Cele i zadania polityki bezpieczeństwa narodowego

Politykę bezpieczeństwa narodowego stanowi celowa i zorganizowana działalność kompetentnych organów państwa, zmierzająca do stałego zapewnienia bezpieczeństwa narodowego, a także współudziału państwa w tworzeniu bezpieczeństwa międzynarodowego.

Zakres działalności organów państwa w zakresie polityki bezpieczeństwa narodowego obejmuje: ustalenie celów i zadań polityki bezpieczeństwa, określenie strategii bezpieczeństwa narodowego, koordynację działania różnych organów państwa w zapewnieniu bezpieczeństwa oraz budowanie zewnętrznych warunków bezpieczeństwa narodowego. Konstytucja RP stwierdza, że Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.

Podstawowe cele polityki bezpieczeństwa narodowego

Do podstawowych celów polityki bezpieczeństwa narodowego należą:

1. Ochrona niepodległości i niezawisłości Rzeczpospolitej oraz utrzymanie nienaruszalności granic i integralności terytorialnej państwa.
2. Ochrona demokratycznego porządku ustrojowego, bezpieczeństwa obywateli oraz praw człowieka i podstawowych wolności wszystkich osób znajdujących się pod jurysdykcją RP.
3. Ochrona dziedzictwa narodowego, w tym substancji materialnej i duchowej wytworzonej przez pokolenia, których spadkobiercą jest dzisiejsze społeczeństwo Rzeczpospolitej.
4. Zapewnienie warunków cywilizacyjnego i gospodarczego rozwoju Polski, dobrobytu jej obywateli, pomyślnych perspektyw rozwojowych, które są podstawą społecznej stabilności i pozycji międzynarodowej państwa.
5. Ochrona środowiska naturalnego jako dobra narodowego, będącego warunkiem zrównoważonego rozwoju i ludzkiego bezpieczeństwa.
6. Wnoszenie wkładu w umacnianie pokoju, stabilności i bezpieczeństwa międzynarodowego.

Główne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego

Za najważniejsze uwarunkowania narodowego bezpieczeństwa uważa się:

1. Olbrzymie opóźnienie w rozwoju społeczno – gospodarczym w stosunku do państw Europy Zachodniej.
2. Spustoszenia w psychice i moralności społeczeństwa oraz w organizacji i funkcjonowaniu instytucji państwa po okresie istnienia państwa totalitarnego.
3. Olbrzymi potencjał liczbowy i dynamizm działania młodego społeczeństwa polskiego.
4. Szanse wsparcia i zwielokrotnienia wysiłku narodowego przez członkostwo w NATO i UE.
5. Niepewność i niestabilność warunków i organizacji bezpieczeństwa w otoczeniu Polski oraz w środowisku międzynarodowym.
6. Zagrożenie zniweczenia potencjału i szans rozwoju na skutek „braku światłego i dojrzałego przywództwa, zorientowanego na misję dla Polski, a nie na piastowanie stanowisk i rządzenie na pograniczu prawa”.
7. Odbudowywanie mocarstwowych pozycji przez wielkich sąsiadów Polski.
8. Umiędzynarodowienie, a nawet globalizacja zagrożeń terroryzmem, degradacją środowiska naturalnego, nielegalną migracją i epidemiami.

Wyzwania stojące przed polityką bezpieczeństwa narodowego

Przed polityką bezpieczeństwa narodowego stoją następujące wyzwania:

1. Zapewnienie skutecznej obrony i ochrony interesów narodowych Polski, samodzielnie i w ramach obrony wspólnej NATO.
2. Likwidacja skutków opóźnień cywilizacyjnych w stosunku do Europy Zachodniej oraz wzmocnienie siły narodowej do poziomu odpowiadającego wymogom kluczowego dla bezpieczeństwa Europy położenia geopolitycznego Polski.
3. Całkowite wykorzystanie szans na zapewnienie bezpiecznych warunków rozwoju Polski oraz zwielokrotnienia siły obronnej, jaką daje członkostwo w NATO oraz integracji z UE.
4. Współuczestniczenie w tworzeniu i utrzymaniu bezpieczeństwa międzynarodowego w celu uprzedzenia zagrożeń zewnętrznych bezpieczeństwa narodowego i zapobiegania im.
5. Uniknięcie powtórzenia błędów polityki bezpieczeństwa z przeszłości, a zwłaszcza sprzed 1939 r.

Zadania polityki bezpieczeństwa narodowego dla strategii bezpieczeństwa narodowego u progu XXI wieku

Zadania te są następujące:

1. Zapewnić skuteczną ochronę i obronę interesów narodowych przed zagrożeniami zewnętrznymi, samodzielnie bądź w ramach obrony wspólnej NATO.
2. Osiągnąć wzrost siły narodowej odpowiadający nowoczesności i bogactwu państw Europy Zachodniej.
3. Osiągnąć trwałą, wiarygodną i korzystną dla interesów narodowych Polski pozycję w strukturach NATO i UE.
4. Inicjować dwustronne i międzynarodowe działania tworzące i utrzymujące bezpieczeństwo międzynarodowe i współuczestniczyć w nich.

