Pracownicy ochrony stojący przy wejściach do budynku portu mają zwracać uwagę na nienaturalnie zachowujące się osoby. Agenci ochrony odpowiedzialni za fizyczną ochronę portu mają uprawnienia policyjne, przy czym ta rola kończy się z chwilą, gdy podejrzany zostaje przekazany policji. Ponadto ci specjalnie wyszkoleni pracownicy operacyjni chronią placówki linii lotniczych poza Izraelem. Zabezpieczeniem całego terenu lotniska zajmują się patrole interwencyjne – zarówno piesze, jak i zmotoryzowane. Ogrodzenie otaczające obszar jest włączone w komputerową sieć monitoringu, która precyzyjnie określa miejsce nieautoryzowanego wejścia. Ruch personelu i obsługi lotniska kontrolowany jest przez umundurowanych agentów, w których kompetencjach leży sprawdzanie poprawności i ważności identyfikatorów i przepustek. Wejście do niektórych miejsc jest autoryzowane przez sterowany elektronicznie system magnetyczny. Kontrola pirotechniczna poza prześwietlaniem bagażu aparatem rentgenowskim polega również na ręcznym sprawdzeniu bagażu i osób. W celu wykrycia ładunków wybuchowych, których mechanizmy zapłonowe inicjowane są na zasadzie różnicy ciśnienia atmosferycznego i panującego na pokładzie statku powietrznego, przesyłki cargo kontroluje się w specjalnej komorze o cieśnieniu identycznym do tego, które panuje na pokładzie samolotu lecącego na wysokości 10 kilometrów. Choć otwarcie się o tym nie mówi, warto wspomnieć, iż kontrola na izraelskich lotniskach często jest następstwem profilingu. Kontroli podlegają osoby, które przez pochodzenie etniczne, są kategoryzowane jako potencjalnie zagrażające bezpieczeństwu. Ponadto już po wejściu do budynku portu lotniczego pasażerowie wzbudzający podejrzenia są uważnie obserwowani. Jeszcze przed odprawą odbywają oni rozmowę, która charakteryzuje się wielością często niewiele znaczących pytań, a trwać może od kilku minut do nawet kilku godzin. To, czy podróżny zakupił bilet wcześniej oraz w jaki sposób za niego zapłacił również jest przedmiotem kontroli. Do ochrony obiektów użyteczności publicznej, takich jak właśnie lotniska przeznaczeni są specjalnie wyszkoleni pracownicy. Odpowiedzialność za działania w tym zakresie ponosi służba bezpieczeństwa wewnętrznego. Szin Bet dysponuje specjalną komórką wydzieloną do realizacji tego celu, a także ośrodkiem szkoleniowym nieopodal Tel Awiwu. Służbę w tym pionie pełnić mogą jedynie jako ochotnicy byli żołnierze pierwszoliniowych jednostek Izraelskich Sił Obronnych. Za minimalizację zasięgu działań terrorystycznych i powodowanych przez nie szkód odpowiadają Izraelskie Siły Obronne. Wywiad wojskowy w latach 70. ubiegłego stulecia został wyposażony dodatkowo w kompetencje z zakresu działalności antyterrorystycznej. Ponadto do wspierania działań policji wobec ataków terrorystycznych powołane zostały oddziały samoobrony. W roku 1947 powstała Straż Obywatelska, w której służbę pełnią ochotnicy – obywatele danej społeczności.

