Organizacja i przebieg procesu produkcji a. Produkcja i jej rodzaje Produkcją nazywamy działalność, której celem jest uzyskanie określo¬nych dóbr, zwanych produktami lub wyrobami. Ma ona podstawowe znaczenie społeczne, gdyż od rodzaju i ilości wytwarzanych dóbr i usług zależy liczba zatrudnionych w ich produkcji. Od ilości i rodzaju dóbr zależy również stopień zaspokojenia potrzeb ludności, co świadczy o zamożności kraju i o poziomie stopy życiowej społeczeństwa. Rodzaje Produkcji Produkcja wymagająca dużych nakładów rzeczowych składników majątkowych (maszyn, urządzeń, wyposażenia itp.) nazywana jest produkcją kapitałochłonną. Niektóre rodzaje produkcji wymagają /.użycia dużej ilości materiałów, co wyraża się w znacznym udziale kosztów materiałowych w koszcie wyrobu (np. przemysł metalurgiczny, spożywczy). Produkcję taką nazywamy produkcją materialochlonną. Jeżeli w produkcji przeważają nakłady pracy ludzkiej, mówimy o pro¬dukcji pracochłonnej, np. przemysł precyzyjny. Produkcja jednorodna występuje w przedsiębiorstwach wytwarza¬jących jeden rodzaj wyrobu, np. w cementowni, cukrowni, kopalni węgla, produkcja różnorodna natomiast — w przedsiębiorstwach wykonujących różne wyroby, np. fabryka maszyn wytwarzająca różne obrabiarki, zakład przemysłu odzieżowego. Asortyment produkcji. Zestaw wyrobów wytwarzanych przez przedsiębiorstwo przemysło¬we i wykaz świadczonych przez nie usług nosi nazwę asortymentu produkcji. W skład asortymentu wchodzą rodzaje i grupy wyrobów lub poszczególne wyroby. Prawidłowa struktura asortymentowności pro¬dukcji zapewnia jak najlepszy zbyt wyrobów na rynku, a jednocześnie umożliwia pełne wykorzystanie kwalifikacji zatrudnionych, parku maszynowego oraz surowców i materiałów. W niektórych gałęziach przemysłu, zwłaszcza w przemyśle artykułów konsumpcyjnych, wytwa¬rzane wyroby mogą mieć różne błędy. W zależności od liczby błędów klasyfikuje się wyroby do drugiego, trzeciego czy czwartego gatunku, zakładając że gatunek pierwszy nie ma błędów. Pojęcie gatunkowości produkcji wiąże się więc — jak widać — z jej jakością. Rodzaj wyrobów wytwarzanych przez przedsiębiorstwo przemysło¬we w ramach określonego asortymentu produkcji stanowi o profilu pro¬dukcyjnym przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo powinno modyfikować swój profil produkcyjny zależnie od sytuacji na rynku zbytu oraz pod wpływem postępu technicznego. b. Proces produkcji i jego struktura Procesy produkcyjne w przedsiębiorstwach przemysłowych różnią się znacznie od siebie i ich klasyfikację można przeprowadzać z różnych punktów widzenia. Najbardziej ogólny podział wyodrębnia następujące procesy produkcji: — wydobywczy, polegający na oddzieleniu od złoża i wydobywaniu surowców, np. w kopalniach węgla, siarki, rudy, soli, przy wydoby¬waniu ropy naftowej; — przetwórczy, występujący w pozostałych przedsiębiorstwach prze¬mysłowych i polegający na przetwarzaniu surowców, mateńałów lub półwyrobów w gotowe wyroby. Proces produkcji jest podstawowym działaniem przedsiębiorstwa przemysłowego. W procesie tym pracownicy, oddziałując za pomocą maszyn, urządzeń i narzędzi na surowce i mateńały, wytwarzają wyroby, które są sprzedawane na rynku. Proces produkcji składa się z procesu technologicznego i procesów pomocniczych. Proces technologiczny jest podstawowym elementem procesu produkcyjnego, w trakcie którego występuje zmiana formy, właściwości chemicznych i fizycznych przerabianego mateńału lub surowca. Procesy pomocnicze