Środki strategii bezpieczeństwa narodowego

Pojęcie, istota i zadania strategii bezpieczeństwa narodowego

Przez strategię bezpieczeństwa narodowego rozumieć należy wybór będących w dyspozycji państwa właściwych i koniecznych środków w celu zapewnienia realizacji planów i zadań określonych przez politykę bezpieczeństwa. Wybór ten powinien być dokonany na podstawie wiedzy i wnikliwej analizy strategicznej. Tym, co najważniejsze, a więc istotą strategii, jest określenie priorytetów i dokonywanie trudnych wyborów. Natomiast zadaniem strategii jest osiągnięcie celów ustalonych przez politykę, przy jak najlepszym wykorzystaniu posiadanych środków, przy czym w strategii nie należy obierać za punkt wyjścia tego, co jest możliwe, ale szukać tego, co jest konieczne.

Źródło błędnych strategii

Na progu XXI wieku, przy uwzględnieniu zarówno doświadczeń przeszłości, jak i dynamiki rozwoju zagrożeń środowiska międzynarodowego główną metodą powinna być „twórcza strategia”, a nie „strategia odwlekania”. Twórcza strategia to taka, która kreuje przyszłe bezpieczeństwo, koncentrując się na zapobieganiu i wyprzedzaniu zagrożeń oraz eliminacji ich źródeł.
Uwarunkowania geostrategiczne i historyczne oraz ogólna wiedz strategiczna są podstawą do sformułowania założeń polskiej strategii bezpieczeństwa, której istotą jest wybór priorytetowych, środków prowadzących do zapewnienia trwałego bezpieczeństwa narodowego w ścisłym powiązaniu z budową europejskiej struktury bezpieczeństwa.

Powszechna obrona narodowa

Obrona narodowa jest decydującym niezastępowalnym środkiem strategii bezpieczeństwa narodowego, gdyż od jej skuteczności w ochronie i obronie wartości i instytucji narodowych i państwowych zależy istnienie, a także efektywność pozostałych środków bezpieczeństwa narodowego.

Współczesna – postrzegana nie tylko w aspekcie militarnym – obrona narodowa to organizacja i działalność narodu zmierzająca do ochrony i obrony swych wartości i interesów przed militarnymi i niemilitarnymi, wewnętrznymi i zewnętrznymi zagrożeniami bezpieczeństwa narodowego, w powiązaniu z obroną wspólną NATO. Obrona powszechna przygotowuje i wykorzystuje w strukturach cywilnych i wojskowych wszelkie zasoby ludzkie, duchowe, materialne i terytorialne w celu stałej ochrony wartości i interesów duchowych, kulturowych, politycznych, ekonomicznych i państwowych. Istotą funkcjonowania obrony powszechnej jest stała ochrona dóbr i wartości zarówno w codziennym życiu, jak i w sytuacjach szczególnych zagrożeń – militarnych i niemilitarnych, wewnętrznych i zewnętrznych – na wszystkich poziomach życia i działalności narodu i państwa. Konieczność powszechności obrony narodowej wynika z wielu strategicznych względów. Pierwszy to prakseologiczne dyrektywy maksymalnego wykorzystania środków i możliwości działania dla zapewnienia skutecznej ochrony i obrony wartości i interesów narodowych, a więc fundamentalnej dla przetrwania i przyszłej pomyślności działalności narodu i państwa, decydującego o istnieniu obecnego i przyszłych pokoleń. Drugi to geostrategiczne położenie Polski między dwoma potęgami, które w naturalny sposób rozszerzają swoje wpływy, wartości i władzę, czego doświadczyliśmy w historii. Trzeci wzgląd to współczesny charakter zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, które nie sprowadzają się tylko do wojen, lecz „pełzająco” atakują, wypierają bądź zaśmiecają wartości narodowe – świadomość i kulturę narodową, czego nie można obronić siłą zbrojną, ale patriotyczną obronną postawą wszystkich Polaków. Czwarty wzgląd to moralny, prawny i obywatelski obowiązek, ale też prawo wszystkich Polaków do współtworzenia najważniejszego wspólnego dobra, jakim jest trwałość i pomyślność Ojczyzny. Oczywiście powszechna obrona narodowa nie oznacza izolacji Polski i zamknięcia się na wszelkie wpływy otoczenia w dobie dynamicznych zmian we wszystkich dziedzinach życia. Nie będziemy narodem prawdziwie europejskim, póki nie wyodrębnimy się z Europy, gdyż europejskość nie polega na zlaniu się z Europą, lecz na tym, aby być jej częścią składową – specyficzną i nie dającą się niczym zastąpić. Wojskowym filarem powszechnej obrony narodowej będzie obronny system wojskowy, składający się z dwóch elementów. Pierwszy to wojska operacyjne – ograniczona, mobilna, uderzeniowa, wysoce uzawodowiona formacja, interoperacyjna z siłami innych państw wydzielonych do NATO. Druga to obrona terytorialna – powszechna wojskowa organizacja obrony miejscowej, przygotowana do ochrony i obrony ważnych obiektów i rejonów na całym terytorium, przeznaczona do prowadzenia działań nieregularnych w masowej skali oraz do niezwłocznego wsparcia wojskowego miejscowych władz i społeczeństwa w sytuacjach szczególnych zagrożeń i potrzeb czasu pokoju oraz w okresie kryzysu czy wojny. Powszechna obrona narodowa oznacza również zespolenie cywilnych i wojskowych struktur oraz działań ochronnych i obronnych na wszystkich szczeblach organizacji państwa.