6. NOWE TECHNOLOGIE W MINIMALIZACJI SKUTKÓW ZAMACHÓW TERRORYSTYCZNYCH W BUDYNKACH UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ Dostęp do najnowocześniejszych technologicznie narzędzi identyfikacji jest szczególnie istotny w obszarze zapobiegania zdarzeniom o charakterze terrorystycznym oraz minimalizowania ich skutków. W dzisiejszym świecie dysponujemy systemami zabezpieczeń elektronicznych, kamerami i urządzeniami służące do rejestracji obrazów, które są rozwiązaniami stosunkowo niskobudżetowymi, a relatywnie skutecznymi. Dostępnych jest wiele czytników, które wykorzystują różne technologie, np.: mogą umożliwiać analizę kształtu linii papilarnych, realizować funkcje związane z kontrolą czasu pracy, współpracować z klasycznymi kartami zbliżeniowymi lub zaawansowanymi technologicznie kartami wymagającymi potwierdzenia za pomocą kodu PIN. Technologia telewizji w obwodzie zamkniętym rozwinęła się na tyle, aby możliwe było połączenie ze sobą poszczególnych systemów lub wykorzystywanie Internetu do odtworzenia zasobów. Nie dziwi zatem fakt, że coraz częściej wykorzystywane są w tworzeniu złożonych systemów bezpieczeństwa. Nadrzędne znaczenie ma jak najszybsza informacja o wtargnięciu terrorysty w chroniony obszar. Ważna jest ochrona obszaru wokół budynku lub ogrodzenia i odpowiednio wczesna sygnalizacja obecności nieuprawnionej osoby, zanim ta znajdzie się w bezpośredniej bliskości chronionych pomieszczeń lub personelu. Elektroniczne systemy ochrony zewnętrznej nadzorują obszar na zewnątrz lub wokół chronionego obiektu i sygnalizują zbliżanie się lub wtargnięcie do strefy bezpośrednio przylegającej do tego obszaru. Systemy te mogą pracować na powierzchni ziemi (bariery mikrofalowe lub podczerwieni, czujniki dualne i laserowe, radary oraz telewizja dozorowa), mogą być montowane na ogrodzeniu, a także zakopywane, takie jak czujniki sejsmiczne, hydrauliczne, kable światłowodowe, magnetyczne lub parametryczne. Doskonałe zabezpieczenie przed wymuszonym lub nieautoryzowanym wjazdem pojazdów do chronionej strefy stanowią automatyczne blokady drogowe. Wśród tego typu urządzeń można wymienić blokady drogowe, blokady ostrzowe, belki zaporowe oraz automatyczne słupki. Ataki na WTC zaostrzyły dyskusję na temat użycia biometrii w celu zwiększenia poziomu bezpieczeństwa lotnisk. Niewątpliwie przyspieszyło to wdrażanie projektów biometrycznych przeznaczonych do kontroli tożsamości. Ewolucja zagrożeń wymusza wykorzystanie biometrii przy odprawie celnej. Zastosowanie biometrii we wstępnej kontroli pasażerów ogranicza ryzyko popełnienia błędu. Londyńskie lotnisko Heathrow wprowadziło program Międzynarodowego Zrzeszenia Przewoźników Powietrznych mający na celu uproszczenie podróży pasażerom, z wykorzystaniem wzoru tęczówki. Wprowadzono do bazy danych wzorce tęczówki oka dwóch tysięcy stałych pasażerów. Poruszają się oni w specjalnych strefach, przechodząc przez wydzielone punkty kontrolne, które pozwalają na szybszą odprawę. W styczniu 2006 roku na międzynarodowym lotnisku w San Francisco rozpoczęto program testujący paszport elektroniczny. Amerykanie zdecydowali w uchwalonym pakiecie ustaw Patriot Act z 2001 r., że wszyscy cudzoziemcy przybywający do USA muszą posiadać paszport lub wizę wyposażoną w elektroniczny identyfikator. Oczywiście celem takich posunięć jest przeciwdziałanie fałszerstwom dokumentów tradycyjnych oraz kradzieży dokumentów na zamówienie. Na początku 2005 roku władze lotnictwa cywilnego Francji rozpoczęły projekt półrocznej analizy metody biometrycznego rozpoznawania tożsamości na podstawie odcisku palca, wzoru tęczówki i rysów twarzy na lotniskach w Bordeaux, Lille, Lyon, Nicei, Paryżu i Tuluzie. W Australii zastosowano systemy rozpoznawania twarzy, które działają równolegle z tradycyjnymi punktami odpraw celnych. Podobny system, bazujący na rozpoznaniu twarzy, rozwija także Francja. Wielka Brytania natomiast postawiła na urządzenia skanujące tęczówkę oka. 23 stycznia 2005 r. Brijot Imaging Systems Inc. przedstawiła nowe urządzenie umożliwiające identyfikację przedmiotów ukrytych pod odzieżą. Urządzenie BIS-WIS™ Prime było pierwszym tego typu urządzeniem, które jest w stanie pokazać na ekranie i zidentyfikować każdy przedmiot nie będący częścią ludzkiego ciała. Przykłady tego typu zaawansowanych technologicznie urządzeń i systemów można mnożyć. Nie sposób jednak powiedzieć o nich wszystkich. Niewątpliwie należą do skutecznych środków zapobiegania terroryzmowi i minimalizacji jego skutków. ZAKOŃCZENIE Wysiłki Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Izraela w obszarze minimalizacji skutków zamachów terrorystycznych w budynkach użyteczności publicznej skierowane są na ochronę życia i zdrowia przebywających i korzystających z nich osób. Nie sposób wymienić wszystkich podmiotów odpowiedzialnych za realizację zadań w tym zakresie. Toteż ukazane zostały kluczowe elementy amerykańskich, brytyjskich i izraelskich systemów. Z ich doświadczenia czerpią niemal wszystkie państwa na świecie, co potęguje rozmiar tych międzynarodowych rozwiązań. Podstawowe założenia zarówno organizacyjne, legislacyjne, jak i projektowania budynków i systemów zabezpieczeń są spójne i prowadzą do jednego celu – zapobieżenia zamachowi terrorystycznemu, a jeśli już taki nastąpi, minimalizowanie jego skutków. Należy jednak pamiętać, że żaden system nie jest doskonały, a metody i narzędzia terrorystyczne ulegają nieustannej ewolucji. To z kolei implikuje niemożność stuprocentowego oddziaływania na zagrożenia terrorystyczne.   BIBLIOGRAFIA