obejmują takie czynności związane z proce¬sem technologicznym, jak: przygotowanie, transport, kontrola jakości, magazynowanie. W zakładzie przemysłu odzieżowego do procesu technologicznego zalicza się na przykład przykrojenie tkaniny, szycie ubrań, wykończenie ubrań, prasowanie. Przygotowanie tkaniny do cięcia przez ułożenie w warstwy, transport tkaniny do stanowiska, przechowywanie tkaniny na stanowisku pracy oraz kontrola jakości gotowego ubrania należą natomiast do procesów pomocniczych. W hucie żelaza procesem techno¬logicznym jest topienie stali w piecu martenowskim i jej odlewanie do wlewnic, przewóz złomu do pieca, składowanie wlewków i ich transport zaliczone są zaś do procesów pomocniczych. Na proces technologiczny składa się zespól procesów cząstkowych, w wyniku których następuje zmiana kształtu, własności fizyczno–chemicznych lub wymiarów materiałów i surowców. Procesy technologiczne dzieli się na procesy pracy i procesy naturalne. Procesy pracy to procesy technologiczne, których istotą jest od¬działywanie człowieka na surowce i materiały za pomocą narzędzi, maszyn lub przez stworzenie odpowiednich warunków w celu uzyska¬nia wyrobu gotowego. Procesy naturalne następują bez udziału lub z minimalnym udzia¬łem człowieka i przebiegają w warunkach naturalnych, np. klimatycz¬nych. Przykładami procesów naturalnych mogą być: suszenie drewna na wolnym powietrzu, proces fermentacji w produkcji piwa, sezonowanie odlewów. Procesy naturalne obejmują zazwyczaj tylko pewne odcinki procesu produkcji, następuje więc wzajemne przeplatanie się procesów pracy z procesami naturalnymi. Podstawą organizacji procesu technologicznego jest jego podział na elementy składowe. Proces technologiczny można na ogól podzielić na fazy technologiczne, róźniące się między sobą metodami pracy, zastosowaniem odmiennych maszyn i urządzeń, a nawet organizacją produkcji. Istnieją procesy z jedną tylko fazą technologiczną, np. produkcja tarcicy. Fazy technologiczne można z kolei podzielić na operacje, które charakteryzują się tym, że są zwykle wykonywane przez jednego pracownika lub zespół pracowników na jednym stanowisku pracy. Na przykład w produkcji skrzyń drewnianych odrębnymi operacjami są: przycinanie desek na odpowiednie wymiary (operacja I), składanie i zbijanie skrzyń (operacja II) oraz malowanie skrzyń (operacja III). Często, w celu normowania i organizacji pracy na stanowisku robo¬czym, dzieli się operacje na mniejsze elementy, zwane zabiegami, zabiegi z kolei dzieli się na przejścia, przejścia — na czynności, czynności — na chwyty, chwyty — na ruchy robocze, a ruchy robocze na najmniejszą wymierną część, praktycznie już niepodzielną, czyli ruchy elementarne (mikroruchy). Biorąc pod uwagę udział pracy człowieka w procesach technologicz¬nych, procesy te można podzielić na ręczne, maszynowo-ręczne, maszy¬nowe, zautomatyzowane i aparaturowe. Procesy ręczne wykonuje robotnik wyposażony w proste narzędzia bez napędu. Przykładem takiego procesu może być malowanie pędzlem lub obróbka drewna ręcznym strugiem. Procesy maszynowo-ręczne polegają na posługiwaniu się maszyna¬mi, przy czym udział pracy ręcznej robotnika jest jeszcze dość widoczny. Wyróżnić tu można wypadki posługiwania się przez robotnika narzędziami zmechanizowanymi, napędzanymi różnego rodzaju źródłami energii (ener¬gia elektryczna, sprężone powietrze), np. wiertarką elektryczną ręczną, młotem pneumatycznym, i takie procesy nazywane są procesami ręczno–maszynowymi. Jeżeli