Siła narodowa i jej umacnianie

Tym, co w rzeczywistości decyduje o pozycji każdego państwa w życiu środowiska międzynarodowego, w tym szczególnie o jego bezpieczeństwie, pozycji w rozwiązywaniu problemów dwustronnych i regionalnych, międzynarodowym wizerunku i o zachowaniu się wobec niego innych państw – jest jego siła narodowa.

Na siłę narodową wpływają: czynnik geograficzny, zasoby naturalne, potencjał przemysłowy, gotowość militarna, czynnik demograficzny, charakter narodowy, morale narodowe, jakość dyplomacji, jakość rządu. Głównym celem wzmacniania siły narodowej Polski u progu XXI wieku jest odrobienie olbrzymiego opóźnienia gospodarczego oraz dostosowanie organizacji i sprawności rządzenia do standardów demokracji zachodnich. Podstawą racjonalnego wychodzenia z opóźnień społeczno – gospodarczych jest sformułowanie docelowej wizji Polski, obejmującej kompleksowe ujęcie koniecznych do realizacji zamierzeń strategicznych. A taka wizja to:

1. System wartości moralnych i cnót obywatelskich, będący rezultatem na przykład chrześcijańskiego wychowania.
2. Demokracja liberalna gwarantująca prawa obywatelskie i ludzkie.
3. Pokojowa i suwerenna polityka wobec sąsiadów, wsparta zdolnością do skutecznej obrony niepodległości.
4. Prawo równe dla wszystkich i szanowane przez wszystkich; zabezpieczenie własności prywatnej i ochrony środowiska.
5. Dobrze wykształcone społeczeństwo.
6. Gospodarka rynkowa otwarta na świat.
7. Praworządna administracja publiczna: centralna i samorządowa.
8. Równowaga finansów państwowych.
9. Nowoczesny system funkcjonowania obywateli i organizacji, otwartość na świat, pragnienie współżycia z przodującymi państwami i zdolność przystosowania losu Polski do losu przodujących państw w świecie.
10. Zamożność obywateli i państwa jako naturalny rezultat stosowania wszystkich zamierzeń w zharmonizowanej praktyce.

Gdyby udało się wszystkie te zamierzenia zrealizować, Polska może liczyć, że: • W roku 2005 stanie się państwem nowoczesnym, wchodzącym do klubu 30 najnowocześniejszych i najbardziej zamożnych krajów świata. • W roku 2040 awansuje do klubu 20.

Członkostwo w NATO i Unii Europejskiej

Uczestnictwo w sojuszu zasadniczo wzmacnia nasze narodowe zdolności obronne, a zarazem włącza Polskę w proces tworzenia i utrzymywania bezpieczeństwa w strefie euroatlantyckiej, a także poza nią. Jednakże jest tylko szansą, gdyż samo uczestnictwo w sojuszu bez wielkiego narodowego wysiłku modernizacji i zwiększenia naszego potencjału obronnego może okazać się złudne, zwłaszcza wobec zmian możliwych w samym sojuszu i środowisku międzynarodowym. Wykorzystanie szansy, jaką jest uczestnictwo w NATO, polega na wyzyskaniu dostępu do najnowszych technologii wojskowych w celu modernizacji i zwiększenia zdolności bojowych naszych sił zbrojnych, a także na stworzeniu trwałych powiązań obronnych z innymi państwami NATO. Podstawą zapewnienia wiarygodności wzmocnienia przez inne państwa NATO obrony Polski w sytuacjach zagrożeń, a także naszego uczestnictwa w operacjach wojskowych NATO poza naszym terytorium jest osiągnięcie interoperacyjności przez polskie wojska operacyjne oraz przygotowanie infrastruktury i całej organizacji państwowej do wypełniania misji państwa – gospodarza (ANS). Członkostwo Polski w NATO umożliwia równocześnie działanie na rzecz dalszego poszerzania NATO o wschodnich sąsiadów Polski, co leży w żywotnych interesach naszego bezpieczeństwa. Wstąpienie Polski do UE to wielka szansa, a nawet konieczność, wykorzystania pomocy oraz doświadczeń sprawnych i bogatych demokracji Europy Zachodniej do szybkiego uporania się z zacofaniem gospodarczym i organizacyjnym Polski, a więc do wzmocnienia naszej siły narodowej. Podobnie jak członkostwo w NATO, również wstąpienie do UE jest tylko szansą do wykorzystania. Członkostwo w UE, obok możliwości korzystania z pomocy i doświadczeń, jest również polem do promocji, a nawet do walki o własne interesy, poszczególnych państw, które wykorzystują każdą słabość Polski do ekspansji swoich interesów. Stąd tak ważne jest poznanie mechanizmów funkcjonowania UE oraz przygotowanie społeczeństwa, a zwłaszcza elit politycznych i gospodarczych do ochrony i obrony naszych interesów narodowych. Ponieważ UE jest wspólnotą w trakcie ciągłego formowania się, wstąpienie Polski do UE umożliwi nam wpływ na kształtowanie jej zasad i struktur oraz na ukierunkowanie działań korzystnych dla interesów naszego kraju.

