OŚWIECENIE

Oświeceniem nazywamy okres w dziejach kultury europejskiej od ok. 1680 do końca XVIII. W Polsce zaczynała się w latach 40. XVIII i kończyła w pierwszym dwudziestoleciu XIX.

Oświecenie, jako wiek rozumu, czy wiek filozofów -W rozumieniu szerszym: epoka w dziejach kultury europejskiej między barokiem a romantyzmem. Wszystkie nazwy oddają przełomowy charakter tej epoki. Oświecony, czyli wyzwolony z wszelkich więzów, rozum ludzki ma być światłem rozjaśniającym drogę do poznania prawdy o świecie i człowieku.

Literatura epoki oświecenia stara się odkrywać racjonalne prawa rządzące naturą i człowiekiem; dlatego triumfuje wówczas klasycyzm, dążący do jasności, porządku i harmonii; spod mnogości zjawisk, pisarze wydobywali ogólne, uniwersalne zasady; dąży się do prostoty stylu i przejrzystości myśli; cechą charakterystyczną klasycyzmu XVIII stulecia stało się uzależnienie od reguł; sądzono wówczas, że tylko przestrzeganie surowych przepisów zapewnia sztuce prawdziwą doskonałość

Myśliciele XVIII uważali Kościół za jedną z głównych przeszkód w przebudowie świata; stał on bowiem, ich zdaniem, na straży starego, feudalnego porządku, krępował ludzką myśl, szerzył szkodliwe przesądy; pojawiły się wówczas bardzo ostre ataki na instytucję Kościoła i religię w ogóle

Postawy ludzi XVIII stulecia: -ateizm- pogląd odrzucający ideę wyższej siły, która stworzyła świat i nim rządzi -deizm- uważano, że Bóg stworzył świat i nadawszy mu naturalne prawa, nie ingeruje w jego działanie -libertynizm- wolnomyśliciele, którzy nie wierzyli w żadne kodeksy moralne, a w życiu kierowali się epikurejską filozofią dążenia do rozkoszy i unikania wszelkich przykrości

Ludzie oświeceni cenili teatr bardzo wysoko; miał on przede wszystkim nauczać, być miejscem, gdzie propaguje się nowe postawy i nowy model społeczeństwa

W stuleciu rozumu rośnie rola powieści, która najlepiej nadawała się do realizowania dydaktycznych założeń Europy’ pozbawiona poetyckich ozdób powieść pozwalała na chłodną, precyzyjną analizę rzeczywistości (Daniel Defoe, Wolter, Diderot, Rousseau)

Denis Diderot- syn rzemieślnika, który porzucił profesje ojca na rzecz filozofii oraz literatury; dziełem jego życia była Encyklopedia; wnikliwy uczony i błyskotliwy intelektualista, cechował się jednakże pewną naiwnością; przez rok był nadwornym filozofem carycy Katarzyny

Ignacy Krasicki- nazywano go „księciem poetów polskich”; był typem intelektualisty, dowcipnego, pełnego dystansu do rzeczywistości, indywidualność przewrotna, niezrównany ironista, mistrz słowa i celne sentencji

Wolter- jedna z najważniejszych postaci epoki; jego powiastki filozoficzne popularyzowały w całej Europie idee oświecenia; rozum był dla niego miarą prawdy, czyli to, co racjonalne, uznawał zarazem za prawdziwe; pisarz bardzo ostro atakował Kościół, uważając, że jest on główną przeszkodą w oświeceniu ludzkich umysłów, ponieważ szerzy nieracjonalne przesądy; był deistą; wielką zaleta Woltera był błyskotliwy styl, pełen paradoksów, dowcipów i efektownych sentencji

Jean-Jacques Rousseau- polemista Woltera; w odróżnieniu od większości myślicieli tej epoki nie podzielał on entuzjazmu dla dobrodziejstw cywilizacji i postępu; uważał, że cywilizacja odrywa człowieka od natury, czyni go nieszczęśliwym i złym; głównym źródłem ludzkich cierpień jest prawo własności, sprzeczne z naturą, nieodłączne zaś od cywilizacji

Encyklopedia- była dziełem najwybitniejszych umysłów epoki oświecenia; sumowała ona poglądy epoki; w odważny i radykalny sposób wypowiadał się na tematy polityki, filozofii oraz religii; postulowała przede wszystkim badanie przyrody i studiowanie nauk przyrodniczych

Satyra- gatunek literacki wywodzący się ze starożytności- ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska lub postaci, prezentuje rzeczywistość zdeformowana przez komiczne wyolbrzymienie, często posługując się przy tym elementami karykatury i groteski; Ignacy Krasicki w swoich satyrach prezentuje rzeczywistość w krzywym, komicznym zwierciadle, z pozoru poucza, ale bez specjalnego zapału; oświeceniowy rozum, próbując porządkować świat, nie znajduje lekarstwa na trawiące go choroby; odkrywa tylko z bezlitosną precyzją ludzka głupotę, próżność i pychę

Bajka- gatunek wywodzący się od półlegendarnego Ezopa, mistrza krótkiej prozaicznej opowieści, której bohaterami bywały najczęściej zwierzęta, przedmioty lub zjawiska przyrody, alegorycznie wyrażające jakieś cechy ludzkiego świata; odrębny rodzaj bajki (wierszowanej, o dłuższej rozbudowanej narracji) stworzył w XVII mistrz francuskiego klasycyzmu Jean de La Fontanie; dwa zbiory Bajek Krasickiego, to ponury obraz kalekiego i pokracznego świata, w którym triumfują podłość, zło i przemoc

