Ukraina jest pod względem potencjału demograficznego, gospodarczego i mi-litarnego drugim co do wielkości państwem powstałym w wyniku rozpadu ZSRS. Początkowo władze ukraińskie uznały siebie za zwierzchnika całości sowieckich sił zbrojnych stacjonujących na terytorium Ukrainy, w tym również strategicznych i taktycznych arsenałów jądrowych oraz Floty Czarnomorskiej. Kwestia praw do rozmieszczonego na Ukrainie sowieckiego potencjału militarnego stała się przyczy-ną wieloletniego sporu z Federacją Rosyjską (FR), uznaną za głównego sukcesora ZSRS. Do napięć w stosunkach z Rosją dochodziło również z powodu różnic w koncepcjach rozwoju Wspólnoty Niepodległych Państw, sporów wokół delimitacji i demarkacji wspólnej granicy oraz statusu Krymu. Część z tych kwestii udało się rozwiązać jeszcze w latach dziewięćdziesiątych, nadal jednak stosunki z FR stano-wią główny czynnik określający ukraińską strategię polityczną, także w dziedzinie obronności. Specjalna pozycja Rosji w polityce ukraińskiej wynika – poza uwarunkowa-niami geopolitycznymi oraz społeczno-historycznymi – również z powiązań gospo-darczych. Na Ukrainie znajduje się rozbudowany przemysł zbrojeniowy, w znacz-nym stopniu uzależniony od powiązań kooperacyjnych z przedsiębiorstwami działa-jącymi na obszarze byłego ZSRS, głównie rosyjskimi. Wymusza to utrzymywanie aktywnej współpracy wojskowo-technicznej z Rosją, utrudnia również oparcie poli-tyki obronnej Ukrainy o współpracę ze strukturami zachodnimi, w tym z NATO. Na sytuację międzynarodową Ukrainy wpływa również jej ogólna sytuacja wewnętrzna – tamtejsza elita polityczna nie zdołała dotąd wypracować, ani tym bar-dziej wcielić w życie, spójnej wizji reformy pogrążonego w głębokim kryzysie pań-stwa. Polityka władz ukraińskich, także w dziedzinie obronności, reaguje głównie na bieżące wyzwania, a strategiczne koncepcje mają charakter głównie deklaratyw-ny. Polityka bezpieczeństwa narodowego Ukrainy Polityka bezpieczeństwa państwa, rozumiana jako element całkowitej polityki państwa dotyczącej zagadnień związanych z tworzeniem i wykorzystaniem poten-cjału obronnego w celu zapobiegania i przeciwdziałania różnego rodzaju zagroże-niom, koncentruje się przede wszystkim na dążeniu do zapewnienia swego bezpie-czeństwa i suwerenności. Takie cele postawiła sobie także i Ukraina. Pierwszym w chronologii dokumentem szczegółowo odnoszącym się do za-gadnień bezpieczeństwa państwa jest „Wojskowa doktryna Ukrainy” przyjęta 10.X.1993 r. Doktryna wojenna jest integralną częścią przyjętej 16.I.1997 r. „Kon-cepcji bezpieczeństwa narodowego Ukrainy”. Owa koncepcja bezpieczeństwa sta-nowi podstawę prawa działalności organów władzy państwowej, instytucji o charak-terze polityczno – wojskowym oraz władz samorządowych w zakresie problematyki bezpieczeństwa narodowego. Zakłada, że celem i racją stanu Ukrainy jest prowa-dzenie niezależnej polityki bezpieczeństwa, opartej na następujących zasadach: przeciwstawianiu się dyktatowi Rosji we Wspólnocie Niepodległych Państw oraz zacieśnieniu współpracy wojskowej w ramach PdP. Doktryna wojenna stanowi, że strategicznym zadaniem państwa w dziedzinie obronności jest ochrona suwerenności i politycznej niezależności, zapewnienie tery-torialnej integralności i nienaruszalności granic. Ma również charakter obronny, a Ukraina wychodzi z założenia, że nie jest potencjalnym przeciwnikiem żadnego konkretnego państwa. Z kolei potencjalnym przeciwnikiem Ukrainy ma być to pań-stwo, którego polityka w sposób ciągły stwarza dla niej militarne zagrożenie, pro-wadzi do ingerencji w jej sprawy wewnętrzne i