Historia Polskie Koleje Państwowe powstają oficjalnie dnia 24 września 1926 z dniem wydania rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o utworzeniu „Przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe”. Logiczne jest , że w tym przypadku będzie potrzebna służba, która zadba o bezpieczeństwo w tym rejonie. Jednakże należy cofnąć sie do dnia 18 listopada 1918 roku gdzie na wniosek Warszawskiej Dyrekcji Kolejowej Ministerstwo Kolei Żelaznych powołało do życia jej protoplastkę - Straż Kolejową. Rok później zostaje zatwierdzona „Instrukcja Tymczasowa dla Straży Kolejowej”. Był to pierwszy dokument, na podstawie którego rozpoczęto tworzenie nowej specjalistycznej formacji, której zadaniem było:

1. zabezpieczenie wszelkiego majątku Ministerstwa Komunikacji w obrębie wywłaszczenia kolejowego
2. zabezpieczenie w obrębie kolei żelaznych obowiązujących praw i przepisów oraz zarządzeń Ministerstwa Komunikacji
3. ochrona mienia
4. utrzymanie bezpieczeństwa publicznego, ładu i porządku wszystkich kolei, ochrona podróżnych i mienia. Formacja zorganizowana została na wzór wojskowy. Siedzibą dowództwa Straży Kolejowej było miasto Warszawa. Z dniem 28 kwietnia 1919 Straż Kolejową podporządkował sobie na czas wojny w porozumieniu z Ministrem Kolei Żelaznych, Minister Spraw Wojskowych. Od tej chwili straż stała się częścią Wojska Polskiego. Po niespełna roku 1 lutego 1920 rozwiązano tę formację, a całość spraw przekazano Policji Państwowej. Sytuacja taka trwała 14 lat, a w tym samym czasie na terenie kolejowym nastąpił znaczny wzrost przestępczości. Aby temu zaradzić mocą ustawy z 15 kwietnia 1934 o ochronie porządku na kolejach użytku publicznego, przystąpiono do organizacji Straży Ochrony Kolei. Następnie nazwa miała być zmieniona na mocy rozporządzenia na Straż Kolei jednakże na skutek II wojny tak sie nie dzieje, przychodzi to z rokiem 1955r. Kolejne zmiany przynosi rok 1960, na podstawie Ustawy o kolejach powołano do życia Służbę Ochrony Kolei. W 1982 powołano oddziały operacyjne SOK. Oddziały te funkcjonowały do 1992.
   Na podstawie ustawy z dnia 27 czerwca 1997 roku, o transporcie kolejowym formacji przywrócono nazwę Straż Ochrony Kolei, zmieniono umundurowanie, wzorując je na wojskowym, wyodrębniono organizacyjnie Komendę Straży Ochrony Kolei i w jej ramach Oddziały Okręgowe i Rejonowe. W październiku 2001 roku Straż Ochrony Kolei na podstawie ustawy z dnia 8 września 2000 roku o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego PKP włączono w struktury PKP Polskie Linie Kolejowe S.A., zachowując jednak samodzielność organizacyjną służby. Podstawowym aktem prawnym, na podstawie którego Straż Ochrony Kolei opiera swoją działalność, jest ustawa o transporcie kolejowym z dnia 28 marca 2003 roku.

Analiza ustawy o transporcie kolejowym z dnia 28 marca 2003 r. - Straż Ochrony Kolei W szczególności poświęcimy uwagę Rozdziałowi 10 “Ochrona porządku na obszarze kolejowym”. Art. 59 informuje nas o stworzeniu formacji:

1. Zarządca lub kilku zarządców wspólnie w uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw transportu wydaną w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych tworzą straż ochrony kolei, działającą na zasadach określonych w niniejszym rozdziale, oraz powołują komendanta straży ochrony kolei.

