ISTOTA BEZPIECZEŃSTWA, BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE I MIĘDZYNARODOWE

1. Istota bezpieczeństwa

Bezpieczeństwo, podobnie jak sprawiedliwość, szczęście czy miłość, generalnie jest pojęciem powszechnie zrozumiałym, aczkolwiek dotąd jednoznacznie nie zdefiniowanym, ponieważ zawiera duży ładunek odniesień subiektywnych. Może być ono postrzegane z różnych punktów widzenia, np.: profesjonalnego, sytuacyjnego czy osobistego [1]. Przedstawiciele każdego zawodu postrzegają bezpieczeństwo w kategoriach ich zakresu odpowiedzialności i doświadczeń. Inaczej widzi je żołnierz, policjant, biznesmen, strażak, rolnik, kolejarz, pilot, kierowca autobusu czy np. piosenkarz. Postrzeganie bezpieczeństwa w kategoriach sytuacyjnych jest bliższe generalnemu ujęciu, gdyż dotyczy wszystkich ludzi bez względu na zawód i wykształcenie i zależy wyłącznie od sytuacji, w jakiej przebywa dana osoba czy społeczeństwo, chociaż nie wyczerpuje to nadal całości zagadnienia. Osobiste pojmowanie bezpieczeństwa zależy od wieku, wiedzy, doświadczenia, wyobraźni, pozycji i akceptacji społecznej, poziomu zrealizowania odbioru otoczenia itd.. Każdy człowiek chce być bezpieczny w czasie pokoju i w okresie wojny, w pracy, w domu, na ulicy, w podróży i w miejscu zamieszkania, w dzień i w nocy, w młodości, wieku dojrzałym i na starość, prowadząc interes, oszczędzając i pożyczając pieniądze oraz w innych sytuacjach. Marzeniem każdego jest życie w warunkach gwarantujących spokojny rozwój w poczuciu, że w chwilach próby zawsze nadejdzie skuteczna pomoc. Pojęcie “bezpieczeństwo” znane jest ludzkości od bardzo dawna. Występuje ono w wielu dyscyplinach naukowych: politologii i nauce o stosunkach międzynarodowych, prawie, ekonomii, socjologii, historii i psychologii. Jednak nawet współcześnie w czasach rozwoju wielu dyscyplin naukowych bezpieczeństwo stanowi (szczególnie często w praktyce) złożony i trudny problem. Definicje leksykalne utożsamiają bezpieczeństwo z brakiem zagrożenia i poczuciem pewności. Według Słownika języka polskiego bezpieczeństwo to “stan niezagrożenia, spokoju, pewności” [2]. Należy podkreślić, że etymologia słowa “bezpieczeństwo” w wielu językach (także w polskim) uwydatnia pierwotność poczucia zagrożenia w stosunku do poczucia pewności swego zabezpieczenia (“bez pieczy”, czyli bez wystarczającej ochrony i analogicznie “securitas” = sine cura [łac.]. W wielu publikowanych leksykonach bezpieczeństwo określa się bardzo podobnie: stan i poczucie pewności, wolność od zagrożeń. Nie istnieje jedna, wspólnie uzgodniona i przyjęta definicja bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych. Wychodzi się jednak najczęściej od określenia go jako „wolności od zagrożeń, strachu lub ataku”. Jest, więc bezpieczeństwo przeciwieństwem niebezpieczeństwa, które określa się jako „poczucie zagrożenia ze strony niestabilnego porządku, w którym żyjemy. Bezpieczeństwo jest w tym aspekcie swobodą działania, której nie towarzyszy poczucie zagrożenia, a więc i stanem umysłu, który determinowany jest przez określoną formę porządku międzynarodowego. Najogólniej rzecz ujmując jest ono zawsze warunkiem przetrwania.