jest wymierzona przeciwko jej inte-gralności terytorialnej i interesom narodowym. Niecierpiącym zwłoki zadaniem polityki bezpieczeństwa narodowego jest obrona żywotnych interesów narodowych Ukrainy:  umacnianie konstytucyjnych praw i wolności obywateli, stworzenie warunków sprzyjających swobodnemu rozwojowi jednostki, realizacji jej potencjału twór-czego poprzez rozmaite formy organizacji społeczeństwa;  ochrona suwerenności państwowej Ukrainy, jej integralności terytorialnej i nie-naruszalności granic;  zbudowanie konkurencyjnej, społecznie zorientowanej gospodarki rynkowej i poprawa poziomu życia i dobrobytu społeczeństwa;  zagwarantowanie bezpiecznych warunków życia społeczeństwa oraz ochrony i rekultywacji środowiska naturalnego;  ochrona i rozwój dziedzictwa duchowego i kulturowego społeczeństwa ukraiń-skiego, wzmacnianie tożsamości narodowej na zasadach różnorodności etnicz-nej i kulturowej. Realizacja najważniejszych zadań polityki bezpieczeństwa narodowego wymaga:  umacniania demokratycznego ładu konstytucyjnego i praworządności;  zapewnienia w państwie stabilizacji społeczno-politycznej opartej na warto-ściach demokratycznych;  zwiększania możliwości państwa w zakresie ochrony interesów narodowych, realizowanego poprzez skuteczny system bezpieczeństwa narodowego, zdolno-ści obronne państwa oraz niezależny, zrównoważony i odpowiedzialny kurs po-lityki zagranicznej;  kształtowania bezpiecznego środowiska międzynarodowego, sprzyjającego ochronie interesów narodowych Ukrainy, umacniania jej roli jako państwa dys-ponującego wpływami w regionie, wzrostu wpływów Ukrainy w zglobalizowa-nym świecie;  zapewnienia integracji z Unią Europejską. Polityka bezpieczeństwa narodowego Ukrainy wyprowadzana jest z następujących zasad:  priorytetu ochrony interesów narodowych;  priorytetu stosowania traktatowych (pokojowych) środków rozwiązywania kon-fliktów;  stosowania adekwatnych, podejmowanych w porę działań na rzecz ochrony in-teresów narodowych przed potencjalnymi i rzeczywistymi zagrożeniami;  sumiennego wykonywania powziętych zobowiązań międzynarodowych;  konsekwentnej realizacji polityki pozablokowości przy wykorzystaniu w intere-sie Ukrainy mechanizmów bezpieczeństwa międzynarodowego;  wyraźnego podziału kompetencji i skoordynowanego współdziałania organów władzy państwowej w procesie zapewnienia bezpieczeństwa narodowego;  sprawowania demokratycznej cywilnej kontroli nad sektorem bezpieczeństwa i obrony, tj. systemem organów odpowiadających za zapewnienie bezpieczeństwa i obrony państwa;  profesjonalizmu, otwartości i transparentności w procesie kształtowania i reali-zacji polityki państwa. Koncepcja bezpieczeństwa narodowego Ukrainy Głównym aktem prawnym określającym kompetencje rosyjskich organów władzy państwowej w dziedzinie obronności kraju jest Konstytucja Ukrainy z 28 czerwca 1996 r. Przepisy ustawy zasadniczej przyznają najszersze uprawnienia w dziedzinie obronności prezydentowi, który jest „gwarantem suwerenności państwo-wej i integralności terytorialnej Ukrainy”. Prezydent jest zwierzchnikiem sił zbroj-nych i innych formacji wojskowych, a jego wyłączną prerogatywą jest mianowanie oraz odwoływanie ich wyższego dowództwa. Podstawy polityki obronnej zawarte są w Doktrynie wojennej Ukrainy, przy-jętej 19 października 1993 r.