Warto dodać iż to właśnie zarządca zgodnie z ustępem 3 odpowiedzialny jest finansowo za powstała służbę. jednakże wejście w struktury i zostanie sokista wymaga określonych predyspozycji zgodnie z ust.4: 4. Funkcjonariuszem straży ochrony kolei może być osoba, która:

1. posiada obywatelstwo polskie;
2. posiada pełną zdolność do czynności prawnych;
3. posiada co najmniej wykształcenie średnie;
4. ma uregulowany stosunek do służby wojskowej;
5. cieszy się nienaganną opinią;
6. posiada zdolność fizyczną i psychiczną do służby w formacjach uzbrojonych;
7. nie była karana za przestępstwa umyślne

Uprawnienia jakie posiada Służba Ochrony Kolei wskazuje, że jest istotna o czym świadczyć może ust.5: 5. Dopuszczenie funkcjonariusza straży ochrony kolei do wykonywania zadań z użyciem broni palnej następuje na wniosek komendanta straży ochrony kolei, w drodze decyzji, wydanej przez właściwy organ Policji.

Analizując ustawę należałoby by jeszcze przytoczyć w odniesieniu do art.59 ust. 6 i 8, które informują nas co tak naprawdę określa sposób działania SOK: 6. Minister właściwy do spraw transportu, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, określi, w drodze rozporządzenia:

1. szczegółowy zakres działania oraz sposób organizacji straży ochrony kolei,
2. (uchylony),
3. szczegółowe warunki, jakim powinni odpowiadać funkcjonariusze straży ochrony kolei, zasady oceny zdolności fizycznej i psychicznej do służby oraz tryb i jednostki uprawnione do orzekania o tej zdolności – biorąc pod uwagę zadania oraz zasady działania straży ochrony kolei.

8. Minister właściwy do spraw transportu, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, określi, w drodze rozporządzenia, przepisy porządkowe obowiązujące na obszarze kolejowym, w pociągach i innych pojazdach kolejowych, uwzględniając warunki i wymagania funkcjonowania transportu kolejowego.

Następnie Art.60 ust.1 określa nam główne zadania:

1. Do zadań straży ochrony kolei należy:

1. kontrola przestrzegania przepisów porządkowych na obszarze kolejowym, w pociągach i innych pojazdach kolejowych;
2. ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia na obszarze kolejowym, w pociągach i innych pojazdach kolejowych.

Można zauważyć ze spoczywa na tej formacji bardzo duża odpowiedzialność, aby mogła to zapewnić zgodnie z ust.2 funkcjonariusze maja prawo do:

1. legitymowania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia, jak również świadków przestępstwa lub wykroczenia, w celu ustalenia ich tożsamości;
2. ujęcia, w celu niezwłocznego doprowadzenia do najbliższej jednostki Policji, osób, w stosunku do których zachodzi uzasadniona potrzeba podjęcia czynności wykraczających poza uprawnienia straży ochrony kolei;
3. zatrzymywania i kontroli pojazdu drogowego poruszającego się na obszarze kolejowym i przyległym pasie gruntu w przypadku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia przy użyciu tego pojazdu;
4. nakładania grzywien, w drodze mandatu karnego, na zasadach określonych w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia;
5. przeprowadzania czynności wyjaśniających, występowania do sądu z wnioskiem o ukaranie, oskarżania przed sądem i wnoszenia środków odwoławczych w trybie określonym w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia;
6. stosowania środków przymusu bezpośredniego: siły fizycznej w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych technik obrony, miotacza gazowego, pałki służbowej, kajdanek i psa służbowego.

Dwa kolejne ustępy określają szczegółowo powyższy ustęp: 4. Funkcjonariusz straży ochrony kolei może stosować środki przymusu bezpośredniego wobec osób uniemożliwiających wykonywanie przez niego zadań określonych w ust. 1. 5. Zastosowanie przez funkcjonariusza straży ochrony kolei środków przymusu bezpośredniego powinno odpowiadać potrzebom wynikającym z istniejącej sytuacji i zmierzać do podporządkowania się osoby wydanym poleceniom.

