[b]Cierpienia młodego Werera – J.W. Goethe[/b] *W utworze zawarta jest cała młodość Goethego: kształtujący się pod wpływem Rousseau pogląd na naturę, prostego człowieka, naiwne dziecko; wysoka ocena indywidualności ludzkiej i łącząca się z tym pochwała samotności; zamiłowanie do poezji Homera i mrocznych pieśni Osjana, radość i ból. miłości; kolizja między narzuconymi studiami, a wrodzoną skłonnością do zajmowania się poezją, sztuką. *W powieść wpisane są autentyczne wydarzenia z życia autora: znajomość z Charlottą Buff i jej narzeczonym Johanem Christianem Kestnerem, głębokoe uczucie do Charlotty i przyjaźń z rodziną (Charlotta, podobnie jak Lotta pozostała wierna starszemu i oddanemu narzeczonemu, a Goethe usunął się, pozostawiając list). Wykorzystał także w swojej powieści samobójstwo przyjaciela Wilchelma Jerusalem, który postrzelił się w głowę pistoletem pożyczonym od Kestnera, a miał wówczas na sobie żółty frak i niebieską kamizelkę).

• Tekst utworu składa się z listów, które Werter napisał do swego przyjaciela Wilhelma. Powieść epistolograficzna - ten gatunek zna¬ny był w XVIII w. i przetrwał do naszych czasów. Taką formę nadał Jan Jakub Rousseau swojej słynnej powieści Julia, czyli Nowa Helo¬iza (1761). Listy są silnie zabarwione uczuciowo, bohater zwierza się adresatowi z najtajniejszych myśli i sekretów. Listy nie mają konwencjonalnego początku ani zakończenia, niejednokrotnie rozpoczynają się od głębokiej refleksji nad losem człowieka. Mimo iż są bardzo subiektywne, czytelnik otrzymuje w nich pełny obraz dziejów bohatera, plastyczny obraz postaci, wyraziste tło wydarzeń i koloryt epoki.
• Utwór Goethego jest powieścią - posiada fabułę i narratora. Cen¬tralną postacią utworu jest Werter, bohater i narrator w jednej osobie. Wybór takiej narracji stwarzał możliwość wyrażenia głębo¬kich i subtelnych przeżyć bohatera. List jest ze swej natury osobistą formą wyrażania uczuć i opisu świata. Nie jest to jednak powieść psychologiczna, ten gatunek rozwinie się w literaturze europejskiej w połowie XIX w.
• Sam autor przybiera rolę wydawcy. Zawiadamia o tym na począt¬ku powieści, zwracając się przy tym do czytelnika, na którego pożytek rzekomo zebrał i uporządkował li¬sty Wertera, odnalezione po śmierci nieszczęsnego kochanka. Ten sam wydawca ujawnia się w roli narratora w końcowej części powie¬ści, kiedy już brakło narratora, a zdarzenia z nim związane trzeba było doprowadzić do logicznego zakończenia. *Treścią utworu są dzieje młodego człowieka, który poznaje pełną wdzięku Lottę – narzeczoną Alberta i, nie mogąc przezwyciężyć uczucia do niej, popełnia samobójstwo. *Oprócz głównego wątku są w powieści wątki poboczne, np. historia parobka, który pracował u pewnej wdowy w Wahlheilm i darzył ją uczuciem, a gdy potem został wyrzucony przez jej brata, zabił parobka, który pracował na jego miejscu i który miał poślubić wdowę. Siła uczuć, namiętności nie omija ludzi niższego stanu. Historia parobka uzasadnia rozpaczliwy czyn samego Wertera.
• I księga odtwarza pozornie szczęśliwe dni bohatera spędzone beztrosko w otoczeniu pięknej przyrody; poznanie Lotty, dające mu początkowo poczucie wzmożonego szczęścia, uświadomienie sobie konieczności wyjazdu i wyjazd. Dominuje w niej nastrój wiosenny, który stopniowo staje się coraz mniej pogodny. II księga ukazuje stopniowe pogrążanie się Wertera w rozpaczy, dojrzewanie myśli o samobójstwie i podjęcie tego czynu. Mimo iż II księga obejmuje wszystkie pory roku, przeważa w niej nastrój posępnej jesieni. *Synchronizacja uczuć bohatera z następstwem pór roku jest nie tylko przejawem szczególnie bliskiego stosunku do przyrody, lecz również formalnym elementem porządkującym.