[1]. Zgodnie z Doktryną podstawowym celem tej poli-tyki jest ochrona suwerenności i zachowanie integralności terytorialnej oraz nienaru-szalności granic. Żadne państwo nie jest przez Ukrainę postrzegane jako przeciw-nik; będzie nim natomiast każdy kraj, którego polityka stanowiłaby wojskowe za-grożenie dla Ukrainy, prowadziłaby do ingerencji w sprawy wewnętrzne, godziła w integralność terytorialną, bądź interesy narodowe. Jako podstawowe zagrożenia, mogące stanowić przyczyny wojen i konfliktów zbrojnych, Doktryna wskazuje sprzeczności ekonomiczne, polityczne, terytorialne oraz narodowościowe. Ukraina pozostaje poza blokami politycznymi, lecz popiera kształtowanie systemu bezpie-czeństwa w ujęciu dwustronnym, regionalnym i globalnym. Jest państwem bezato-mowym – użycie broni nuklearnej oraz innych rodzajów broni masowego rażenia określono w Doktrynie jako niedopuszczalne. Polityka obronna prowadzona jest poprzez działania polityczne oraz budowę potencjału wojskowego, na poziomie wystarczającym do powstrzymania i odparcia jakiejkolwiek agresji. W skład sił zbrojnych, z założenia apolitycznych i podlegają-cych demokratycznej, obywatelskiej kontroli, wchodzą: wojska lądowe, marynarka wojenna, siły powietrzne oraz obrony przeciwlotniczej. Ukraińska Koncepcja bez-pieczeństwa narodowego z 16 stycznia 1997 r. zalicza do formacji wojskowych tak-że Gwardię Narodową, Służbę Bezpieczeństwa Ukrainy, wojska ochrony pograni-cza, jednostki wojskowe Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Ministerstwa do spraw Sytuacji Nadzwyczajnych i Ochrony Ludności przed Skutkami Katastrofy Czarnobylskiej. Ich zadaniem jest również walka z przestępczością zorganizowaną oraz zapewnienie ochrony ludności w razie katastrof, klęsk żywiołowych, niebez-piecznych konfliktów społecznych i epidemii. W Doktrynie położono nacisk na posiadanie nowoczesnego uzbrojenia (m.in. precyzyjnych środków rażenia, środków rozpoznania, obrony przeciwlotniczej i przeciwkosmicznej), nabywanego poprzez produkcję własną, kooperację, bądź za-kup za granicą. Podkreślono też rolę sprawnego i trwałego systemu kierowania pań-stwem i wojskiem. Od początku istnienia swej państwowości Ukraina pozostaje poza sojuszami. Mimo uczestnictwa w WNP nie została stroną Układu o bezpieczeństwie zbioro-wym WNP z 15 maja 1992 r., a wcześniej w sposób najbardziej zdecydowany spo-śród wszystkich państw występowała przeciwko koncepcji Połączonych Sił Zbroj-nych WNP. Był to wyraz dążenia do utrwalenia suwerenności, a także wynik obaw wobec dominacji rosyjskiej w WNP. Od początku lat dziewięćdziesiątych Ukraina deklarowała gotowość do przy-jęcia statusu państwa bezatomowego, była jednak niechętna przekazaniu postso-wieckiego arsenału nuklearnego Rosji i żądała w zamian m.in. gwarancji bezpie-czeństwa. Ostatecznie w dniu 14 stycznia 1994 r. zawarto w Moskwie trójstronne porozumienie o wycofaniu broni jądrowej z Ukrainy oraz jej likwidacji, po czym Ukraina przystąpiła do Traktatu NPT jako państwo bezatomowe. W odpowiedzi, 5 grudnia 1994 r. na szczycie KBWE w Budapeszcie USA, Rosja i Wielka Brytania udzieliły Ukrainie postulowanych przez jej parlament gwarancji bezpieczeństwa. Przedmiotem sporu pomiędzy Ukrainą a Federacją Rosyjską było również prawo do Floty Czarnomorskiej i kwestia korzystania przez okręty rosyjskie z por-tów wojennych na Krymie. Potencjał Floty Czarnomorskiej przerastał potrzeby obronne Ukrainy, jednak rząd tego kraju ze względów prestiżowych nie był skłonny z niej zrezygnować. Dopiero w dniu 28 maja 1997 r. przedstawiciele obu państw parafowali trzy porozumienia, w których ustalono zasady podziału Floty Czarno-morskiej i przyznano FR prawo do korzystania z bazy morskiej w Sewastopolu. Siły zbrojne Ukrainy liczą około 300 tys. osób. W porównaniu z 1991 r. zo-stały zredukowane o ponad 400 tys. Od ponad dekady planowane jest