Aspekty postrzegania niebezpieczeństw Stosunkowo duży zakres znaczeniowy przypisuje bezpieczeństwu R. Zięba [3]. „W znaczeniu ogólnospołecznym bezpieczeństwo obejmuje zaspokojenie potrzeb: istnienia, przetrwania, pewności, stabilności, całości, tożsamości (identyczności), niezależności, ochrony poziomu i jakości życia. Bezpieczeństwo, będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych; jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia”. Zwraca uwagę w tym rozumieniu znaczenie przypisywane nie tylko przetrwaniu, lecz także niezależności oraz gwarancjom jakości życia, co znacznie poszerzać może zakres potencjalnych zagrożeń dla bezpieczeństwa i środków eliminowania tychże. Szwajcarski politolog Daniel Frei, istoty bezpieczeństwa upatruje właśnie w analizie obiektywnych i subiektyw¬nych aspektów zagrożenia. „W uproszczeniu, jego model objaśniania bezpieczeń¬stwa przedstawia się następująco:

•     stan braku bezpieczeństwa jest wówczas, gdy występuje duże rzeczywi¬ste zagrożenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe (adekwatne);
  

•     stan obsesji występuje wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzega¬ne jako duże;
  

•     stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy zagrożenie ze¬wnętrzne jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie;
  

•     stan bezpieczeństwa występuje wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nie¬znaczne, a jego postrzeganie prawidłowe” [4].
  

Bezpieczeństwo w tym rozumieniu ma duży związek ze stanem percepcji spo¬łecznej i w gruncie rzeczy cała definicja na nim się opiera. Bardzo uogólnioną definicję autorstwa Daniela Lernera zawiera wydany przez UNESCO Słownik nauk społecznych (A Dictionary of the Social Sciences, Lon¬don 1964). „W najbardziej dosłownym znaczeniu bezpieczeństwo jest rze¬czywiście identyczne z pewnością (safety) i oznacza brak zagrożenia (danger) fizycznego albo ochronę przed nim”. Istotnymi aspektami bezpieczeństwa są więc: brak zagrożenia i poczucie pew¬ności. Mogą być one zarówno obiektywne, jak też subiektywne, a co za tym idzie - wymierne i niewymierne. W przypadku definicji Da¬niela Freia stan bezpieczeństwa ma miejsce jedynie wówczas, gdy nie występu¬ją jednocześnie: rzeczywiste zagrożenie (czynnik obiektywny) i jego poczucie (czynnik subiektywny). Bezpieczeństwo negatywne i pozytywne Definiowane w wąskim znaczeniu (brak zagrożeń dla przeżycia) bezpieczeń¬stwo jest celem negatywnym. W dzisiejszym świecie ma ono jednak zapewnić realizację minimum pozostałych potrzeb społecznych, a nie być tylko gwarancją fizycznego przetrwania. Stąd konieczność uwzglę¬dniania w definicjach bezpieczeństwa pozytywnych aspektów istnienia (trwa¬nia, przeżycia). W związku z powyższym można wyróżniać także bezpieczeństwo zewnętrz¬ne (brak zagrożeń ze strony innych podmiotów) oraz bezpieczeństwo wewnę¬trzne (stabilność wewnętrzna). Dą¬żenie do zapewnienia bezpieczeństwa polega w tym rozumieniu „[…] na tworzeniu optymalnych warunków wewnętrznego bezkonfliktowego rozwoju istotnych składników danego systemu, jak i eliminowaniu jego ewentualnego zewnętrznego zagrożenia przez przyczynianie się do takiego ukształtowania oto¬czenia zewnętrznego, które by sprzyjało harmonijnemu, symbiotycznemu roz¬wojowi szerszego organizmu lub systemu” [5]. Bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne splatają się integralnie w ogólne bezpieczeństwo danego podmiotu.