Współpraca sąsiedzka

Tworzenie przyjaznych stosunków współpracy z sąsiadami Polski oraz współdziałanie z nimi w tworzeniu przygranicznych i regionalnych warunków bezpieczeństwa jest istotnym środkiem budowania bezpieczeństwa narodowego. Wzrastająca skala zagrożeń transgranicznych (elektrownie jądrowe, powodzie, nielegalna migracja, przestępczość zorganizowana) wymusza konieczność szerokiej współpracy, w tym udzielania pomocy przez tworzenie trwałych instytucji i procedur współdziałania sąsiedzkiego. Współpraca sąsiedzka z Rosją na zasadach partnerstwa ma również ogromne znaczenie dla bezpieczeństwa Polski i całej Europy. Warto zwrócić uwagę na niespotykane w dotychczasowej historii formy współpracy wojskowej z sąsiadami, takie jak wspólne formacje wojskowe: korpus polsko – niemiecko – duński, brygada polsko – czeska, batalion polsko – ukraiński i batalion polsko – litewski.

Aktywność w zapobieganiu i przeciwdziałaniu zagrożeniom; utrzymanie bezpieczeństwa międzynarodowego

Wyrazem nowoczesnej twórczej strategii bezpieczeństwa narodowego jest uczestnictwo Polski w dyplomatycznych, humanitarnych i wojskowych działaniach poza granicami RP, a nawet obszarem obrony NATO, mające na celu zapobieganie i przeciwdziałanie zagrożeniom, a także wymuszanie i utrzymywanie ładu i pokoju w niebezpiecznych rejonach. Celowość i konieczność tego rodzaju działań wynika z wciąż wzrastającej współzależności bezpieczeństwa narodowego i skuteczności reagowania na zagrożenia pojawiające się w otoczeniu Polski, Europy i poza nią.

STANY NADZWYCZAJNE I GOTOWOŚĆ OBRONNA PAŃSTWA

Pojęcie i istota stanów nadzwyczajnych i gotowości obronnej państwa Stany nadzwyczajne to przewidziane w Konstytucji RP instytucje prawa wewnętrznego, wprowadzone na podstawie ustaw w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne okażą się niewystarczające. Ze względu na charakter zagrożeń może zostać wprowadzony stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej. Ich istota polega na odstąpieniu od konstytucyjnego systemu sprawowania władzy i nadaniu nadzwyczajnych uprawnień organom władzy wykonawczej w warunkach szczególnych zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych. Działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa. Gotowość obronna państwa rozumiana jest jako stan przygotowania podmiotów obrony narodowej do sytuacji nadzwyczajnych oraz przeciwstawianie się wszelkim zagrożeniom kryzysowym i wojennym. Istotą gotowości obronnej jest utrzymanie zdolności państwa do podejmowania i realizowania zadań obronnych w celu przeciwstawienia się różnorodnym, co do skali i charakteru, zagrożeniom kryzysowym i wojennym oraz niedopuszczenia do zaskoczenia RP agresją militarną. Gotowość obronna państwa obejmuje:

1. Gotowość bojową i mobilizacyjną sił zbrojnych, która oznacza stan przygotowania planistycznego i organizacyjnego sił zbrojnych do uruchomienia i prowadzenia mobilizacyjnego rozwinięcia oraz możliwość podjęcia i kontynuowania działań w wyznaczonym miejscu i czasie: podstawą do planowania i realizacji przedsięwzięć dotyczących mobilizacyjnego rozwinięcia wojsk i osiągania przez nie gotowości bojowej jest „Plan mobilizacyjny Sił Zbrojnych RP”.
2. Gotowość stanowisk kierowania, na którą składa się przygotowanie organów władzy, administracji i gospodarki narodowej do rozwinięcia potencjału obronnego oraz sprawnego rozwinięcia stanowisk kierowania i przejścia na wojenny system kierowania obroną państwa; do organów tworzących stanowiska kierowania obroną państwa należą: • naczelne organy władzy i administracji państwowej: parlament, prezydent RP i Rada Bezpieczeństwa Narodowego, Rada Ministrów, premier, ministrowie, komisje i komitety sprawujące funkcje naczelnych organów administracji państwowej; • centralne organy administracji państwowej; • terenowe organy administracji rządowej: urzędy wojewódzkie, regionalne i okręgowe dyrekcje, urzędy i kuratoria oświaty; • samorządy terytorialne; • organy dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP; 3. Gotowość organizacyjno – mobilizacyjną sektora cywilnego, stanowiącą całokształt przedsięwzięć podejmowanych w celu zapewnienia wykonania przez podmioty gospodarcze i inne jednostki organizacyjne tego sektora określonych zadań obronnych przewidzianych na okres kryzysu i wojny. W stanie stałej gotowości obronnej realizowane są zadania planistyczne, organizacyjne, szkoleniowe i kontrolne, mające na celu przygotowanie obrony państwa.

