„Mów dziecku, że jest dobre, że może, że potrafi…….” Janusz Korczak

Podstawowym zadaniem dydaktyczno-wychowawczym szkoły jest zapewnienie wszystkim uczniom optymalnych warunków sprzyjających harmonijnemu rozwojowi psychofizycznemu. Powodzenie dziecka w początkowej nauce wpływa w decydujący sposób na jego dalsze sukcesy w szkole. Niestety jak powszechnie wiadomo, już dawna dzieci w różnym wieku miewały problemy z nauką czytania i pisania. Czasem z tego powodu powtarzały klasę, niekiedy zmieniały szkoły, lecz nie pomagało to w rozwiązywaniu ich problemu. Mówiono zwykle, że są one leniwe, nie chcą się uczyć i w tym cały kłopot. Najczęściej nie potrafiono im pomóc, czyli znaleźć takiej metody nauki czytania i pisania, która sprawiłaby, że nauczyłyby się poprawnie pisać litery, wyrazy i zdania oraz je prawidłowo odczytywać. W klasach początkowych, w których podstawowym założeniem jest właśnie nauka czytania i pisania, niepowodzenia w tym zakresie decydują o dalszych losach szkolnych dziecka. Zrozumiałe jest, że sytuacja dziecka mającego problemy w czytaniu i pisaniu jest w szkole wyjątkowo trudna i niekorzystna. Pierwsze niepowodzenia stają się często przyczyną zniechęcenia dziecka do nauki, powodują wystąpienie różnego rodzaju reakcji nerwicowych, trudności wychowawczych, spotęgowanych nieprawidłową reakcją środowiska rodzinnego i szkolnego. Czytanie i pisanie, jako podstawa działalności dzieci w szkole jest dla wielu z nich czynnością trudną do pokonania. Najgroźniejsze w sytuacji ucznia z kłopotami w czytaniu i pisaniu jest to, że trudności dopadają go zaraz na początku nauki szkolnej. Jeśli w tym okresie nie udzielimy dziecku skutecznej pomocy i wsparcia, wówczas ryzykujemy, że uczeń wejdzie w dalsze etapy nauki szkolnej z brakiem wiary we własne siły i niepewnością. Tragiczne jest stopniowe powiększanie się pola zaniżonej samooceny. Bardzo często dziecko z trudnościami w czytaniu i pisaniu zaczyna coraz gorzej oceniać swoje zdolności intelektualne, by w końcu stwierdzić, że nic nie potrafi. Większość badaczy zajmujących się problematyką nauki czytania i pisania uważa, że jest to proces niezwykle skomplikowany – proces angażujący różnorodne czynności dziecka: sensoryczne(wzrokowe, słuchowe), ruchowe(artykulacyjne, manualne), poznawcze (pamięciowe, spostrzeżeniowe), a przede wszystkim złożone czynności umysłowe. Czasem bywa tak, że dziecko nie jest w stanie wykonać wszystkich tych czynności i tu pojawiają się właśnie problemy wiążące się z nauką czytania i pisania. Sytuację szkolną uczniów przejawiających trudności w czytaniu i pisaniu komplikuje fakt, że trudności te obejmują różne zakresy, występują w różnym stopniu nasilenia i wynikają z różnorodnych przyczyn. Trudności w czytaniu bardzo rzadko powodowane są tylko jedną przyczyną. W większości przypadków chodzi tu o zespół czynników, które jednocześnie, choć z różną siłą, wpływają na powstawanie tych trudności. Trudności z czytaniem występują na wszystkich poziomach rozwoju inteligencji. Jednak u dzieci o niższym stopniu inteligencji, częściej niż u innych. Do czytania ze zrozumieniem i zdolnością oceny tekstów o wyższym stopniu trudności niezbędne jest posiadanie bardzo zaawansowanych zdolności intelektualnych. Obserwując dzieci, które mają trudności w