[b]Okres klasyczny w sztuce starożytnej Grecji to drugi z etapów, na które zazwyczaj dzieli się czas trwania i rozwoju sztuki na terenach zamieszkanych przez ludy greckie, czyli na obszarach należących głównie do basenu Morza Egejskiego. Jako wydarzenie rozpoczynające ten okres przyjmowana jest data bitwy pod Salaminą (480 p.n.e.) a wydarzenia kończące go wiązane są z datą śmierci Aleksandra Macedońskiego w 323 p.n.e., po której nastąpił stopniowy podział jego imperium. Ten przedział czasu umownie dzielony jest na trzy etapy, które noszą nazwy: okres wczesnoklasyczny (480 – 445 p.n.e.), związany przede wszystkim z rozpoczętą po II wojnie perskiej odbudową Aten okres klasyczny, związany z działalnością Peryklesa, czyli akmé okres późnoklasyczny, obejmujący czas po zakończeniu wojen peloponeskich i włączenia Grecji do imperium Aleksandra Wielkiego.

Okres wczesnoklasyczny (480 – 445 p.n.e.)[edytuj]

Po bitwie pod Salaminą 480 p.n.e. duże znaczenie dla rozwoju sztuki miały greckie Ateny. Zwłaszcza za czasów Peryklesa, który zapoczątkował odbudowę irozbudowę Aten, a przede wszystkim Akropolu. Odbudową kierował Fidiasz, projektantami i wykonawcami budynków byli: Iktinos, Mnesikles i Kallikrates. Architektura i urbanistyka[edytuj] Podczas odbudowy zniszczonych miast stosowano prostokątną siatkę ulic. Trzymano się zasady rozdziału dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych. Domy mieszkalne, których najważniejszą częścią był perystyl, budowano na planie prostokąta, wpisując je w wydzieloną działkę. Najważniejszym miejscem, wokół którego koncentrowała się zabudowa była agora. Oprócz reprezentacyjnej agory w centrum miasta, wznoszono również (przeważnie na obrzeżach zwartej zabudowy) agorę handlową[5]. W okresie wczesnego klasycyzmu (do 445 p.n.e.), w sztuce greckiej, udoskonalono dwa podstawowe porządki: dorycki i joński. Do najlepiej zachowanych zabytków z V wieku p.n.e. należy dorycka świątynia Ateny w Syrakuzach (zbudowana w 480 p.n.e.), świątynia Zeusa w Akragas (Agrygent) na Sycylii, zbudowana w latach 460 – 450 p.n.e., skarbiec Ateńczyków w Delfach zbudowany w formie templum in antis (ufundowany dla uczczenia zwycięstwa nad Persami. Do ważnych zabytków tego okresu należy także świątynia Zeusa w Olimpii. Została zbudowana w latach 468 – 456 p.n.e. Jest to najstarszy znany przykład przełamania dotychczasowej zasady symetrii i frontalizmu w dekoracji tympanonów. Na przyczółku wschodnim, w scenie przygotowania do wyścigów rydwanów, postać Zeusa ustawiona była frontalnie, w centrum kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczono symetrycznie. Dekoracja przyczółka zachodniego już nie przestrzegała tych zasad. W przedstawionej na tympanonie scenie walki Lapitów z centaurami, centralna postać Apolla została pokazana frontalnie, ale głowa postaci była obrócona. Bóg spoglądał i wskazywał ręką na prawą część kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczone były symetrycznie. Jednak ich pozy i gesty wynikały z ukazanej akcji. Indywidualizm w ukazaniu twarzy, gestów, mimiki, strojów, realizm w przedstawieniu muskulatury ciała, podkreślenie ruchu układem szat odbiegały od dekoracji okresu archaicznego. Nowością było także powiązanie tematyczne dekoracji z historią regionu. Zasada przeciwstawienia spokojnej akcji na przyczółku wschodnim do dynamicznej sceny rozgrywanej na przyczółku zachodnim została przyjęta przy budowie innych świątyń greckich. Rzeźba[edytuj] W rzeźbie, w latach poprzedzających dobę