W ostateczności sokiści mają prawo do środków ostatecznych w tej formacji zgodnie z ustępem 6 Artykułu 60: 6. Jeżeli zastosowanie środków przymusu bezpośredniego, określonych w ust. 2 pkt. 6, jest niewystarczające, funkcjonariusz ma prawo użycia broni palnej - wiadomo, że w określonych przypadkach i z jak najmniejsza szkodą dla napastnika

Tak naprawdę żadna służba nigdy nie będzie efektywna działając na własną rękę, dlatego bardzo istotny jest zapis art.62 ust.1:

1. Straż ochrony kolei zobowiązana jest do współdziałania z Policją, Strażą Graniczną, Żandarmerią Wojskową, organami kontroli skarbowej i Inspekcją Transportu Drogowego.

Ostatni Artykuł jaki uważam za istotny w rozdziale 10 i każdy powinien go respektować jest: Art. 63. Przy wykonywaniu czynności służbowych funkcjonariusz straży ochrony kolei korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych

Stan faktyczny, funkcjonowanie, zagrożenia, ocena

Jak wynika z ustawy na terenach kolejowych o bezpieczeństwo dba Straż Ochrony Kolei. To formacja, która działa niczym kolejowa policja. Funkcjonariusze na co dzień pilnują porządku, bezpieczeństwa pasażerów, zabezpieczają pociągi towarowe, konwojują przesyłki specjalne. SOK jest umundurowaną i uzbrojoną formacja osadzoną w strukturach polskich linii kolejowych. Odpowiada głównie za wcześnie juz wspomniane zadania w art.60. Jak historia wskazuje jest to służba z tradycjami. Obecnie odpowiedzialność SOK jest podobna do policji jednakże inne są uprawnienia funkcjonariuszy oraz specyfika terenu na , którym zapewniają bezpieczeństwo.