Stany nadzwyczajne

Zasady wprowadzania stanów nadzwyczajnych

Stany nadzwyczajne mogą być wprowadzane w warunkach ściśle określonych przepisami prawa. Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych, noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia. Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska żywiołowa, a także na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić skutki tej klęski. Wprowadza go Rada Ministrów – z inicjatywy własnej lub na wniosek wojewody, na czas nie dłuższy niż 30 dni, w celu zastosowania nadzwyczajnych środków we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji, działających pod jednym kierownictwem. Stan wyjątkowy może być wprowadzony w sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, w tym spowodowanego działaniami terrorystycznymi, które nie może być usunięte przez użycie zwykłych środków konstytucyjnych. Stan ten wprowadza Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów na czas nie dłuższy niż 90 dni. Gdyby przyczyny wprowadzenia stanu nie ustały Prezydent RP może go jeszcze przedłużyć na kolejne 60 dni. Stan wojenny wprowadza się w razie zewnętrznego zagrożenia państwa, w tym spowodowanego działaniami terrorystycznymi, zbrojnej napaści na terytorium RP lub, gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji. Może on być wprowadzony na części lub całości terytorium państwa.

Zasady działania organów władzy publicznej

Po wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego organy władzy publicznej działają w dotychczasowych strukturach organizacyjnych państwa i w ramach przysługujących im kompetencji.

W czasie stanu klęski żywiołowej działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia kierują:

1. wójt (burmistrz, prezydent miasta) – jeśli stan klęski żywiołowej wprowadzono tylko na obszarze gminy;
2. starosta – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednej gminy wchodzącej w skład powiatu;
3. wojewoda – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego powiatu wchodzącego w skład województwa;
4. minister spraw wewnętrznych lub inny minister, do którego zakresu działania należy zapobieganie skutkom danej klęski żywiołowej, a w razie wątpliwości co do kompetencji właściwego ministra – minister wyznaczony przez prezesa Rady Ministrów – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego województwa.

Kierujący działaniami w czasie stanu klęski żywiołowej posiadają szczególne uprawnienia, zapewniające pełną koordynację wszystkich służb uczestniczących w procesie zapobiegania skutkom klęski lub ich usunięcia: • ustawa wprowadza hierarchiczne podporządkowanie poszczególnych organów kierowania; • każdy terenowy organ kierowania jest uprawniony do wydawania poleceń podległym im służbom, inspektorom i strażom oraz innym jednostkom organizacyjnym, a także jednostkom skierowanym czasowo do ich dyspozycji, przeznaczonym do działań na obszarze gminy, powiatu lub województwa; • w razie niezdolności do kierowania lub niewłaściwego kierowania, organ nadrzędny jest upoważniony do wyznaczenia swojego pełnomocnika; • jako zasadę przyjęto, że jednostki wojskowe wydzielone do działań na obszarze województwa podlegają wojewodzie i wykonują określone przez niego zadania, pozostając w dalszym ciągu pod dowództwem przełożonych służbowych; • kierujący są zobowiązani do wzajemnego współdziałania i wzajemnego przekazywania informacji w zakresie zapobiegania skutkom klęsk żywiołowych lub ich usunięcia; • kierujący mają obowiązek współpracy ze społecznymi organizacjami ratowniczymi, charytatywnymi, stowarzyszeniami, fundacjami oraz innymi podmiotami działającymi na obszarze ich odpowiedzialności, a na wniosek lub za zgodą tych podmiotów koordynują ich działalność. W czasie stanu wyjątkowego działania przywracające konstytucyjny ustrój państwa, bezpieczeństwo obywateli i porządek publiczny, a w szczególności koordynację i kontrolę funkcjonowania administracji rządowej i samorządowej wykonują:

1. Prezes Rady Ministrów – przy wprowadzeniu stanu wyjątkowego na obszarze większym niż obszar jednego województwa.
2. Właściwy wojewoda – przy wprowadzeniu stanu wyjątkowego na obszarze lub części obszaru jednego województwa. Jeżeli organy gminy, powiatu lub samorządu województwa nie wykazują dostatecznej skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych lub w działaniach wynikających z przepisów o wprowadzeniu stanu wyjątkowego, prezes RM, na wniosek właściwego wojewody, może zawiesić te organy i ustanowić na ich miejsce zarząd komisaryczny sprawowany przez komisarza rządowego. Jeżeli zastosowane siły i środki zostały wyczerpane, prezydent RP, na wniosek prezesa RM, może postanowić o użyciu oddziałów i pododdziałów sił zbrojnych do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa. Wydzielone jednostki wojskowe pozostają pod dowództwem przełożonych służbowych i wykonują zadania wyznaczone przez ministra obrony narodowej po uzgodnieniu z ministrem do spraw administracji. Żołnierzom tych oddziałów przysługują uprawnienia do użycia środków przymusu bezpośredniego i broni palnej.

