Stan nadzwyczajny to pojawienie się w Państwie sytuacji szczególnego zagrożenia, szczególny reżim prawny, służący odwróceniu lub umniejszeniu skutków szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające.

Podstawa prawna: • Konstytucja RP - rozdział XI (art. 228 - 234) (Dz. U. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.); • ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego
Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 156, poz. 1301); • ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz. U. Nr 113, poz. 985); • ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. Nr 62, poz. 558); • Skrzydło W. ”Leksykon wiedzy o państwie i konstytucji. Warszawa: Oficyna Wydawnicza
Graf-Punkt 2000.

Rodzaje stanów nadzwyczajnych. Według Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. mogą być wprowadzone 3 rodzaje stanów nadzwyczajnych: • stan wojenny, • stan wyjątkowy, • stan klęski żywiołowej.

ZASADY KONSTYTUCYJNE:

Wyróżniamy sześć zasad odnoszących się jednolicie do wszystkich sytuacji stanu nadzwyczajnego: I. ZASADA WYJĄTKOWOŚCI (subsydiarności) – stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko w sytuacji szczególnego zagrożenia i tylko jeżeli zwykłe środki są nie wystarczające tj. art.228 ust. 1 Konstytucji RP „W sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej”.

II. ZASADA LEGALNOŚCI oznacza, że:

• wprowadzenie tylko na podstawie ustawy i w drodze rozporządzenia tj. art. 228 ust. 2 Konstytucji RP „Stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko na podstawie ustawy, w drodze rozporządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiadomości”.

III. ZASADA PROPORCJONALNOŚCI – podjęte działania muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia,

art. 228 ust. 5 Konstytucji RP „Działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa”.

IV. ZASADA CELOWOŚCI – podjęte działania powinny zmierzać do najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa,

			art. 228 ust. 5 Konstytucji RP

„Działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.”

V. ZASADA OCHRONY PODSTAW SYSTEMU PRAWNEGO – to zakaz uchwalania ustaw regulujących pewne materie oraz zachowanie monopolu ustawodawczego Sejmu, z wyjątkiem stanu wojennego,

art. 228 ust. 6 Konstytucji RP „W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych”.

VI. ZASADA OCHRONY ORGANÓW PRZEDSTAWICIELSKICH – w czasie stanu nadzwyczajnego oraz w czasie 90 dni po nim nie można:

• skrócić kadencji sejmu,

• przeprowadzić referendum ogólnokrajowego,

    	art. 228 ust. 7 Konstytucji RP
  

„W czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezydenta Rzeczypospolitej, a kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony stan nadzwyczajny”.

Dopiero w 2002 roku uchwalono ustawy o stanach nadzwyczajnych.

STAN KLĘSKI ŻYWIOŁOWEJ.

W myśl konstytucyjnego zapisu o stanach nadzwyczajnych powstała ustawa o każdym ze stanów. Ustawa o stanie klęski żywiołowej z dnia 18 kwietnia 2002 r. zawiera szczegółowe informacje i wskazówki co do wprowadzenia tego stanu oraz funkcjonowania państwa w czasie trwania tego stanu. Stan klęski żywiołowej nie jest związany z sytuacją zagrożenia bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego.

Wprowadzony może być w celu zapobieżenia i usunięcia skutkom katastrof naturalnych oraz awarii technicznych, na obszarze wystąpienia danej klęski żywiołowej lub także na obszarze zagrożonym skutkami tej klęski, na czas określony nie przekraczający 30 dni (za zgodą Sejmu można stan ten przedłużyć na oznaczony czas).

Ustawa ta opisuje: klęskę żywiołową jako katastrofę naturalną albo też awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczbie osób, mieniu lub środowisku na szeroką skalę, natomiast pomoc i ochrona występuje tylko przy użyciu środków nadzwyczajnych; katastrofę naturalną jako zdarzenie związane z działaniem siły natury: wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długo trwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt, chorób zakaźnych, a także innego żywiołu; awarię techniczną jako gwałtowne, nieprzewidziane uszkodzenie a także zniszczenie obiektu budowlanego, urządzenia technicznego, systemu urządzeń technicznych, które to spowodują przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości. Stan klęski żywiołowej wprowadza się w drodze rozporządzenia na wniosek właściwego wojewody lub z własnej inicjatywy Rady Ministrów, określając przyczyny, datę wprowadzenia oraz obszar objęty tym stanem i czas trwania, a także ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela. Rozporządzenie takie należy podać do publicznej wiadomości społeczeństwu. W czasie stanu klęski żywiołowej działaniami kierują odpowiednio do obszaru objętego stanem: wójt na terenie gminy, starosta- gminy wchodzącej w skład powiatu, wojewoda- województwa, minister właściwy do spraw wewnętrznych lub inny minister powołany przez Prezesa Rady Ministrów- na terenie więcej niż jednego województwa.

