Okres romantyzmu przypadł na czasy bardzo burzliwe dla narodu polskiego - epokę, w której Polska nie istniała na mapie świata, była w niewoli, cierpiała z powodu rozdarcia między trzech zaborców. Epoka ta zainicjowała jednakże nowożytność w naszym kręgu kulturowym. Społeczeństwo przeszło proces przemian, co znajdowało swoje odbicie we wzmacniającym się poczuciu patriotyzmu. Polacy poszukiwali własnej tradycji, czegoś, co mieliby tylko dla siebie, co nie byłoby uniwersalne dla wszystkich narodów Europy.

Najważniejszymi wydarzeniami historycznymi okresu romantyzmu były powstania niepodległościowe. Dwa wielkie zrywy na zawsze zapisały się w dziejach naszego narodu jako ważne, romantyczne i piękne, lecz przegrane.

Motyw powstania jest nieodłącznie związany z literaturą porozbiorową. Powstanie było dla romantyków nie tylko próbą odzyskania niepodległości, ale też buntem wobec niesprawiedliwościom rządów absolutystycznych. Realizowało zatem romantyczny imperatyw walki o wolność w dwóch wymiarach – społecznym i narodowym.

W warunkach zaborów literatura stanowiła dla zniewolonego społeczeństwa przestrzeń do wyrażania żałoby narodowej.

Patriotyzm prezentowali zarówno autorzy, jak i bohaterowie romantyzmu. Jej obywatele, nękani koniecznością przyswojenia obcej kultury, poddania się nieznanej administracji, nauczenia się i posługiwania językiem zaborcy, chętnie sięgali po literaturę propagującą patriotyzm.

Zaliczyć do niej można utwór Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz”.

Wraz z 1812 rokiem do zacisznej Arkadii, jaką jest Soplicowo, wraz z armią Napoleona wkracza historia. Pojawiła się ona już wcześniej, w opowiadaniu Gerwazego o napaści Moskali i śmierci Stolnika, w naukach księdza Robaka i jego dramatycznej spowiedzi. Jednak dopiero razem z Legionami pod wodzą Dąbrowskiego historia wkroczy śmiało i zajmie nalezne sobie miejsce. Jej apogeum i syntezę stanowi w utworze koncert Jankiela.

W domu Sędziego Soplicy pojawiają się motywy historyczne - na ścianach wiszą portrety bohaterów narodowych: Tadeusza Kościuszki, Rejtana, Korsaka, Jasińskiego. Patriotyzm przejawia się w postawach i wypowiedziach bohaterów (np. Wojskiego Hreczecha – wielkiego znawcy historii Polski, Jankiela). W domu Soplicy stoi stary zegar kurantowy i wybija dźwięki Mazurka Dąbrowskiego.

Historia w Panu Tadeuszu została rozbita na trzy płaszczyzny – fakty z przeszłości (przypomniane choćby w słynnym koncercie Jankiela), fakty współczesne Mickiewiczowi (kampania napoleońska, tworzenie legionów we Włoszech, ostateczna tragedia Polaków na obczyźnie) a także nadzieje związane z przyszłością.

Wydarzenia historyczne z przeszłości zostały przedstawione w ks. XII- w trakcie koncertu Jankiela, który swoją muzyką przekazuje to, co się działo od 1791 r. do 1797 r. Poprzez dźwięki muzyki oddał wielkość wydarzeń, ich potęgę i znaczenie dla narodu polskiego.

Gra Jankiela na cymbałach składa się z pięciu zasadniczych części.

*Jankiel swój koncert rozpoczyna od radosnych, skocznych dźwięków poloneza, które porywają obecnych do tańca, wprawiają w pogodny nastrój. W trakcie grania starsi popadają w zadumę, wspominając szczęśliwe lata uchwalenia konstytucji 3 maja i związane z nią mądre, demokratyczne ustawy. *Następnie mistrz zaznacza przykre dla Polski wydarzenie (zawiązanie konfederacji Targowickiej z 1792r.) Nastrój słuchaczy zmienia się. Stają się smutni i zatrwożeni. *Zaraz po tym wydarzeniu Jankiel przypomina Rzeź Pragi z 4 listopada 1794 r.. Słuchacze stoją poruszeni, drżą na wspomnienie straszliwej masakry cywilnej ludności miasta. *Następnie starzy legioniści, którzy rozpoznali słowa piosenki o żołnierzu tułaczu , wspominają wędrówkę po „lądach, morzach, piaskach gorących i mrozie u boku Napoleona. W ten sposób Jankiel obrazuje powstanie Legionów w 1797 r.- ich tułaczkę oraz walkę o wyzwolenie narodowe. *Na koniec Jankiel zaczyna grać inną melodię, dobrze wszystkim znaną. Marsz triumfalny – Mazurek Dąbrowskiego, będący obecnie hymnem narodowym Rzeczypospolitej Polskiej. Dzięki temu w sercach Polaków narodziły się nowe nadzieje na odzyskanie wolności związane z wyprawą Napoleona na Rosję.

Akcja „Pana Tadeusza” toczy się w roku 1811 i 1812, czyli w istotnym dla dziejów naszej ojczyzny okresie historycznym. Jest nim wyprawa Napoleona na Rosję, która rozbudza w Polakach nadzieje na odzyskanie niepodległości. Teraźniejszość akcji poematu to czasy napoleońskie, w które wpleciona została działalność księdza Robaka. Czasy wkroczenia wojsk cesarskich na Litwę w 1812 roku poeta pamiętał z dzieciństwa, dzięki czemu mógł wiernie odtworzyć ówczesny nastrój optymizmu, z jakim witano “Wielką Armię” w nadziei, że przyniesie ona Polsce wyzwolenie.