czytaniu można zauważyć, że są: nerwowe, nadwrażliwe, przekorne, lękliwe, nadmiernie pobudliwe, obgryzają paznokcie, mają trudności w skupieniu się, są niezadowolone z siebie, rodziców i nauczycieli. Duży wpływ na rozwój zdolności do czytania u dziecka ma środowisko domowe, poziom inteligencji oraz wykształcenie rodziców. Dzieci, które wyrosły w środowisku, gdzie okazuje się szacunek dla książki, mają większe szanse być dobrymi czytelnikami niż dzieci, które wyrosły w domach, gdzie zainteresowanie książkami jest nikłe. Dodatkową przyczyną wpływającą na powstawanie trudności w czytaniu i pisaniu jest częsta zmiana szkoły i nauczyciela w czasie pierwszych lat nauki szkolnej. Wady wzroku występują częściej u dzieci czytających źle, niż w innych grupach czytelników. Nawet nieznaczne obniżenie słuchu w niektórych przypadkach może stać się dodatkową przyczyną powstawania trudności w czytaniu. W sporadycznych przypadkach także leworęczność może skomplikować i utrudnić uczenie się czytania i pisania w początkowym okresie nauki. Trudności głośnego czytania i prowadzenia rozmów nawiązujących do aktualnych ćwiczeń w czytaniu bardzo łatwo mogą powstawać wskutek wad mowy oraz trudności w artykulacji. Trudności w nauce czytania i pisania dotyczą dokonywania analizy i syntezy. Uczniowie mają trudności z zastosowaniem zmiękczeń przy pisaniu, dwuznaków przy tekście czytanym i sposobie ich użycia przy pisaniu. Wielu dzieciom sprawia trudności osiągnięcie odpowiedniego tempa czytania, szybkie i prawidłowe zrozumienie treści, a także czytanie głośne z odpowiednią dykcją. Trudności występują z różnym nasileniem u różnych dzieci. Do najważniejszych przyczyn powodujących trudności w czytaniu i pisaniu należą: obniżona sprawność intelektualna, przewlekłe schorzenia, zaburzenia w funkcjonowaniu narządów wzroku i słuchu, zaburzenia mowy, zła sytuacja rodzinna, brak pozytywnej motywacji do nauki, brak pełnej dojrzałości szkolnej, wadliwa metoda nauki czytania i pisania, zaniedbanie pedagogiczne, fragmentaryczne zaburzenia funkcji percepcyjno – motorycznych. Podłoże złożonych trudności stanowią również zaburzenia zwane dysleksją, dysortografią i dysgrafią. U dzieci dyslektycznych występują zaburzenia mowy, zaburzenia procesu lateralizacji, orientacji przestrzennej i emocjonalno – uczuciowej. Zdarza się, że u dzieci o skrzyżowanej lateralizacji występują często zaburzenia pisania i czytania. Na czynność czytania bardziej bezpośrednio wpływa lewooczność oraz brak przewagi stronnej oczu, niż brak tej przewagi w zakresie rąk i leworęczność. Na dysleksję, dysortografię i dysgrafię ma wpływ rozwój emocjonalny dziecka, a mianowicie konsekwencją niedających się przezwyciężyć trudności w nauce czytania i pisania są zaburzenia uczuciowe. U dzieci z trudnościami wytwarzają się postawy negatywne w odniesieniu do nauki czytania i pisania. Postawy te wyrażają się lękiem lub protestem wobec kłopotów. Należy je przezwyciężać, gdyż w przeciwnym wypadku mogą doprowadzić do niepowodzeń w nauce w ogóle. Pożądane wyniki w czytaniu i pisaniu można osiągnąć poprzez przezwyciężanie trudności i systematyczne ćwiczenia prowadzące do osiągnięcia przez dziecko pełnej sprawności i poprawności w zakresie obu technik. Czas trwania reedukacji zależy od stopnia