Po wprowadzeniu stanu wojennego, jeżeli wystąpi konieczność obrony państwa, obroną tą kieruje prezydent RP we współdziałaniu z Radą Ministrów. Jeżeli Rada Ministrów nie może się zebrać, jej kompetencje przejmuje prezes RM. Na terenie województwa realizacją zadań obronnych i obroną cywilną kieruje wojewoda, któremu są podporządkowane wszystkie jednostki organizacyjne administracji rządowej i samorządowej oraz inne siły i środki wydzielone do dyspozycji. W razie niedostatecznej skuteczności działań organów samorządowych może być wprowadzony zarząd komisaryczny, sprawowany przez komisarza rządowego. Ponadto w strefie bezpośrednich działań wojennych, określonych przez prezydenta RP na wniosek naczelnego dowódcy sił zbrojnych, Rada Ministrów może przekazać organom wojskowym określone kompetencje organów władzy publicznej. Nowym organem mianowanym przez prezydenta RP, funkcjonującym wyłącznie w czasie stanu wojennego, jest naczelny dowódca sił zbrojnych, który odpowiada za: • dowodzenie siłami zbrojnymi oraz innymi podporządkowanymi jednostkami organizacyjnymi, w celu odparcia zbrojnej napaści na terytorium RP; • zapewnienie współdziałania podległych mu sił zbrojnych z siłami sojuszniczymi w planowaniu i prowadzeniu działań wojennych; • określanie, w ramach swojej właściwości, potrzeb sił zbrojnych w zakresie wsparcia ich przez sektor cywilny; • wyznaczanie organów wojskowych do realizacji zadań administracji rządowej i samorządowej w strefie bezpośrednich działań wojennych.

Zakres ograniczeń wolności i praw człowieka

Ograniczenia wolności i praw człowieka w stanach nadzwyczajnych stosuje się do osób fizycznych zamieszkałych lub czasowo przebywających na obszarze, na którym został wprowadzony stan nadzwyczajny, oraz do osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę lub prowadzących działalność na tym obszarze.