praca wykonywana jest na maszynach stałych, np. szlifowanie narzędzi na szlifierce, cięcie drewna na pile taśmowej, a udział manipulacji ręcznych jest jeszcze dość znaczny, mówi się o typowym procesie maszynowo-ręcznym. Procesy maszynowe to procesy, w których maszyna lub urządzenie oddziałuje na przedmioty pracy przy stosunkowo małym wysiłku fizycz¬nym robotnika. Praca robotnika polega tu głównie na sterowaniu elementami maszyny, zakładaniu przedmiotu pracy, śledzeniu procesu pracy maszyny. Przykładem takiego procesu może być praca robotnika na krośnie mechanicznym, tokarce itp. Procesy zautomatyzowane eliminują prawie całkowicie pracę człowieka, w zależności od stopnia i poziomu automatyzacji. W po¬czątkowych fazach automatyzacji (półautomaty) człowiek daje impuls do pracy, obserwuje i steruje pracą automatu. W rozwiniętej fazie automatyzacji udział człowieka zostaje wyeliminowany, a jego funkcje sterowania i kontroli działania maszyn zastępują mechanizmy pełniące w procesie wytwórczym rolę maszyn samosterujących. Procesy aparaturowe realizowane są w aparatach i urządzeniach, w których następują przeobrażenia fizyczne, chemiczne lub mecha¬niczne surowców i materiałów bez udziału człowieka w tych prze-obrażeniach. Praca człowieka ogranicza się tu do śledzenia przebiegu procesu. Z procesami aparaturowymi można spotkać się w przemyśle chemicznym (np. produkcja kwasu siarkowego), metalurgicznym (np. wytapianie surówki w wielkim piecu), spożywczym (np. destylacja alkoholu) i innych c. Cykl produkcyjny w przedsiębiorstwach przemysłowych Cyklem produkcyjnym nazywa się odcinek czasu między pobraniem surowca lub materiału do produkcji a przekazaniem wyrobu do magazy¬nu wyrobów gotowych. Czas trwania cyklu może być różny: w produkcji piekarniczej wynosi on kilka godzin, w produkcji maszyn kilkanaście lub

człowieka oraz wywierają¬cych bardzo szkodliwy wpływ na florę, zatykając szparki oddechowe roślin i utrudniając asymilację. Szczególnie szkodliwe są pyły zawiera¬jące związki metali toksycznych, zwłaszcza cynku, ołowiu i kadmu oraz niektóre węglowodory. Chociaż podjęte środki zaradcze pozwalają zatrzymać w różnego typu odpylaczach 99% wytworzonych zanieczysz¬czeń, to jednak do atmosfery przedostało się w Polsce w 1999 r. przeszło 200 tysięcy ton pyłów przemysłowych. Szkodliwość zanieczyszczenia atmosfery potęguje jeszcze fakt, że wskutek stopniowej kumulacji toksycznych substancji w glebach, mogą one stanowić późniejsze zagro¬żenie dla organizmu ludzkiego. Zanieczyszczenie wody jest spowodowane głównie wprowadzeniem ścieków przemysłowych i komunalnych wprost do środowiska, tj. rzek, kanałów i jezior, które w ten sposób ulega znacznej degradacji i zatruciu. Ścieki przemysłowe zawierają wiele szkodliwych substancji chemicz¬nych. Na przykład ścieki z hut żelaza i zakładów metalowych mogą zawierać popiół oraz pewne ilości siarki, fenolu, wodorotlenku żelaza, ścieki z zakładów przemysłu papierniczego i włókienniczego powodują znaczne obniżanie poziomu tlenu w wodzie, co eliminuje życie w tych wodach, fabryki przemysłu włókien sztucznych wprowadzają do rzek sole cynku, siarczki sodu, kwas siarkowy i dwutlenek węgla, a fabryki chemiczne i produkcji nawozów sztucznych odprowadzają ścieki zawie¬rające wiele różnych substancji toksycznych. Odrębny problem stanowią wody dołowe z kopalń węgla kamien¬nego mające znaczną zawartość soli kuchennej. Odprowadzane w większości do rzek, powodują znaczny wzrost