Oda- to wywodzący się ze starożytności gatunek poetycki, którego przeznaczeniem było sławienie ważnych wydarzeń, wybitnych jednostek oraz wielkich idei; napisana podniosłym stylem i mająca często charakter okolicznościowy, należała do najpopularniejszych form poezji klasycznej

Powiastka filozoficzna- to napisany prozą utwór, w którym fabuła potraktowana jest jako pretekst do przedstawienia jakiegoś poglądu lub idei; autorzy powiastek często łączą elementy powieści przygodowej i fantastycznej z satyrą społeczną i polityczną; gatunek ten rozwinął się w okresie oświecenia, przyczyniając się do popularyzacji racjonalistycznej filozofii epoki

Pamflet- to utwór publicystyczny lub literacki ośmieszający jakąś osobę lub instytucję (najczęściej polityczną); charakterystycznymi cechami tego gatunku są ekspresyjny styl i skłonność do satyrycznej hiperboli

Poematy heroikomiczne- gatunek ukształtował się już w starożytności; wzniosłym stylem homeryckich eposów anonimowi poeci opisywali wydarzenia błahe i śmieszne; komizm tych utworów opierał się na kontraście między patosem stylu a pospolitością tematu

Peryfraza- zwana inaczej omówieniem, polega na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska jego rozbudowanym opisem; czytelnik musi się domyślić, o co chodzi autorowi

Empiryzm- Locke głosił empiryczne (czyli doświadczalne) pochodzenie wiedzy; nie ma żadnych wrodzonych idei; umysł ludzki jest początkowo jak czysta kartka czekająca, by ją zapisać

Racjonalizm- termin filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach:

1. przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe.
2. przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł, odrzucający takie jej źródła, jak: objawienie, doświadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego.

Rokoko- styl, który rozwinął się w sztuce XVIII w opozycji do dominującego w tej epoce klasycyzmu; jego rozkwit przypada na okres panowania Ludwika XV (1715-1774); w miejsce uroczystej, dostojnej sztuki klasycznej pojawia się wówczas styl dekoracyjny, kameralny, subtelny, który wziął nazwę od ulubionego wówczas ornamentu w kształcie muszli; w literaturze rokoko objawiło się zamiłowaniem do elegancji formy i subtelności treści; najczęściej tematem rokokowych wierszy i powieści była zmysłowa miłość ; literatura tego nurtu rezygnowała z oświeceniowego dydaktyzmu, chciała zaś dostarczać czytelnikowi rozrywki, cieszyć go pięknem i wdziękiem

Sentymentalizm- prąd literacki, który rozwinął się w europejskim oświeceniu w opozycji do dominującego klasycyzmu; był nastawiony na penetrację wewnętrznego, uczuciowego życia człowieka; w miejsce charakterystycznego dla klasycyzmu kultu rozumu sentymentaliści głosili pochwałę czułości prostoty; w miejsce zachwytu nad dobrodziejstwami kultury- zachwyt nad pięknem przyrody; literatura sentymentalna pogłębiała analizę psychologiczną człowieka; w poezja przełamała zaś suchy i wzniosły ton języka klasycyzmu, zwracając szczególną uwagę na śpiewność i melodyjność wiersza; sentymentaliści nawiązywali do wzorów ludowej pieśni (prostota formy, konsekwentne kojarzenie przeżyć ludzkich ze światem natury, śpiewalność)

„Kubuś Fatalista i jego pan”- książkę tworzą same niemal dialogi, ujęte w niezbyt wyraźną ramę fabularną; wędrówki głównych bohaterów i ich dysputy składają się na obraz nowego świata, w którym zanika granica pomiędzy panem i sługą; sprytny i zaradny Kubuś jest fatalistą, jednak wbrew tym deklaracjom nie godzi się na zło świata i wierzy, że dobro i sprawiedliwość muszą wreszcie zatriumfować

„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”- jest to udane połączenie różnych, modnych w epoce typów powieści: obyczajowej, utopijnej i awanturniczej; utwór ma formę pamiętnika; tytułowy bohater opowiada historię swojego życia z perspektywy dojrzałego wieku; bohaterem jest szlachcic zdemoralizowany w młodości przez wychowawcę Damona, hazardzista, obrońca złotej wolności, podróżnik, pod względem życiowych doświadczeń zmienia swoje poglądy, skłaniając się ku ideom powszechnej wolności i równości

„Kandyd”- jest to przewrotna polemika z łatwym oświeceniowym optymizmem (napisany po trzęsieniu ziemi w Lizbonie); tytułowy bohater to naiwny prostaczek, który przeżywa niesamowite przygody- wszędzie spotykają go straszliwe nieszczęścia, wynikające z ludzkiej złości i głupoty

„Nowa Heloiza”-(nawiązanie do romansu filozofa Abelarda i Heloizy) powieść opisuje nieszczęśliwą miłość skromnego nauczyciela i jego arystokratycznej uczennicy; utwór składa się z listów kochanków; obserwujemy stopniowy rozwój uczuć, niezachwianych nawet przez wymuszone małżeństwo Julii z bogatym szlachcicem; bohaterowie połączeni tajemnym związkiem dusz, stali się wzorem sentymentalnych kochanków; ich smutny los był dla Rousseau pretekstem do gwałtownej krytyki cywilizacji, która jest oparta na fundamencie nierówności między ludźmi