[i]Skłócenie uczuć[/i] Konflikt w utworze ma podłoże etyczne. Szczęściu Wertera staje na drodze fakt, iż osoba, którą pokochał, przyrzekła swą rękę innemu (człowiekowi wartościowemu, którego Werter szanuje). Wszystkie trzy zainteresowane osoby (Werter, Lotta i Albert) są niezwykle dobre i szlachetne. Werter nie zabiera Albertowi Lotty, Albert go nie przepędza, Lotta nie łamie słowa danego Albertowi, ale też przez dłuższy czas nie pozbawia Wertera możliwości przebywania w jej towarzystwie. Sytuacja ta powoduje powstawanie najróżniejszych stanów uczuciowych – wszyscy bohaterowie płacą za nią skłóceniem uczuć. Stosunek Loty do Wertera od początku naznaczony jest serdecznością – docenia w nim człowieka, który ją rozumie i reaguje na jej stany uczuciowe, ponadto wnosi ze sobą atmosferę niezwykłości. Mimo iż Lotta nie pozostaje niewrażliwa na wdzięk Wertera, nie dotrzymuje słowa danego Albertowi. Dopiero, gdy wizyty młodzieńca zbyt mącą jej szczęście u boku Alberta, prosi Wertera o zaprzestanie tych odwiedzin. Albert jest człowiekiem szlachetnym, lecz przeciętnym, między nim a Lottą nie ma „porozumienia dusz”, ale jest za to rzetelne uczucie oparte na długotrwałej znajomości i zaufaniu.

[b]Portret psychologiczny Wertera[/b] [i]Samotność[/i] Żyje wśród ludzi ale chętnie przebywa sam. Ludzie nie dostarcza¬ją mu radości ani szczęścia. A jednak być niezrozumianym, to los ta¬kich jak my. Lubi dzieci. [ .. l najszczęśliwsi są ci, którzy, podobni dzieciom, żyją z dnia na dzień. Współczuje ludziom prostym. Prości ludzie okolicy znają mnie już i kochają a zwłaszcza dzieci. Poczyniłem różne znajomości, towarzystwa jeszcze nie znalazłem żadnego. Nie wiem, co mam w sobie pociągającego dla tych ludzi, tylu mnie z nich lubi; przywiązują się do mnie, i zawsze mi przykro, gdy nam droga wspólna wypada tylko kawałek. Uczestniczy w życiu towarzyskim, bawi się z dziećmi, rozmawia z nieznajomymi, ale nie garnie się do ludzi. [ … ] A jednak być nierozumianym, to los takich jak my! (17 V) Nikt nie mówi do niego po imieniu, nawet Lotta, okazując mu serdeczność, mówi: „kochany Werterze”. Indywidualizm Zapatrzony we własne odczucia. Wszystko, co pisze w listach, doty¬czy jego osoby, pisze bardziej do siebie niż do przyjaciela. Jego listy to pamiętnik duszy. Zapisuje w nim zdarzenia i uczucia widziane zawsze z własnego punktu widzenia. Wpatrzony w siebie, ma o sobie wysokie mniemanie. Stosunek do świata Czynne życie zawsze przynosi rozczarowanie. Wszyscy ludzie łudzą się w swych nadzie¬jach, zawodzą w swych oczekiwaniach (4VIII). Podejmuje pracę za-wodową, ale czuje się źle wśród ludzi, w końcu porzuca ją. W jego życiu dominuje rezygnacja. Cierpi z tego powodu, ale nie może nic zmienić. Czasem spotyka go krzywda, jak wtedy, gdy został wypro¬szony z przyjęcia. Co mnie najbardziej drażni, to fatalne stosunki mieszczańskie (24 XII).,Buntuje się więc przeciw zastanemu światu, choć wie, że jego bunt niczego nie zmieni. Natura Ukojenie daje mu przyroda. Samo miasto nie jest miłe, natomiast wokół - niewysłowiona piękność natury, [ … ] a ja leżę w wysokiej trawie nad wodospadem strumienia i tuż przy ziemi tysiące różnych 1ziwia mnie trawek. .. gdy czuję bliżej swego serca wśród ździebeł niezliczonych rojenie się drobnego światka, niezbadanych postaci wszystkich robaczków i komarów i czuję obecność Wszechmoc¬nego [ … ] (10 V). " Najlepiej czuje się tam, gdzie przyroda objawia się najpełniej, występuje w możliwie nie skażonej formie." Jeszcze nigdy nie byłem szczęśliwy, jeszcze nigdy moje odczuwanie natury, każdego kamyczka, każdej trawki, nie było pełniejsze i głębsze [ .. ,] (24VII). Natura jest mu bliska w najmniejszym przejawie życia, ale postrzega ją zależnie od okoliczności, odrobina szczęścia w miłości zbliża go do natury. Wspomina dzieciństwo, kiedy [ … ] skały, wzgórza, rzeki, chmury, nawet komary i chwasty poruszały się w mej duszy, ożywiając ~o. Teraz jest inaczej. Pełne, gorące uczucie mego serca dla natury, które dawało mi tyle rozkoszy, które mi świat otaczają-‘zamieniało, staje się teraz dla mnie nieznośne. (18 VIII) Naturę pojmuje panteistycznie. Bóg i natura stanowią jedność. Natura to wszechświat poruszany różnymi siłami, to proces, w którym uczestniczą siły tworzące i siły niszczące. Człowiek jest skutkiem działania tych przeciwstawnych sił. Człowiek też jest częścią natury. Człowiekowi potrzeba tylko kilku skib, by na nich żyć, jeszcze mniej, by pod nimi spoczywać. Panteizm Wertera jest odbiciem fascynacji Goethego filozofią Baru¬cha Spinozy. Wpływ literatury
Czytam sobie mojego Homera { .. } (21 VI). Iliada i Odyseja to po¬ezja pierwotna, naturalna. Dostrzegamy wpływ, jaki wywarł na po¬glądy Goethego Johann Gottfried Herder, który “poezji artystycz¬nej” przeciwstawił “poezję naturalną”. W rozumieniu Herdera natu¬ralną była poezja ludowa wszystkich narodów, a także pierwotne przejawy poezji, np. poematy Homera, Biblia, Pieśni Osjana i Szekspir. Werter wyraża także swoją fascynację posępną poezją Osjana. Obszerny fragment tych pieśni czyta Lotcie przed ich ostatecznym rozstaniem.