STAN WOJENNY.

Stan Wojenny (art. 229) – może być wprowadzony tylko w trzech sytuacjach:

• zewnętrznego zagrożenia państwa (także przez działanie terrorystyczne),

• zbrojnej napaści na terytorium RP,

• jeżeli z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko
  agresji.

  Czas trwania stanu wojennego jest nieokreślony, gdyż nie można przewidzieć jaki czas będzie obowiązywać potrzeba jego zastosowania w państwie. Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów może wprowadzić stan wojenny w razie zewnętrznego zagrożenia państwa.

Rada Ministrów: zarządza przejście na wojenne zasady działania organów władzy publicznej, określa zasady ich działania w strefie bezpośrednich działań wojennych, może zawiesić funkcjonowanie organów władzy publicznej w w/w strefie, itp. Minister Obrony Narodowej: dokonuje oceny zagrożeń wojennych i możliwości obronnych, koordynuje realizację zadań organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego, sprawuje ogólny nadzór, organizuje mobilizacyjne rozwinięcie, uzupełnianie i wyposażenie Sił Zbrojnych, itp. Prezes Rady Ministrów, na wniosek właściwego wojewody, może w miejsce organów gminy, powiatu lub województwa (jeśli są nieskuteczne) ustanowić zarząd komisaryczny, na czele z komisarzem rządowym, który przejmuje zadania i kompetencje w/w organów. Prezydentowi RP podlega Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych, który: dowodzi siłami w celu odparcia zbrojnej napaści na RP, określa ich potrzeby, wyznacza organy wojskowe do realizacji zadań administracji rządowej i samorządowej w strefie bezpośrednich działań wojennych, itp. Wszystkie osoby są objęte ograniczeniem praw i wolności człowieka i obywatela. Mogą być zawieszone prawa do: strajków różnego rodzaju, akcji protestacyjnych studentów. W czasie trwanie stanu wojennego wprowadzona może być: cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu, kontrola zawartości korespondencji i przesyłek.
Jeśli ktoś nie stosuje się do nakazów i zakazów określonych w tej ustawie, podlega karze aresztu albo grzywny.

STAN WYJATKOWY.

Stan Wyjątkowy (art. 230), może zostać wprowadzony tylko w trzech sytuacjach:

• w razie zagrożenia konstytucyjnego Państwa,
• w razie zagrożenia bezpieczeństwa obywateli,
• w razie zagrożenia porządku publicznego. Stan wyjątkowy wprowadzany jest w sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, działaniami w cyberprzestrzeni lub terrorystycznymi; decyzję o tym podejmuje Rada Ministrów podejmując uchwałę o skierowaniu do Prezydenta RP wniosku o wprowadzenie stanu wyjątkowego. Prezydent RP rozpatruje wniosek, w którym zawarte muszą być informacje na temat: przyczyny, czasu trwania (nie dłuższy niż 90 dni, może być przedłużony na okres nie dłuższy niż 60 dni), obszaru, ograniczeniach wolności i praw człowieka i obywatela; Rozporządzenie Prezydent RP musi przedstawić Sejmowi w ciągu 48 h od jego podpisania. Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego należy podać do publicznej wiadomości. Minister właściwy jest zobowiązany do powiadomienia Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Sekretarza Generalnego Rady Europy o wprowadzeniu i zniesieniu stanu wyjątkowego. Działania podejmują zależnie od obszaru objętego przez stan wyjątkowy: Prezes Rady Ministrów- na terenie większym niż jedno województwo, właściwy wojewoda- jednego województwa. Odpowiednio minister może wydawać polecenia organom administracji rządowej i samorządu terytorialnego, z wyjątkiem Rady Ministrów, Prezesa i wiceprezesów Rady Ministrów. Kierowanie wymaga współdziałania: organów z właściwymi kierownikami jednostek oraz ministra z właściwym ministrem, Szefem ABW lub Szefem Agencji Wywiadu. W działaniach związanych ściśle z klęską żywiołową określoną przez w/w ustawę biorą udział: PSP, centra powiadamiania ratunkowego, policja, jednostki systemu PRM, Straż Graniczna, Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa i inne pomocne w zwalczeniu problemu. Możliwe jest także użycie pododdziałów i oddziałów Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej, lecz tylko w sytuacji, gdy użycie innych środków jest niewystarczające lub niemożliwe; pozostają one jednak pod dowództwem przełożonych służbowych i wykonują zadania określone przez wojewodę, szczegółowe zasady ich udziału określi Rada Ministrów.