Historia w „Panu Tadeuszu” tworzy tło epopei. Przeplatając się z literackimi losami bohaterów, tworzy niepowtarzalną całość arcydzieła Adama Mickiewicza. Przywołanie historycznych wydarzeń z przeszłości i teraźniejszości ma na celu wróżyć Polakom przyszłość. Mickiewicz celowo budzi narodowe mity, przypomina czasy chwały i potęgę państwa, przywraca pamięci obrazy dawnych szumnych zrywów narodowych. Jest to próba obudzenia nadziei i wiary w lepsze jutro, wiary, której wyraz dał autor w epilogu, wieszcząc nadejście lepszych czasów, złotych lat. Mickiewicz wiedział już, że kampania napoleońska nie przyniosą spodziewanego efektu, ale jego pragnienia emigranta każą mu wierzyć, ze to nie był ostatnia szansa, że Polacy wyswobodzą się z carskiej niewoli i stworzą własne , niepodległe, demokratyczne państwo.

Potrzeba odwoływania się do przeszłości zrodziła się także w malarstwie romantycznym. Najwybitniejszym polskim malarzem romantycznym był Piotr Michałowski. Urodził się w 1800 roku, zmarł w 1855. Jest autorem obrazów o tematyce batalistycznej – scen z wojen napoleońskich, utrwalających romantyczny kult cesarza. To słynny malarz koni. Jego najbardziej znane dzieła to: „Krakusi”, „Portret chłopa w kapeluszu”, pełne dynamiki sceny batalistyczne z wojen napoleońskich (kilka wersji bitwy pod Somosierrą).

Dzieło „Bitwa pod Samosierrą” to jedno z najznakomitszych Piotra Malczewskiego. Obraz powstał ok. 1837 roku. Znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Michałowski latami nosił w sobie wizję wielkiego Napoleona i “ognistej błyskawicy” Samosierry. Przez lata powstawały szkice, lecz nie dość doskonałe, a wprawki bezużyteczne i bezweartościowe - zdaniem Michałowskiego oczywiście. Michałowski swoją wizją przeciwstawił się całej ikonografii bitwy, wysuwającej zwykle na pierwszy plan postaci dowódców. Sztuka Michałowskiego wolna jest od tendencyjności, literatury, konwencji epoki. Bez ograniczeń , zywiołowo wyraża emocje i wzruszenia, w czasie,kiedy patriotyczne obowiązki wobec zniewolonej ojczyzny kładły piętno na pracękażdego artysty czy poety.

Zacznę od tła historycznego. 30.11.1808 rozegrana została bitwa pod Somosierrą, zwana także szarżą I Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej. Trwała jedynie osiem minut, ale pomimo tego przeszła ona do przeszłości, jako niezwykłe świadectwo polskiego bohaterstwa i odwagi. Zakończyła się ona, zdobyciem hiszpańskiego wąwozu przez polskich szwoleżerów i sukcesem armii napoleońskiej, sprzymierzonej z naszymi oddziałami. Bitwa ta, otworzyła cesarzowi Napoleonowi drogę na Madryt i pozwoliła mu kontynuować hiszpańską kampanię. Somosierra stała się wkrótce w tradycji polskiej symbolem woli walki za ojczyznę, straceńczej odwagi, kawaleryjskiej brawury.

Obraz ma kształt pionowego prostokątu. Namalowany został na płótnie farbami olejnymi. Kompozycja dzieła jest bardzo dynamiczna i diagonalna. Na obrazie nie ma linii pionowych i poziomych. Widoczna jest jedynie wygięta w łuk kolumna kawalerzystów. Światlo znajduje się poza obrazem, skupia sie w jego górnej części i lewej stronie obrazu na klębach kurzu, jest kontrastowe. Kolorystyka to rozpalone złocisto-różowe niebo z kłębami chmur pomiesznaych z szaroburym dymem walki,grube plamy czerwieni, brązu i bieli położone dużymi kleksami pędzla. Dynamika, żwyiołowość , ekspresja, emocje, dramat. Cała kompozycja przepełniona jest niesmamowitą ekspresją, pęd ludzi i koni, gmatwanina walki, wyrażone są zarówno gamą barw jak i sposobem ich nakładania na płótno.Ekspresyjne dzieło Michałowskiego uchodzi za kwintesencję polskiego romantyzmu . Krytycy dopatrują się inspiracji autora w obrazach francuskich malarzy, takich jak Eugène Delacroix iThéodore Géricault, wskazują też na podobieństwa do twórczości Williama Turnera. Obraz przedstawia kulminacyjny moment szarży, gdy pierwsi jeźdźcy osiągają siodłoprzełęczy, na której znajdują się hiszpańskie armaty, stanowiące kolejną linię obrony.Szwoleżerowie z impetem pokonują pod obstrzałem krętą i wąską górską ścieżkę, stromo wznoszącą się ku przełęczy. Padają zabici i ranni, część koni pędzi bez jeźdźców. Wokółcwałującego szwadronu wznoszą się tumany rdzawobrunatnego pyłu, skrywającego wszystko poza kawalerzystami.

Cechy malarstwa romantycznego, które są widoczne na obrazie to przede wszystkim: historyzm, czyli potrzeba odwoływania się do przeszłości, która zrodziła tendencję do naśladownictwa minionych epok, nowe rozwiązania warsztatowe, które pojawiły się w romantyzmie: poszerzenie palety barw (bogata kolorystyka), kompozycja dynamiczna, często budowana za zasadzie kontrastu, widoczne na obrazie emocje i najgłębsze uczucia autora, kryjące się w jego sercu.