Bezpieczeństwo jako stan i proces Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, a za¬razem najważniejszym ich celem. Ma ono zaspokoić ich potrzeby trwania, rozwoju, spokoju, rów-nowagi, dobrobytu i zadowolenia. Brak tak rozumianego bezpieczeństwa wy¬wołuje niepokój i poczucie zagrożenia. Stopień bezpieczeństwa ma natomiast wpływ na stopień wzajemnego zaufania [6]. Bezpieczeństwo może być definiowane nie tylko jako określony cel, lecz również jako następstwo. Oznacza to, że nie zdajemy sobie sprawy z tego, czym ono jest, dopóki nie zagraża nam jego utrata. Rozumienie to wyraźnie zbliża się, więc do badania stanu bezpieczeństwa rzeczywistego. Wspólną cechą większości definicji bezpieczeństwa jest określanie go mia¬nem procesu. Bezpieczeństwo jest nie tyle określonym stanem rzeczy, ile ciągłym procesem społecznym, w ramach którego podmioty działające starają się doskonalić mechanizmy zapewniające im poczucie bezpieczeństwa [7]. Szczególnie w stosunkach międzynarodowych bezpieczeństwo stanowi proces o zmiennej dynamice i intensywności, którą wyznaczają współzależności, zgodności i sprzeczności interesów państw i systemów międzynarodowych. Bezpieczeństwo podlega prawom ruchu systemów społecznych i jako takie po¬winno być ujmowane w sposób dynamiczny z zastosowaniem reguł dialektyki. W związku z powyższym często pod¬kreśla się dwoistą istotę bezpieczeństwa, które jest zarazem stanem i procesem. Dyna¬mizm kategorii bezpieczeństwa w naturalny sposób wiąże się ze zmiennością wa¬runków otoczenia, postępem cywilizacyjnym i zakresem potrzeb poszczególnych podmiotów. Zatem, bezpieczeństwo posiada dwa zasadnicze składniki: gwa¬rancje nienaruszalnego przetrwania danego podmiotu oraz swobody jego roz¬woju. Podstawę bezpieczeństwa określa już pierwszy z wymienionych składni¬ków, dając możliwość fizycznego trwania. Bezpieczeństwo ograniczone jednak wyłącznie do tego składnika ma cechy negatywne, bowiem warunkiem zaistnienia pozytywnie rozumianego bezpieczeństwa są ponadto swobody rozwoju danego podmiotu. Zaznaczyć przy tym należy, że dla klasyfikowania bezpie¬czeństwa w jego pozytywnym aspekcie konieczne jest zespolenie obu wymie¬nionych składników. Wyróżnione dwa główne składniki bezpieczeństwa podlegają zmianom do¬konującym się w następstwie naturalnego rozwoju dziejowego, jak również są zależne od konkretnych okoliczności (w zależności od miejsca) i podmiotu, które¬go dotyczą. Stąd obserwujemy wzrost przedmiotowego i przestrzennego zakresu bezpieczeństwa oraz jego zmienność w czasie. Istotą opartego na gwarancjach nienaruszalnego przetrwania i swobodach rozwojowych bezpieczeństwa jest pewność. Pewność jest warunkiem obu tych składników, a może być ona obiektywna lub subiektywna. Zatem, bezpie¬czeństwo w syntetycznym ujęciu można określić jako obiektywną pewność gwarancji nienaruszalnego przetrwania i swobód rozwojowych.