Peryklesa utrwaliły się zapoczątkowane wcześniej kierunki rozwoju sztuki, dążące do przedstawień postaci w sposób dynamiczny, ekspresyjny, w chwili poprzedzającej zdarzenie lub bezpośrednio po nim – frontalne, statyczne wyobrażenia postaci wypierane były przez rzeźby zbudowane zgodnie z zasadą kontrapostu. Posągi wykonywano z dużą precyzją, miękką linią w opracowaniu detali, starannym oddaniem układu ciała, muskulatury, wyrazu twarzy czy układu szat. Pojawiło się też zapotrzebowanie na portret. Powstawały syntetyczne wizerunki myślicieli, filozofów, polityków. Były to idealizujące przedstawienia oddające mądrość przywódców, przenikliwość filozofów. Powszechnie stosowano marmur (wcześniej częściej używano miękkiego porosu), doskonalono techniki odlewnicze. Różnorodność zapewniła także udoskonalona przez Fidiasza technika chryzelefantynowa, która polegała na okładaniu drewnianych posągów płytkami ze złota – ubiór i kości słoniowej – ciało ukazywanych postaci bogów. Do wybitnych przedstawicieli tego okresu należy Myron z Eleuterai (twórca Dyskobola oraz grupy Atena i Marsjasz). Uważany jest on za jednego z prekursorów realizmu w sztuce greckiej. W jego dziełach wyraźnie jest widoczna znakomita znajomość anatomii. Rzeźbiarz, przełamując statyczność archaicznych posągów, podkreślał muskulaturę ciała właściwą dla uchwyconego ruchu, zachowywał proporcje. Malarstwo W malarstwie monumentalnym Polignot z Tazos wzbogacił dotychczas używaną paletę barw (kolory: biały, czarny i czerwony) o kolor żółty oraz zastosował wieloplanowość w komponowaniu scen, próbując oddać w ten sposób perspektywę. Na jego obrazach postacie pierwszoplanowe umieszczone były w dolnym rzędzie, kolejne plany rozbudowywał w górnej części obrazu. Był twórcą takich kompozycji jak: Iliuperis, czyli Zburzenie Troi, Nejyja – Zejście Odyseusza do Hadesu. Twórczość Polignota znana jest z opisów literackich i powstałych pod wpływem jego malarstwa dekoracji waz. W ceramice kontynuowano malarstwo czerwonofigurowe w tzw. stylu swobodnym, czerpiąc tematykę i technikę rozwiązań przestrzeni z malarstwa monumentalnego. Nadal stosowano także świadomą archaizację w tzw. stylu surowym[14].

Okres późnoklasyczny (404 – 323 p.n.e.)

Wojny peloponeskie przyczyniły się do osłabienia potęgi Aten. Osłabienie gospodarcze miało wpływ na rozwój sztuki tego rejonu. Jednocześnie nastąpiło znaczne ożywienie na obszarze Azji Mniejszej. Milet, Halikarnas, Efez to tylko niektóre z miast przeżywających w zmienionej sytuacji politycznej i gospodarczej swój renesans. Pod wpływem myśli filozoficznej Platona i Arystotelesa artyści przywiązywali coraz większą wagę do tego, co dotyczy spraw człowieka. Zmiany zachodzące w sztuce tego okresu nazywane są też często procesem laicyzacji. Faktycznie, nie wznoszono już tylu nowych świątyń a rzeźbiarze i malarze coraz częściej podejmowali tematykę życia codziennego. Architektura[edytuj] Architekci w budowlach wznoszonych w porządku doryckim odchodzili od przestrzegania już niezrozumiałej dla nich zasady tryglifów, proporcje świątyń były smuklejsze a wnętrza bardziej dekoracyjne. Częstym elementem były półkolumny i kolumny o korynckich głowicach. Porządek joński przeżywał swój renesans. Pod wpływem architektury Wschodu zaznaczyła się tendencja wznoszenia budowli o gigantycznych rozmiarach, której przykładami były świątynia Artemidy w Efezie, odbudowana w 323 p.n.e. na miejscu spalonego w 356 p.n.e. Artemizjonu oraz świątynia Apollina w Didim. Upowszechnił się