Funkcjonariusz musi spełniać określone wymagania zawarte w ustawie oraz musi przejść ścieżkę szkoleń. Szkolenie podstawowe oraz kursy na podwyższenie kwalifikacji odbywają sie w ośrodku szkolenia zawodowego Straży Ochrony Kolei w Zbąszyniu oraz w jego filiach w Iławie, Siedlcach i Przemyślu. Szkoleni są na funkcjonariuszy oraz osoby na stanowiskach zarządzania zasobami ludzkimi. Kurs ten nie tylko uwzględnia elementy potrzebne w typowej służbie funkcjonariusza ale pozwala poznać specyfikę obszaru kolejowego. W ośrodku również szkolone są psy, których pomoc jest nie oceniona w służbie, są to specjalne psy szkolone patrolowo -obronnie jak i tropiące. Uzupełnieniem patroli liniowych są patrole grup operacyjno - interwencyjnych. Jest to pewnego rodzaju oddział specjalny Formacji. Maja oni zdecydowanie trudniejsze zadania w terenie niż pozostali funkcjonariusze. Takie jak: • rozbrajanie napastników • rozpracowywanie grup przestępczych • pościgi za złodziejami • ujawnianie kontrabandy Zapewne jest to domeną tej grupy. W tym celu funkcjonariusze grup operacyjno-interwencyjnych przechodzą specjalne szkolenia min. z zakresu wschodnich sztuk walki, strzelania oraz kursy prowadzone przez instruktorów straży ochrony kolei, którzy byli szkoleni przez funkcjonariuszy pododdziałów antyterrorystycznych Policji. Centralną jednostka jest komenda Główna Straży Ochrony Kolei w Warszawie (Kierownictwo Komendy Głównej Straży Ochrony Kolei : Komendant Główny Straży Ochrony Kolei, Z-ca Komendanta Głównego Straży Ochrony Kolei ds. Ochrony, Z-ca Komendanta Głównego Straży Ochrony Kolei ds. Ekonomiczno-Finansowych). W skład wchodzi jeszcze 17 komend w: Łodzi, Siedlcach, Lublinie, Kielcach, Krakowie, Przemyślu, Katowicach, Tarnowskich Górach, Częstochowie, Gdańsku, Iławie, Bydgoszczy, Wrocławiu, Opolu, Poznaniu, Zielonej Górze i Szczecinie. Ich działalność skoncentrowana jest o działanie 82 posterunków Straży Ochrony Kolei. W ciągu doby nadzoruje porządek na blisko 19 tys. linii kolejowych czynnych oraz w ponad 500 pociągach pasażerskich i towarowych. Ze statystyk z 2012 roku Straży Ochrony Kolei wynika, że do kradzieży na terenie kolejowym do chodzi co drugi dzień. Najczęstszej popełniane przestępstwa to: kradzież urządzeń związanych z bezpieczeństwem ruchu, wydarzenia związane z przesyłkami wagonowymi i wybryki chuligańskie. Wykrywalność przestępstw i ich liczba z roku na rok maleje lecz nadal stoi na niezbyt wysokim poziomie w granicach 30 kilku procent. Sposobem na poprawę bezpieczeństwa wokół dworców kolejowych i zmniejszenie wybryków chuligańskich jest monitoring wizyjny. System kamer działa prewencyjnie odstrasz potencjalnych złodziei ale zapewnia też lepszy nadzór nad kontrolowanym terenem. Najczęściej rozmieszczony jest w miejscach gdzie dochodzi do przestępstw na peronach przejściach podziemnych czy pomieszczeniach dworca. Dzięki monitoringowi możemy bardzo szybko ująć sprawców zdarzenia i ująć ich na gorącym uczynku. Również dzięki współpracy i łączności z innymi służbami, które zazwyczaj też znajdują się na terenie działania, skuteczność działania zwiększa się. Systemu monitoringu funkcjonują przede wszystkim na dużych dworcach i niektórych stacjach.

O ile zadania funkcjonariusza w zakresie pilnowania porządku na dworcach czy w pociągach w wielu aspektach są takie same jak funkcjonariusza innych służb porządkowych tak nadzór nad szlakami kolejowymi jest specyficznym zadaniem. Zazwyczaj Kradzieże węgla i miału usypywanego z wagonów podobnie kradzieże sieci trakcyjnej czy innych elementów infrastruktury kolejowej są przeprowadzane przez zorganizowane grupy przestępcze. Chociaż pod względem wartości nie powodują wielkich strat to są na pewno bardzo niebezpieczne. Brak elementu toru może w konsekwencji doprowadzić do katastrofy. Rozpracowywanie takiej grupy może trwać miesiącami i jest to logistycznie bardzo ciężkie zadanie. Wiedza o możliwych zagrożeniach, sposoby ich opanowywania oraz zaufanie do innych osób ze zespołu to elementy, które podczas różnych akcji są rozwijane. Ćwiczenia często prowadzone są z innymi służbami takimi jak policja, ABW, straż graniczna czy Żandarmeria wojskowa pozwalają na opanowanie technik, określenie procedur w trudnych sytuacjach. Współpraca nie odbywa sie tylko w przypadku imprez masowych. Odbywają sie często wspólne patrole Policji i Straży Ochrony Kolei a ze Strażą Graniczna kontrolowane są pociągi, czy przypadkiem nie są tam przemycane towary bez polskie akcyzy. Również ta współpraca będzie zawijała sie przy międzynarodowych pociągach z innymi państwami np. z Ukraina gdzie nie ma strefy Schengen.