nasilenia trudności, od konkretnej sytuacji, a także możliwości rozwojowych. Specjalnych form i metod reedukacji wymagają dzieci upośledzone umysłowo. Mają one duże trudności w wymowie głosek i wyrazów. Pracę z nimi powinien prowadzić nauczyciel – logopeda. Uczniowie chorzy na przewlekłą chorobę powinny mieć stałą opiekę medyczno – farmakologiczną pod kierunkiem lekarza współpracującego z rodzicami i nauczycielem w celu stworzenia optymalnych warunków pracy i odpoczynku. Bardzo ważną rolę w reedukacji dziecka przewlekle chorego odgrywa właściwa atmosfera w domu i w szkole, psychoterapia, właściwa postawa otoczenia. Przy nieprawidłowo funkcjonującym narządzie wzroku praca nad przezwyciężaniem trudności powinna rozpocząć się od wyrównywania jego niedoborów. Dzieci z wadą wzroku powinny nosić odpowiednie szkła i należy je posadzić jak najbliżej tablicy. Jeśli niedowidzenie jest bardzo duże, dziecko powinno się uczyć w szkole zorganizowanej specjalnie dla dzieci niedowidzących. Naukę czytania i pisania utrudnia zaburzenie narządu słuchu. Jeśli jest to niewielki stopień, dziecko może uczyć się w szkole dla dzieci ze słuchem w granicach normy. Jeśli zaś niedosłuch jest znaczny, należy dziecko skierować do szkoły specjalnej dla niedosłyszących. Dzieci niedowidzące i niedosłyszące korzystają z pomocniczych środków dydaktycznych oraz aparatury umożliwiającej naukę i kontakty z otoczeniem. Na przebieg procesu nauki czytania i pisania w znaczny sposób wpływają wszelkie zaburzenia mowy. Zaburzenia te można usunąć poprzez stosowanie specjalnych ćwiczeń prowadzonych w szkole i w domu według wskazówek logopedy. Zaniedbania pedagogiczne można wykryć poprzez wprowadzenie „Kart pracy indywidualnej ucznia”, systematyczne zapisywanie uwag o postępach poszczególnych uczniów. W zależności od wyników przeprowadzonych z kartą pracy stosuje się ćwiczenia uzupełniające i utrwalające materiał. Przyczyną trudności w nauce czytania i pisania może być brak gotowości dziecka do tej nauki. Może to trwać krótko, ale też przeciągnie się, jeśli nie będzie w porę zauważone i jeśli nie zastosuje się odpowiednich ćwiczeń wyrównujących. Niektórzy rodzice, często nieświadomie nie mając odpowiedniego przygotowania metodycznego nieumiejętnie uczą dziecko i wywołują mimo woli, zamiast powodzenia – trudności i niepowodzenia. Ćwiczenia wyrównujące niedojrzałość do analizy i syntezy, stanowiące wyjście w zapobieganiu trudnościom polegają na dokonywaniu analizy i syntezy na materiale dźwiękowym bez tekstu. W tego typu ćwiczeniach podajemy dziecku izolowane dźwięki – głoski tworzące łatwy, krótki wyraz i polecamy złączenie usłyszanych głosek w znany dziecku wyraz. Po tym ćwiczeniu możemy polecić, by dziecko powtórzyło oddzielnie głoski w odpowiedniej kolejności. Po ćwiczeniach łatwiejszych, jednosylabowych przechodzi się do trudniejszych opartych na tekście. Ćwiczenia oparte na tekście powinny być poprzedzone zaznajomieniem dzieci z jedną samogłoską i z jedną lub dwiema spółgłoskami. Należy przy tym wykorzystać obrazek, który przedstawiałby przedmiot, którego nazwa zaczyna się nową literą np.: dla litery k: kot, krata, kret. Bardzo dobrymi ćwiczeniami w tej części są ćwiczenia w syntezie, przeprowadzane drogą przedłużania wymawianych głosek i wiązania ich