rzadko wcześniej stosowany typ budowli – tolos, wznoszony na planie koła w porządku doryckim lub jońskim otoczony zewnętrzną, zazwyczaj wykonaną w porządku korynckim, kolumnadą. Oprócz budowli sakralnych, na terenach Azji Mniejszej wznoszono monumentalne grobowce. Najbardziej znanym przykładem tego typu budowli był grobowiec władcy Karii Mauzolosa w Halikarnasie (Mauzoleum w Halikarnasie), zaliczony do siedmiu cudów świata[31]. Rozpowszechniono także poza terenami Jonii budowle świeckie pełniące funkcję propagandową, tzw. pomniki honoracyjne. Jedyny, zachowany na miejscu zbudowania, pomnik Lizykratesa w Atenach, to budowla w kształcie tolosu. Została ustawiona na 10-metrowym podium, otoczona półkolumnami w porządku korynckim i zwieńczona trójnogiem, trofeum w konkursie śpiewaczym. Lizokrates w ten sposób uczcił zwycięstwo swojego chóru w zawodach. W budownictwie świeckim wznoszono gmachy posiedzeń władz (np. Tersilion w Megalopolis), magazyny (np. Skeuoteka – arsenał floty ateńskiej w Pireusie), rozbudowano też teatr Dionizosa (338-326 p.n.e.) i zbudowano monumentalne teatry w Syrakuzach (ok. 400 p.n.e.) i w Epidauros (ok. 330 p.n.e.). Rzeźba[edytuj] Do najwybitniejszych rzeźbiarzy okresu późnoklasycznego należą: Lizyp z Sykionu, Skopas z Paros, Praksyteles. Praksyteles (370 – 330 p.n.e.) był twórcą wyrastającym z tradycji attyckich. Jego rzeźby to wizerunki “pięknych bogów”. Rzeźbiarz przedstawiał postacie greckich bogów jako młodych, pięknych osób o trochę sennym, zamyślonym spojrzeniu. Kompozycja dzieł Praksytelesa nawiązuje do kanonów Polikleta. Artysta nieco inaczej rozkładał ciężar ciała swoich postaci, przez co linia kręgosłupa została bardziej wygięta. Jednocześnie stosowane przez niego proporcje wysmuklały sylwetkę, miękka linia i dbałość o detal nadała jego dziełom elegancką formę pełną zmysłowego piękna. Uczłowieczonym wizerunkom greckich bogów nie była obca zabawa, zmęczenie, codzienne czynności (np. Afrodyta Knidyjska z ok. 360 p.n.e., ukazana w chwili poprzedzającej kąpiel lub wychodzenia z niej). Rzeźba ta, to pierwszy w sztuce greckiej akt bogini. Po jej wykonaniu, artysta został oskarżony o świętokradztwo. Jednocześnie posąg stał się najbardziej popularnym i najczęściej kopiowanym dziełem tego rzeźbiarza. Lizyp (350 – 300 p.n.e.), nadworny portrecista Aleksandra Wielkiego przeszedł do historii jako najbardziej wszechstronny rzeźbiarz tego okresu. Mistrz techniki brązownictwa. Twórca nowego kanonu ciała ludzkiego o proporcjach smuklejszych niż kanon Polikleta, autor posągów atletów (np. “Apoksyomenosa”), herosów, bogów i ludzi. Wprowadził też wieloplanową kompozycję w rzeźbie. Kontrapost w jego dziełach jest mocniej zaakcentowany, praca mięśni ukazana bardziej realistycznie niż w dziełach Polikleta. Jednocześnie twarze rzeźbionych postaci ukazują ich stany psychiczne i fizyczne. Jest twórcą pomnika ukazującego dwudziestu pięciu dowódców poległych w bitwie nad Granikiem, licznych portretów Aleksandra Wielkiego, w tym pomnika przedstawiającego Aleksandra w scenie polowania na lwa. Trzeci wielki rzeźbiarz i architekt tego okresu, Skopas (370 – 330 p.n.e.), przeszedł do historii jako twórca najbardziej ekspresyjnych w wyrazie postaci. Do jego ulubionych tematów należały dramatyczne chwile z życia bohaterów greckiej mitologii. Pozwalało to na ukazanie silnych doznań i gwałtowności ruchu. Znana z rzymskich kopii postać menady została pokazana w chwili ekstazy spowodowanej oszołomieniem winem, ziołami i silnym