przeprowa-dzenie reform mających na celu przystosowanie ich do nowych warunków strate-gicznych. Działania reformatorskie napotykają jednak na problemy podobne do tych, z jakimi mają do czynienia siły zbrojne większości państw byłego bloku so-wieckiego: częste zmiany koncepcji, trudności w realizacji przyjętych postanowień, opór kadry wobec zmian, brak dostatecznych środków finansowych. Z dużymi oczekiwaniami przyjęto najnowszy Państwowy program reformy i rozwoju sił zbroj-nych do 2005 r. Stanowi on istotną zmianę w podejściu Ukrainy do strategii obron-nej państwa, polegającą przede wszystkich na odejściu od koncepcji wojny masowej oraz przemysłu działającego na potrzeby generalnej mobilizacji. Do 2005 r. siły zbrojne mają ulec niewielkiemu zmniejszeniu (do 295 tys.), planuje się także utwo-rzenie m.in. Sił Szybkiego Reagowania zdolnych do działań w konfliktach o małej intensywności, neutralizowania zagrożeń oraz zapobiegania rozwinięciu się konflik-tów w wojny lokalne i regionalne. Mimo planów daleko idącej modernizacji sił zbrojnych, wyklucza się ich pełną profesjonalizację. W rezultacie – głównie z po-wodu braku środków finansowych – większa część żołnierzy nadal będzie pocho-dzić z poboru. W reformowaniu sił zbrojnych pomocna jest współpraca z NATO. Rozpoczę-ła się ona w grudniu 1991 r., wraz z przystąpieniem Ukrainy do Północnoatlantyc-kiej Rady Współpracy, a pogłębiła w wyniku uczestnictwa w programie Partnerstwa dla Pokoju (Ukraina podpisała Dokument Ramowy PdP 8 lutego 1994 r., jako jedno z pierwszych państw) i przyjęciem w lipcu 1997 r. Karty o szczególnym partner-stwie między NATO i Ukrainą. Choć współpraca ta obejmuje rocznie średnio 500 przedsięwzięć bilateralnych (podejmowanych przede wszystkim z Turcją) i 250 mul-tilateralnych, Ukraina pozostaje w kontaktach z Sojuszem bierna i nie posiada wizji jej dalszego rozwoju. Pomimo przejściowego kryzysu we wzajemnych stosunkach, obserwowanego podczas interwencji NATO w Jugosławii w 1999 r. ocenia się, że współpraca wojskowa Ukrainy z Sojuszem Północnoatlantyckim jest bardziej zaa-wansowana niż kooperacja ukraińsko-rosyjska. Warto dodać, iż Polska jest jedynym państwem NATO posiadającym wspólną z Ukrainą formację bojową. Jest nią PO-LUKRBAT, batalion sił pokojowych, od lipca 2000 r. pełniący misję w ramach sił KFOR w Kosowie. Pomimo nawiązanej współpracy z NATO, Ukraina w najbliższym czasie nie będzie rozpatrywana przez Sojusz jako kandydat do członkostwa. Nie spełnia bo-wiem tak istotnego kryterium, jak obywatelska kontrola nad siłami zbrojnymi. Także jakość sił zbrojnych wciąż pozostawia wiele do życzenia. Za przejaw ich złej kon-dycji uważać można m.in. przypadkowe zestrzelenie izraelskiego samolotu pasażer-skiego nad Morzem Czarnym w październiku 2001 r. Ukraina posiada znaczny potencjał w dziedzinie produkcji uzbrojenia, który jednak nie może być wykorzystywany ze względu na brak zamówień wewnętrz-nych. Tymczasem restrukturyzacja przemysłu zbrojeniowego napotyka na poważne trudności z przyczyn społecznych. Jednym ze sposobów rozwiązywania problemów wynikających ze zmniejszenia zapotrzebowania wewnętrznego jest eksport produk-cji zbrojeniowej. Według oficjalnych statystyk Ukraina zajmuje szóste miejsce wśród eksporterów broni (430 mln dolarów zysku w 2001 r.). Pojawiające się co pewien czas zarzuty o nielegalną sprzedaż uzbrojenia państwom objętym embar-giem ONZ (np. we wrześniu 2002 r. USA oskarżyły ukraińskie władze o próbę sprzedaży systemów wykrywania radioelektronicznego „Kolczuga” do Iraku) nega-tywnie wpływają na międzynarodową pozycję Ukrainy.