2. Bezpieczeństwo narodowe

Najstarszą formułę w naukach o stosunkach międzynarodowych stanowi pojęcie bezpieczeństwa narodowego, które w zasadzie jest utożsamiane z bezpieczeństwem państwa. Specjaliści nauk o stosunkach międzynarodowych wyprowadzają to pojęcie z kategorii egzystencjalnych potrzeb i interesów społeczności ludzkich zorganizowanych w organizacje państwowe. Potrzeby i interesy bezpieczeństwa narodu są realizowane przez organy państwowe. Według Encyclopaedia Britannica bezpieczeństwo narodowe oznacza „za¬bezpieczenie narodu przed groźbą podboju przez zewnętrzną potęgę”. Według zaś Dictionnaire Diplomatique bezpieczeństwo państwa jest traktowane jako „taki układ okoliczności, który sprawia, że pań¬stwo nie będzie przedmiotem żadnego ataku, a przynajmniej, że atak skierowa-ny przeciwko niemu nie będzie miał żadnych szans powodzenia”. Także i w polskim piśmiennictwie naukowym jest ono określane podobnie. Dla przy¬kładu, Ryszard Zięba w Leksykonie pokoju [8] przedstawia je jako „termin oznaczający poczucie pewności państwa w środowisku międzynarodowym, brak jego zagrożenia oraz ochronę przed zagrożeniem […]. Jest to tzw. egzystencjal¬na potrzeba, która wyrasta z obiektywnych warunków bytowania narodów i z relacji między nimi. Potrzeba ta stwarza przesłanki dążeń praktycznych do jej zaspokojenia, stając się interesem egzystencjalnym”. Bezpieczeństwo wymie¬nia się jako jeden z najbardziej żywotnych interesów państw i społeczności mię¬dzynarodowej. Szersze definicje bezpieczeństwa wskazują ponadto na możliwe rodzaje za¬grożeń oraz różnorodność chronionych wartości. Autorzy raportu (Study on Concepts…, 1985) dla Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczo¬nych (ONZ) na temat bezpieczeństwa przyjęli, że „bezpieczeństwo jest stanem, w którym państwa uznają brak występowania groźby ataku militarnego, presji politycznej czy nacisku gospodarczego, uniemożliwiających ich rozwój”. Amerykańscy autorzy Morton Berkowitz i P.G. Bock definiują bezpieczeństwo narodowe jako „zdolność narodu do ochrony jego wewnętrznych wartości przed zagrożeniami zewnętrznymi”. Quincy Wright określa je jako „warun¬ki, w których napaść czy obawa przed napaścią na terytorium, kulturę lub in¬stytucje państwa jest nieprawdopodobna”. Podobnie wypowiada się Maxwell D. Taylor - „Bezpieczeństwo narodowe […] jest nie tylko ochroną naszego naro¬du i terytorium przed fizyczną napaścią, lecz również ochroną - za pomocą róż¬nych środków - żywotnych interesów ekonomicznych i politycznych, których utrata zagroziłaby żywotności i podstawowym wartościom państwa”. Alfons Klafkowski stwierdza, że: „W pojęciu bezpieczeństwa splatają się misternie dwa wątki: polityczny i pra¬wny. Wątek polityczny - to obrona niepodległości państwa, jego suwerenno¬ści, a więc bezpieczeństwo jest definiowane przez elementy braku poczucia za-grożenia tych podstawowych wartości, lub też braku ich zagrożenia. Wątek pra¬wny - to w języku Karty Narodów Zjednoczonych niezdefiniowany »pokój i bezpieczeństwo«, a w układach sojuszniczych - to przyjaźń, współpraca i pomoc wzajemna jako gwarancje nienaruszalności granic i nietykalności teryto¬rium […]” [9]. W rozumieniu tym dostrzec można pozytywne aspekty bezpieczeństwa mieszczące się w ramach przykładów rozumienia wątku prawnego. Zazna¬czyć jednak należy, że akty prawne często ograniczają się do negatywnego de¬finiowania bezpieczeństwa, oraz że praktyka polityczna nierzadko rozmija się z szeroko formułowanymi deklaracjami prawnymi. W definicjach bezpieczeństwa, w zależności od „szkoły teoretycznej” i konkretnej potrzeby, eksponuje się różne elementy i aspekty. Choć bezpieczeństwo jest pojęciem wieloznacznym, to pewne jego treści - jeśli nie w samych definicjach, to w ich rozwinięciu czy objaśnieniach - w zasadzie powtarzają się. B. Balcerowicz [10] stwierdza na przykład, że bezpieczeństwo można traktować jako:  naczelną (egzystencjalną) potrzebę państwa (i innych podmiotów życia społecznego);  cel działalności (funkcjonowania) państwa;  stan, w którym brak jest jego zagrożeń podstawowych wartości państwa i narodu;  poczucie pewności państwa w środowisku międzynarodowym;  stan, równowagi między zagrożeniami a potencjałem obronnym;  zdolność narodu do ochrony jego wartości przed zagrożeniami;  stan i proces społeczny, zmierzający do ciągłego samodoskonalenia (ulepszania) środków i mechanizmów zapewniających bezpieczeństwo. Z zaprezentowanych definicji bezpieczeństwa narodowego wynika już zasa¬dniczy wniosek, że jest ono traktowane jako szczególnej wagi interes. Jego zło¬żoność wymaga jednak przedstawienia w szerszy sposób poglądów badaczy tej problematyki.