7. Adamczuk M., Ewolucja strategii i metod działania islamskich ugrupowań terrorystycznych i ich wpływ na bezpieczeństwo Polski [w:] Bezpieczeństwo narodowe nr 19, III-2011

8. Betsky A., Landscapers: Building with the Land, Hudson and Thames, London 2006

9. Coaffee J., Terrorism, Risk and the City. The making of contemporary Urban Landscape, Ashgate Publishing, Hants 2004

10. Counter terrorism measures and building design, http://www.pensher.co.uk/news/counter-terrorism-measures-and-building-design/

11. Dod Antiterrorism Standarts for Buildings, US Department of Defence 2007, Appendix B, B-1

12. FEMA 2003, Reference Manual to Mitigate Potential Terrorist Attacks against buildings, US Federal Emergency Management Agency 2003

13. Hinman E., Blast Safety of the Building Envelope, Whole Building Design Guide 2011 http://www.wbdg.org/resources/env_blast.php

14. Hinman E., Upgrading window for blast effect, Hinman Consulting Engineers 2006

15. http://www.bibula.com/?p=61

16. http://www.dhs.gov/topic/preventing-terrorism-results

17. http://www.homeoffice.gov.uk/counter-terrorism/OSCT/

18. http://www.homeoffice.gov.uk/counter-terrorism/responding-to-an-incident/

19. Jałoszyński K., Terroryzm antyizraelski. Przedsięwzięcia kontrterrorystyczne w Izraelu, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2001

20. Jasiński A., Techniczne i technologiczne środki zabezpieczenia budynków przed atakiem terrorystycznym [w:] Architektura. Czasopismo techniczne 8-A/2010 Zeszyt 8 Rok 107, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2010

21. Kędzia B., Zabezpieczenia w dobie terroryzmu [w:] Zabezpieczenia 3/2007

22. Krysowaty I., Niedziejko P., Z biometrią w podróży [w:] Zabezpieczenia 3/2007

23. Laqueur W., Reflections on Terrorism [w:] Foreign Affairs, No 1, Vol. 65, 1986

24. Metzner I., Izrael jako wzór kontroli na lotniskach [w:] Die Welt, http://www.dw.de/europa-izrael-jako-wz%C3%B3r-kontroli-na-lotniskach/a-5087806

25. National Infrastructure Protection Plan. Partnering to enhance protection and resiliency, 2009, http://www.dhs.gov/national-infrastructure-protection-plan

26. Newman O., Defensible Space-Crime Prevention through Urban Design, Macmillian, Nowy Jork 1972

27. Prieto D. B., Mass transit security after the London bombings, http://belfercenter.hks.harvard.edu/publication/3275/mass_transit_security_after_the_london_bombings.htm

28. Protecting Crowded Places: Design and Technical Issues, HM Government, Londyn 2012

29. RIBA guidance on designing for counter-terrorism, RIBA, Londyn 2011

30. Schmidt A.P.(red.), Political Terrorism: A New Giude to Actors, Authors, Concepts, Data Bases,Theories and Literature, New Brunswich, New York 1988

31. Security for Building Occupants and Assets, the WBDG Secure/Safe Committee 2012, http://www.wbdg.org/design/provide_security.php#top  

32. Smilowitz R., Designing Buildings to Resist Explosive Threats, Whole Building Design Guide 2011, http://www.wbdg.org/resources/resistexplosivethreat.php

33. Smith J., Bezpieczeństwo dla jutrzejszego świata [w:] Zabezpieczenia 5/2011

34. Villmarin Pulido L. A., Sieć Al-Kaida, Wydawnictwo Wołoszański, Warszawa 2008

35. Zasada K., Ochrona obwodowa obiektów [w:] Zabezpieczenia 1/2011