mineralizacji tych wód, co w dużym stopniu utrudnia wykorzystanie wód rzecznych przez ludność, gospodarkę i rolnictwo. Górnictwo podejmuje starania w zakresie stopniowego ograniczania zasolenia rzek, między innymi przez stosowanie różnych metod odsalania i oczyszczania wód kopalnianych. Według OECD w Polsce jest najniższy w Europie wskaźnik obsłu¬giwania ludności przez oczyszczalnie ścieków. W 1999 r. oczyszczal¬nie ścieków obsługiwały tylko 52% ludności kraju. (W krajach Europy Zachodniej oczyszczalnie ścieków obsługują ponad 90% ludności.) Jedynie 197 miast było w 1999 r. wyposażonych w nowoczesne oczysz¬czalnie ścieków o podwyższonej redukcji związków azotu i fosforu. W obiektach tych oczyszczono 373 min m3 ścieków, co stanowi 24% ścieków odprowadzonych siecią kanalizacyjną z miast i wsi. (W krajach Europy Zachodniej wskaźnik ten waha się w granicach 50-90%.) W procesie produkcji powstają różnorodne produkty uboczne, które gromadzone są w postaci usypisk, zwałowisk i hałd na terenach przyległych do zakładów przemysłowych. W 1999 r. przemysł wytwo¬rzył około 130 min ton odpadów uciążliwych dla środowiska, z czego nieco ponad 73% wykorzystano gospodarczo, a reszta była składowana. Wśród tych odpadów najwięcej jest odpadów górniczych z kopalń, a na dalszych pozycjach są szlamy i odpady popluczkowe przemysłu siarko¬wego, barytowego, miedziowego, cynkowo-ołowiowego oraz popioły lotne i żużle z elektrowni. Polska według OECD zajmuje jedno z pierw¬szych miejsc w Europie pod względem ilości wytwarzanych odpadów przemysłowych. Od 1999 r. notuje się stały spadek masy nagromadzonych odpadów przemysłowych, co jest wynikiem wzrostu wykorzystania odpadów, a przede wszystkim ich unieszkodliwiania (np. spalanie lub komposto¬wanie), które wzrosło z 0,2% w 1997 r. do 24,2% ogółu odpadów w 1999 r.’. Wprawdzie głównym źródłem hałasu i wibracji, czyli zanieczysz¬czeń akustycznych, jest dla mieszkańców głównie komunikacja i trans¬port (w tym również lotniska), to zakłady przemysłowe odpowiednio nie /abezpieczone są również niemałą przyczyną tych zanieczyszczeń. Źródłem hałasu emitowanego przez zakłady przemysłowe mogą być różnego rodzaju urządzenia techniczne, np. sita wibracyjne, piły tarczo¬we do metali, tokarki, urządzenia transportujące, młoty, urządzenia udarowe pneumatyczne, chłodziarki. Hałas i wibracje są czynnikami wywierającymi szkodliwy wpływ nie tylko na narządy słuchu, ale na cały organizm człowieka, co wyraża się przede wszystkim w zaburze¬niach systemu nerwowego. Ujemny wpływ na środowisko wywierają także zanieczyszczenia termiczne. Chodzi tu głównie o podwyższoną temperaturę powietrza i wód wyprowadzanych z zakładów przemysłowych na zewnątrz, do śro¬dowiska. Wskazać należy również na zagrażające środowisku i bezpośrednio organizmom żywym promieniowanie uwarunkowane rodzajem działal¬ności produkcyjnej. Ochrona przed przemysłowymi źródłami promienio-wania elektromagnetycznego i radiacji polega przede wszystkim na zapewnieniu właściwego stanu technicznego oraz prawidłowości eksplo¬atacji tych urządzeń, a także stosowaniu strefy ochronnej. W wielu wypadkach problem stanowią ścieki radioaktywne z reaktorów atomo¬wych, laboratoriów izotopowych, a także z zakładów stosujących sub¬stancje radioaktywne do celów leczniczych. O wiele jednak groźniejsze w skutkach, z uwagi na zasięg i skalę tego zjawiska, są usterki technicz¬ne lub nawet uszkodzenia (np. znana awaria czarnobylska) instalacji w energetyce nuklearnej.