Osjan-Iegendarny celtycki bard, rzekomo autor pieśni w języku gaelickim (mówili nim celtyccy Szkoci). W latach 60 XVIII w. Ja¬mes Macpherson opublikował, wedle własnych zapewnień auten¬tyczne, przez siebie zebrane ludowe pieśni szkockie. Jak się potem okazało poematy epicko-liryczne Osjana to kompilacja zachowanych fragmentów ludowej poezji, przy czym “brakujące fragmenty” dopi¬sał sam Macpherson. Mimo to pieśni zdobyły powodzenie w krajach europejskich, a Osjan zyskał miana “szkockiego Homera” lub “Homera Północy”. “Utwory Macphersona cechował uczuciowy stosunek do bohater¬skiej świetności dawnej Szkocji. Z apoteozą i kultem przeszłości łą¬czył w nich nastrój żalu i poczucie przemijania [ … ] gorycz melan¬cholijnych wspomnień mieszała się z miłym rozrzewnieniem. Nastro¬jom owym towarzyszyła idealizacja bohaterów i czynów dawnych wojowników - odważnych w walce, wielkodusznych wobec pokona¬nych wrogów, wiernych przyjaciół i tkliwych kochanków. Przygody oręża i perypetie miłosne opiewane w poematach przez samego Osjana [ … ] rozgrywały się na tle przyrody północnej Szkocji lub Irlandii. Surowej naturze towarzyszył przeważnie nastrój melancho¬lii, a niekiedy grozy, zawartej w obrazach skał, spienionego morza, poświaty księżyca na rozległych wrzosowiskach, mgieł spowijają¬cych zazwyczaj urwiste brzegi morskie i wierzchołki górskie oraz duchów unoszonych na chmurach pędzonych porywistym wiatrem. Były to duchy zmarłych wojowników oraz ich towarzyszek, pozosta¬jące w ścisłym kontakcie ze światem żyjących, ostrzegające przed przyszłymi tragicznymi wydarzeniami [ … ]” (Z. Sinko) Werteryzm Powieść zyskała wielkie powodzenie, była czytana, dyskutowana, miała wielu naśladowców. W Niemczech zapanowała “gorączka werterowska”: młodzieńcy naśladowali strój Wertera, dziewczęta strój Lotty. Postacie tak ubrane pojawiły się na obrazkach, na porce¬lanie, haftach. Naśladowano sposób bycia bohatera. Wiele ówczesnych samobójstw uznano za naśladownictwo Wertera. Śladem tego przeżywania powieści są słowa Gustawa w IV części Dziadów: Księże, a znasz ty żywot Heloisy? / Znasz ogień i łzy Wer¬tera? W tym fragmencie utworu Mickiewicz wyraźnie odwołuje się do autora Cierpień … , włącza w tok wypowiedzi Gustawa dwuwiersz z Goethego, wyraża swoje uznanie dla twórczości niemieckiego po¬ety, gdy wspomina, jak wielkie wrażenie zrobiły na nim książki zbójeckie.

• Skomplikowana osobowość bohatera i jego tragiczny los są wyrazem pojmowania świata. Werter nie może znaleźć miejsca dla siebie, jest samotny i smutny. Ten pesymizm wynika z jego egzystencji. Jest to “ból świata” - niemieckie słowo Weltschmerz jest używane w wielu językach europejskich
  Śmierć Wertera nie jest jego tragedią, ponieważ jest to śmierć z wyboru. Samobójstwo, świadome rozstanie się z życiem, nie jest ko¬niecznością, jest raczej zamanifestowaniem wolności jednostki.
• Jak żadne inne dzieło literackie ukazuje ta powieść kryzys świato¬poglądowy tamtych czasów, m. in. zagubienie między budzącym sprzeciw porządkiem społecznym, a nie dokonanym jeszcze wielkim przewrotem, między odrzuconym już oświeceniem i ortodoksją, a nie stworzonymi jeszcze wartościami nowego światopoglądu.
• Wiele zjawisk, które Goethe związał z postacią Wertera, znajdziemy w utworach literackich romantyzmu: indywidualizm. samotność, niepogodzenie ze światem, bunt przeciw zastanym porządkom spo¬łecznym, niszczącą siłę miłości, pesymizm, tragizm losów ludzkich, szaleństwo i obłęd jednostek, samobójstwo. Na tej podstawie powieść Goethego zalicza się do preromantyzmu.