Problemy Straży Ochrony Kolei Ważnym elementem ograniczającym sprawną realizację ustawowych zadań SOK w spółce prawa handlowego, są tendencje do marginalizacji działań w obszarze zatrudniania i doposażenia funkcjonariuszy w odpowiedni sprzęt służbowy, na rzecz podstawowych zadań o charakterze komercyjnym. Jednocześnie doświadczenia funkcjonowania Straży Ochrony Kolei na podstawie obecnie obowiązujących przepisów, wskazują na wiele obszarów utrudniających sprawną realizację ustawowych zadań, co negatywnie wpływa na stan bezpieczeństwa i porządku na obszarach kolejowych, w pociągach i innych pojazdach kolejowych. Ponadto obecne kompetencje Straży Ochrony Kolei, określone w ustawie z 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym, nie przewidują możliwości prowadzenia postępowań przygotowawczych w zakresie występków zagrożonych karą pozbawienia wolności do 3 lat, które stanowią zdecydowaną większość naruszeń prawa, co uniemożliwia uzyskanie wiedzy o rzeczywistych zagrożeniach i wykorzystanie jej na rzecz poprawy bezpieczeństwa publicznego. Kolejnym aspektem, który może wpływać negatywnie na prace Straży Ochrony kolei jest kwestia wieku emerytalnego dla funkcjonariuszy. Stosunkowo wysokie wymagania i predyspozycje psychofizyczne oraz specyfika obszaru na którym pracują funkcjonariusze SOK przy obecnym wieku emerytalnym powodują konieczność zwalniania się ze służby pomimo dużego stażu zawodowego ze względu na niespełnianie wymogów zdrowotnych. Nie mogą uzyskać wówczas świadczeń emerytalnych i rentowych a znalezienie innej pracy może okazać sie dużym wyzwaniem. Należy zauważyć, że praca funkcjonariuszy SOK- u nie różni sie zbytnie od pracy innych służb takich jak np. policja. W jakimś sensie możemy wskazać tu zjawisko dyskryminacji. Kolej również może stać sie celem jakiegoś ataku terrorystycznego czego najlepszym dowodem są wydarzenia w Madrycie z 2004 roku czy rok później w Londynie. Dlatego też zapewnienie bezpieczeństwa ruchu kolejowego oraz ochrona życia i zdrowia ludzi na obszarach kolejowych, które ze względu na specyfikę i dostępność są szczególnie narażone na tego typu działania, staje się zadaniem priorytetowym. Ponadto zwalczanie przestępczości i wybryków chuligańskich, jakie występują na obszarach i w obiektach kolejowych, wymaga utrzymania dobrze zorganizowanej, prawnie umocowanej i wyodrębnionej formacji zdolnej te zagrożenia minimalizować i skutecznie im przeciwdziałać. Podsumowanie Teren kolejowy to obszar na którym zawsze cos sie dzieje, otwarte przestrzenie linii kolejowych, specyficzne obiekty inżynieryjne a także zamknięte pomieszczenia dworców. łącza elementy taktyczne z koniecznością strategicznego planowania. Taka służba nie jest łatwa i stwarza wiele zagrożeń. Aby ja wykonywać potrzebna jest dobra znajomość kolei. Dlatego tez patrol Policji czy Straży Granicznej nie jest w stanie w stu procentach zastąpić dobrze wyszkolonego funkcjonariusza SOK-u. W celu podnoszenia poczucia bezpieczeństwa w tym obszarze jest potrzebna dalsza współpraca służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo publiczne.

Bibliografia • Mazur, Kazimierz: Straż Ochrony Kolei Wczoraj i Dziś 1918-2008, Komenda Główna Straży Kolei Warszawa 2008 • Andrzej Misiuk „Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego”, zagadnienia prawno- ustrojowe, 2008r, wyd. Akademickie. • Ustawa z dnia 28 marca 2003 roku o transporcie kolejowym • Straż Ochrony Kolei, Karolina Sawa, Katarzyna Szczepankiewicz, WSIIZ w Rzeszowie 2011/2012 Strony internetowe: • www.kgsok.pl • www.plk-sa.pl • http://www.kgsok.pl/