bezpośrednio w sylabę. Po syntezie należy powrócić do analizy, by utrwalić strukturę wyrazu. Jeżeli trudności w nauce dziecka wynikają ze złej sytuacji mieszkaniowej lub rodzinnej, to ich przezwyciężanie wymaga jak najszybszej pomocy ze strony nauczyciela i szkoły. Należy takiemu dziecku zorganizować pomoc w postaci dożywiania i opieki w świetlicy. Dysleksja przejawia się u dzieci w różnej postaci, dlatego ćwiczenia powinny być zindywidualizowane pod względem form, rodzaju i sposobów ich stosowania. Przy prowadzeniu ćwiczeń reedukacyjnych należy dobrać odpowiedni materiał dostosowany do możliwości percepcyjnych dziecka. Materiał powinien być podzielony na etapy odpowiadające występującym w nim trudnościom – od etapu łatwiejszego do trudniejszego. Trudnościom w czytaniu często towarzyszy brak zainteresowania czytaniem lub niechęć do czytania. Dlatego należy dawać dzieciom ciekawe teksty, pisane dużymi literami.Ćwiczeniom w czytaniu powinny towarzyszyć ćwiczenia w pisaniu. W czasie pisania dziecko powinno ciągle sprawdzać, czy dobrze napisało wyznaczony tekst. W początkowych ćwiczeniach w pisaniu wskazane jest, by dziecko mówiło kolejne dźwięki odpowiadające literom. Nie powinno przerywać się pracy reedukacyjnej nagle, po stwierdzeniu, że braki zostały wyrównane. Reedukację zakończymy tylko wtedy, gdy stwierdzimy, że dziecko samodzielnie pracuje z tekstem bez popełniania błędów. Przy trudnościach w czytaniu i pisaniu spowodowanych zaburzeniami mowy należy prowadzić ćwiczenia ortofoniczne, artykulacyjne. Dobre wyniki w nauce czytania i pisania osiąga się wtedy, gdy od początku wymaga się pełnego zrozumienia tekstu, dlatego wszelkim ćwiczeniom w czytaniu muszą towarzyszyć ćwiczenia słownikowe i ćwiczenia gramatyczne. Ćwiczenia słownikowe polegają na wyjaśnianiu nieznanych słów występujących w tekście przeznaczonym do czytania. Niezrozumiałe słowa i zwroty powinno tłumaczyć się przed czytanym tekstem. Ćwiczenia gramatyczne polegają na uświadamianiu dziecku struktury zdania i roli, jaką grają w zdaniu jego główne części. Należy tu posługiwać się takimi terminami jak: wyraz, zdanie, rzeczownik, czasownik, przymiotnik. Oczywiście terminy te wprowadza się stopniowo w zależności od możliwości poznawczych dziecka i od klasy, w której ono się uczy. Bardzo ważne w reedukacji jest rozbudzanie i rozwijanie zainteresowań ogólnych i czytelniczych dziecka. Można to osiągnąć przez operowanie tekstami bliskimi dzieciom, a także tekstami zaspokajającymi ich ciekawość. Podczas reedukacji ważna jest kontrola poziomu opanowania techniki czytania i pisania. Należy stosować ją systematycznie i często. Jeśli stwierdzimy błędy lub usterki należy daną partię materiału powtórzyć, oczywiście modyfikując ćwiczenia. Bardzo ważne w pracy reedukacyjnej jest także zapewnienie dziecku właściwej atmosfery w szkole, w domu i w czasie zajęć reedukacyjnych. Nie można okazywać zdenerwowania, zniecierpliwienia lub złości z powodu braku widocznych postępów w czytaniu i pisaniu. Właściwe postępowanie „reedukatora” przyczynia się do odzyskania przez dziecko wiary w siebie i wiary we własne siły. Dziecko coraz chętniej sięga po książkę i nabywa umiejętności płynnego czytania i poprawnego pisania. A to jest najważniejszy cel, jaki uczeń musi osiągnąć.