W czasie stanu klęski żywiołowej ograniczenia te mogą polegać na: • zawieszaniu działalności niektórych przedsiębiorców; • nakazie lub zakazie prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju; • nakazaniu pracodawcy oddelegowania pracowników do dyspozycji organu kierującego działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia; • całkowitej lub częściowej reglamentacji zaopatrzenia na określonego rodzaju artykuły; • obowiązku poddania się badaniom lekarskim, leczeniu, szczepieniom ochronnym oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów, niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych oraz skutków skażeń chemicznych i promieniotwórczych; • obowiązku poddania się kwarantannie; • obowiązku stosowania środków zapewniających ochronę środowiska oraz środków lub zabiegów niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych zwierząt; • obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych bądź innych pomieszczeń; • dokonaniu przymusowych rozbiórek i wyburzeń budynków lub innych obiektów budowlanych albo ich części; • nakazie ewakuacji w ustalonym czasie z określonego miejsca, obszaru i obiektów; • nakazie lub zakazie przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz obszarach; • zakazie organizowania lub przeprowadzania imprez masowych; • nakazie lub zakazie określonego sposobu przemieszczania się; • wykorzystania bez zgody właściciela lub innej osoby uprawnionej nieruchomości i rzeczy ruchomych; • zakazie prowadzenia strajku w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach; • ograniczeniu lub odstąpieniu od określonych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, jednakże nie powodującym bezpośredniego narażenia życia lub zdrowia pracowników. W zakładach pracy, na które został wydany nakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju, mogą być nałożone ograniczenia, polegające na: • zmianie systemu, wymiaru i rozkładu pracy, w tym wydłużenie okresu rozliczeniowego do dwunastu miesięcy na zasadach określonych w kodeksie pracy; • obowiązku pracy w niedzielę, święta i dni wolne od pracy; • powierzeniu pracownikowi wykonywania pracy innego rodzaju, niż wynika to z nawiązanego stosunku pracy. Jeżeli siły i środki, którymi dysponuje kierujący działaniami w czasie klęski żywiołowej – wójt, starosta lub wojewoda – są niewystarczające, można wprowadzić obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych polegających na: • udzielaniu pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom; • czynnym udziale w działaniach ratowniczych lub wykonywaniu innych zadań wyznaczonych przez kierującego akcją ratowniczą; • wykonywaniu określonych prac; • oddawaniu do używania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych; • udostępnianiu pomieszczeń osobom ewakuowanym; • przyjęciu na przechowanie i pilnowaniu mienia osób poszkodowanych lub ewakuowanych; • zabezpieczeniu zagrożonych zwierząt, a w szczególności dostarczeniu paszy i schronienia; • zabezpieczeniu zagrożonych roślin lub nasion; • pełnieniu wart; • zabezpieczeniu własnych źródeł wody pitnej i środków spożywczych przed zniszczeniem, skażeniem lub zakażeniem, a także udostępnianiu ich na potrzeby osób ewakuowanych lub poszkodowanych; • zabezpieczaniu zagrożonych dóbr kultury. W celu usprawnienia przemieszczania się środków transportowych niezbędnych do prowadzenia działań ratowniczych mogą być wprowadzone ograniczenia w transporcie drogowym, kolejowym i lotniczym oraz w ruchu jednostek pływających na śródlądowych drogach wodnych, morskich drogach wewnętrznych i morzu terytorialnym. Dla zapewnienia łączności na potrzeby działań ratowniczych mogą być wprowadzone ograniczenia usług pocztowych charakterze powszechnym lub usług kurierskich. Ponadto przepisy ustawy o stanie klęski żywiołowej zobowiązują redaktorów naczelnych dzienników oraz nadawców programów radiowych do niezwłocznego publikowania lub zamieszczania komunikatów organów kierujących działaniami zapobiegawczymi i ratowniczymi. Ograniczenia w czasie stanu wyjątkowego powinny odpowiadać charakterowi oraz intensywności zagrożeń, a także zapewniać skuteczne przywrócenie normalnego funkcjonowania państwa. Mogą one polegać na zawieszaniu prawa do: • organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń, przy czym nie dotyczy to kościołów i związków wyznaniowych; • organizowania i przeprowadzania imprez masowych oraz imprez artystycznych i rozrywkowych; • strajków pracowniczych i innych form protestu w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach; • strajków i innych form akcji protestacyjnych rolników; • akcji protestacyjnych studentów; • zrzeszania się. Osoba, w stosunku, do której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że pozostając na wolności będzie prowadziła działalność zagrażającą konstytucyjnemu ustrojowi państwa, bezpieczeństwu obywateli lub porządkowi publicznemu, w czasie stanu wyjątkowego może zostać odosobniona. W czasie stanu wyjątkowego może być wprowadzona także: • cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu; • kontrola zawartości przesyłek, listów, paczek i przekazów w ramach usług pocztowych i kurierskich; • kontrola treści korespondencji telekomunikacyjnej i rozmów telefonicznych lub sygnałów przesyłanych w sieciach telekomunikacyjnych; • emisja sygnałów uniemożliwiających nadawanie lub odbiór przekazów radiowych, telewizyjnych lub dokonywanych przez urządzenia i sieci telekomunikacyjne, których treść może zwiększyć zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Ponadto mogą być wprowadzone ograniczenia w zakresie: • dostępu do towarów konsumpcyjnych przez reglamentację zaopatrzenia ludności; • wolności działalności gospodarczej; • działalności edukacyjnej; • obrotu krajowymi środkami płatniczymi i dewizami; • transportu; • funkcjonowania systemów łączności; • posiadania broni palnej, amunicji i materiałów wybuchowych. W czasie stanu wojennego mogą być wprowadzone ograniczenia takie jak w stanie wyjątkowym, a ponadto można: • nakładać na przedsiębiorców dodatkowe zadania, których realizacja jest niezbędna dla bezpieczeństwa lub obronności państwa oraz zapewnienia zaopatrzenia ludności; • wprowadzać zarząd komisaryczny dla przedsiębiorców, w tym z udziałem kapitału zagranicznego, jeżeli ich działalność związana jest z bezpieczeństwem lub obronnością państwa; • nałożyć na osoby fizyczne i prawne prowadzące gospodarstwa rolne obowiązek wykonywania świadczeń polegający na dostawach produktów rolno – spożywczych oraz na uprawie określonych gatunków roślin i hodowli zwierząt; • wprowadzić najem lokali i budynków na podstawie decyzji administracyjnej o przydziale w stosunku do wszystkich lokali i budynków, a w uzasadnionych wypadkach także dokwaterowaniu osób; • wprowadzić zajęcie nieruchomości niezbędnych dla sił zbrojnych lub ochrony państwa; • zająć lub zarekwirować na potrzeby obronne państwa środki transportu drogowego, kolejowego, lotniczego oraz statki morskie i żeglugi śródlądowej; • zamykać lub ograniczać ruch osobowy i towarowy przez przejście graniczne; • wprowadzić powszechny obowiązek wykonywania pracy przez osoby w wieku 16 – 65 lat.

Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych

Współczesne społeczeństwa narażone są na wiele nagłych i niespodziewanych sytuacji, które niosą ze sobą pogorszenie warunków bytu i rozwoju, powodując wiele tragedii ludzkich i strat materialnych lub zakłóceń w funkcjonowaniu określonych dziedzin państwa, jego części, a nawet całości.