podnieceniem. Relief zdobiący świątynię Ateny Alea w Tegei opowiada o tragicznych losach Meleagra podczas łowów na dzika kalidońskiego, płaskorzeźby na ścianach Mauzoleum w Halikarnasie to sceny walki Greków z Amazonkami. Oczywiście, wymienieni twórcy nie byli jedynymi znanymi rzeźbiarzami tego okresu. Leochares był autorem znanych z rzymskich kopii dzieł: Apollo Belwederski, Diana Wersalska. Lizystratos, brat Lizypa, rozwinął realistyczną sztukę portretową. Był inicjatorem tworzenia odlewów gipsowych portretowanych osób. Relief upowszechnił się w sztuce nagrobnej. Coraz częściej wykonywano sarkofagi skrzyniowe o ścianach zdobionych scenami o tematyce mitologicznej, batalistycznej lub związanych z obrzędami pogrzebowym. Nadal wykonywano stele nagrobne zdobione płaskim reliefem. Nowością były marmurowe lekyty o wysokości ok. 2 m, o dekoracji rzeźbiarskiej. Ten typ pomników nagrobnych upowszechnił się w Attyce w IV wieku p.n.e., w III wieku p.n.e. nie był już spotykany. Malarstwo[edytuj] Malarstwo w okresie późnego klasycyzmu osiągnęło swój szczytowy rozwój. Przyczyniła się do tego tzw. szkoła sykiońska wraz ze swoimi przedstawicielami: Pamfilosem, Melantiosem, Pauzjaszem i Apellesem oraz szkoła attycka, reprezentowana przez Eufranora, Nikiasza i Filoksenosa. Ten ostatni był twórcą obrazu bitwy pod Issos, znanej z kopii mozaikowej znalezionej w Pompejach. Pamfilos, nauczyciel Apellesa i twórca szkoły sykońskiej był malarzem sięgającym do tematyki mitologicznej i historycznej. Przypisywana jest mu działalność, która doprowadziła do wprowadzenia nauki rysunku do szkół hellenistycznych. Imię Pauzjusza wiązane jest z opracowaniem techniki enkaustycznej, polegającej na zastosowaniu gorącego wosku do sporządzania farb. Farby te nakładano na gorąco, a następnie polerowano. Pozwalało to na osiągnięcie bogatszych efektów malarskich[39]. Najsławniejszy malarz tej epoki to Apelles z Kolofonu. Był znanym portrecistą, malarzem scen mitologicznych, historycznych i rodzajowych. Mimo stosowania czterech kolorów dążył do uzyskania pośrednich odcieni (słynne były jego odcienie bieli i różu). Nadworny malarz Aleksandra Wielkiego, specjalizował się w portretach znanych osób o pogłębionym studium psychologicznym postaci. Był malarzem realistycznym, twórcą licznych personifikacji pojęć (np. szczęście, potwarz). Najsłynniejszym jego dziełem była Afrodyta Anadyomene (wynurzająca się z morza) namalowana dla Kos. Pod wpływem malarstwa kształtowała się też sztuka mozaikarska. Szczególny jej rozkwit nastąpił w Macedonii. W tamtejszych rezydencjach gliniane posadzki początkowo zdobiono i wzmacniano kamyczkami, które zaczęto układać początkowo w proste, geometryczne wzory. Z czasem tematyka została wzbogacona o sceny inspirowane innymi dziedzinami sztuki, przede wszystkim przedstawieniami malarskimi. W dekoracjach figuralnych najczęściej spotykane były sceny mitologiczne, batalistyczne, polowań i walki zwierząt[40]. W malarstwie ceramicznym połączono technikę czerwonofigurową z barwną polichromią szczegółów wykonywana w kolorach: białym, błękitnym, różowym i złotym (tzw. styl kerczeński). Rozwinęły się też ośrodki ceramiczne położone na południu Italii – w Kampanii, Lukanii i Apulii. Cechą charakterystyczną ceramiki produkowanej w tych ośrodkach była bogata ornamentyka, dążenie do przepychu w wieloosobowych kompozycjach burleskowych czy komediowych. Apulia zasłynęła z waz w stylu gnathia, pokrytych czarną polewą o jednostronnej dekoracji kontrastującej z tłem.