Interes narodowy w zakresie bezpieczeństwa Pojmowanie bezpieczeństwa narodowego pozostaje w ścisłej zależności do sposobu określania żywotnych interesów narodowych. Te formułowane są na podstawie determinant geopolityki, bieżących i perspektywicznych potrzeb państw, ich cech kulturowych, doświadczeń historycznych itd., a więc - czyn¬ników zarówno bardziej, jak i mniej wymiernych, działających z różnym stop¬niem intensywności i w ogólnym swym oddziaływaniu przesądzających o do¬określaniu wyróżniającej się specyfiki jednych państw w stosunku do drugich, choć w gruncie rzeczy istota ich żywotnych interesów (szeroko rozumiane bez¬pieczeństwo) pozostaje zbliżona. W zakresie bezpieczeństwa interesy te ukie-runkowane są podobnie i w przełożeniu na kierunki działań lub zachowań są nimi:

• obrona (przetrwanie fizyczne, bezpieczeństwo wojskowo-polityczne),
• nacjonalizm (ochrona tożsamości narodowej): a) mocarstwowo-ekspansywny (“wielkość narodu”), b) narodowotwórczy i obronny (w państwach postkolonialnych),
• wewnętrzne i zagraniczne interesy gospodarcze (dobrobyt, ewentualnie ekspansja),
• wartości ideologiczne, preferowane przez klasę lub grupę rządzącą (tożsa¬mość ustrojowa) [11]. Żywotne interesy narodowe, obejmując zarówno ochronę fizycznego trwa¬nia (obrona niepodległości i suwerenności, w tym integralności terytorialnej, trwałości instytucji państwowych, tożsamości narodu itd.), jak i swobód rozwo¬jowych (nieskrępowany rozwój społeczno-gospodarczy i kulturalny, podno¬szenie poziomu życia, osiąganie dobrobytu itd.), stanowią w istocie zasadnicze składniki bezpieczeństwa narodowego. Bardzo istotną cechą kategorii interesu narodowego jest przy tym duża swo¬boda (oparta w przeważającej mierze na subiektywnym postrzeganiu sytuacji, jak też indywidualnych dążeniach) oceny stanu i potrzeb bezpieczeństwa pań¬stwa. Inną, nie mniej ważną, jego cechą jest nadawanie mu przez narody i państwa pierwszorzędnej roli. W tym rozumieniu suma ży-wotnych interesów narodowych jest determinantem tego, że „państwo jest skłon¬ne rozpocząć wojnę natychmiast lub w ostateczności”. Zdaniem wielu, w tym Johna Garnetta, żywotne interesy narodowe mają przewagę po-nad interesami międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju (Theories of Pea¬ce…, 1970, s. 35). Jest to zrozumiałe, gdyż pierwszo¬planowym celem państw i narodów jest zapewnienie bezpieczeństwa przede wszystkim sobie. Oczywistą jest ponadto odpowiedzialność rządów wobec wła¬snych społeczeństw, nie zaś wobec społeczności międzynarodowej (można na¬wet postawić tezę, że to właśnie dla zagwarantowania bezpieczeństwa społecz¬ności ludzkich powstały państwa).