Kryzys oznacza punkt zwrotny, przełomowy, moment rozstrzygający, jakościową zmianę układu lub w układzie. To kulminacja nagromadzonych konfliktów w różnych dziedzinach życia społecznego, a także zjawiska wynikające z natury lub awarii technicznych, przeciwdziałanie którym przekracza możliwości rutynowych działań administracji publicznej. Na kryzys składają się trzy elementy: presja czasu, ewentualność zasadniczego zagrożenia oraz zaskoczenie. Wzajemne oddziaływanie tych trzech elementów stanowi istotę kryzysu. Każda sytuacja kryzysowa jest inna, ale wszystkie w pewnym stopniu charakteryzują następujące cechy: zaskoczenie, niewystarczająca ilość informacji, nienadążanie w reagowaniu na coraz groźniejsze wydarzenia, utrata kontroli (prawdziwa lub odczuwalna), zagrożenie istotnych interesów, skrupulatna kontrola z zewnątrz, wytwarzanie się mentalności oblężonych, panika, przerwanie normalnych procesów podejmowania decyzji, koncentrowanie się na krótkoterminowym planowaniu i działaniu. Przez termin „sytuacja kryzysowa” należy rozumieć zespół okoliczności zewnętrznych i wewnętrznych, wpływających na dany układ w ten sposób, iż zaczyna się w nim i jest kontynuowany proces zmienny, w rezultacie, czego dochodzi do zachowań równowagi, a następnie jej przywrócenia dzięki podjętym środkom regulacji. System zarządzania kryzysowego jest integralną częścią systemu zarządzania organizacją i służy przygotowaniu, a następnie zapewnieniu jej sprawnego funkcjonowania w czasie występowania w czasie występowania sytuacji kryzysowych. To dający się wyodrębnić z organizacji dynamiczny układ organów zarządzających, powiązań organizacyjnych oraz metod i działań, zmierzających do obniżenia stopnia oddziaływania zagrożeń na funkcjonowanie organizacji oraz podejmowania w tym celu odpowiednich czynności zapobiegawczych lub minimalizujących wpływ i skutki pojawiających się zagrożeń. Zarządzanie sytuacją kryzysową jest procesem kierowania, mającym na celu zapobieganie sytuacjom kryzysowym w państwie, a w razie zaistnienia – zawrócenie kierunku rozwoju nagłych i niebezpiecznych wydarzeń, zagrażających żywotnym interesom społeczeństwa, w szczególności mogącym doprowadzić do wojny. Zarządzania kryzysowego nie można postrzegać jako oddzielnej formy organizacyjnej na rzecz radzenia sobie z sytuacjami określanymi jako kryzysowe. Jest to, bowiem fragment szerszego zakresu działań w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, w tym obrony narodowej.

Zasady zarządzania w sytuacjach kryzysowych

Zasady, reguły i normy zarządzania w sytuacjach kryzysowych kształtowały się w doświadczeniach wielu pokoleń, często nie uświadamiających sobie faktu uczestniczenia w tak określanym współcześnie procesie.
Zasada prymatu jednoosobowego kierownictwa polega na powierzeniu kompetencji decyzyjnych jednoosobowym organom, które sprawują władzę ogólną w danym zakresie kompetencji administracji publicznej.
Zasada odpowiedzialności organów władzy publicznej to reguła określająca, że odpowiedzialność za zarządzanie w sytuacjach kryzysowych przez funkcjonujące w państwie organy administracji państwowej nie może być przenoszona na innych.
Zasada prymatu układu terytorialnego określa, że podstawę działania stanowi podział terytorialny państwa. W wielu wypadkach, zatem całokształt działań antykryzysowych rozpoczyna się na szczeblach najniższych. Są jednak takie sytuacje, gdy odpowiedzialność za inicjowanie działań spada na władze ogólnokrajowe. Chodzi tu o kryzysy o charakterze polityczno – militarnym, dyplomatycznym, gospodarczym w wielkiej skali, kryzysu władzy {polityczne).
Zasada powszechności zobowiązuje wszystkie podmioty prawa państwowego do uczestniczenia w działaniach antykryzysowych, każdy stosownie do jego statusu prawnego i organizacyjnego.


Zasada funkcjonalnego podejścia polega na określaniu względnie stałych, zwykle powtarzalnych, typowych i sformalizowanych proceduralnie działań, wyodrębnionych ze względu na ich rodzaj, ukierunkowanych na realizację celów bezpieczeństwa narodowego.
Zasada zespolenia to reguła, w myśl, której organom administracji ogólnej stwarza się możliwość „zapanowania”- według zasad określonych ustawami – nad wszelkimi pozostałymi formami administracji, zarówno zespolonej, jak i niezespolonej.
Zasada ciągłości funkcjonowania państwa określa, że bez względu na stan i okoliczności funkcjonowania państwa, niezmienne pozostają formy organizacyjne władzy państwowej, a poszczególne organy realizują swoje funkcje zarówno w czasie pokoju, kryzysu jak i wojny. Wszelkie modyfikacje, a szczególnie uproszczenia, wynikają z zasady jednoosobowego kierownictwa lub z potrzeby skrócenia procesu decyzyjnego i uniknięcia przeszkód biurokratycznych. Aby tak się mogło stać, wprowadza się m.in. nadzwyczajne stany w całym państwie lub jego części.