BAROK- (z j. portugal. barocco oznacza nieregularnie rozwiniętą perłę, albo inaczej perłę o nieregularnych kształtach, lub z fr. baroque – „bogactwo ozdób”). Barok w rozumieniu dzisiejszym oznacza styl w literaturze, sztuce i kulturze europejskiej, zapoczątkowany pod koniec XVI wieku we Włoszech i trwający do XVIII wieku, łącznie ze stylem rokoko, który jest ostatnią fazą baroku. Zasięgiem ogarnął całą Europę i Amerykę Łacińską. W tych wiekach Barok pojawiał się i wygasał niejednocześnie. Miał co prawda wspólne założenia estetyczne, ale w różnych krajach przybierał różne formy, nawiązując często do lokalnych tradycji. Barok był uznany za oficjalny styl Kościoła katolickiego czasów potrydenckich, stąd pojawiające się jeszcze w połowie XX wieku zamienne określenia: “sztuka jezuicka” czy „sztuka kontrreformacyjna”. Barok zrodził się w Rzymie, jako nowa tendencja we wszystkich dziedzinach sztuki. Później rozprzestrzenił się na resztę Europy. Najlepiej przyjął się na tych obszarach Europy, gdzie kultura, religia i klimat polityczny był zbliżony do sytuacji panującej we Włoszech. Badacz literatury staropolskiej Janusz Pelc tak opisywał czasy, jakie przypadły na rozwój baroku: Była to epoka wzrastającej nietolerancji wyznaniowej i dramatycznych prób ochrony tolerancji, epoka stosów, na których katoliccy i niekatoliccy inkwizytorzy palili heretyków, myślicieli pragnących zgłębić tajemnice wszechświata, oraz epoka ciągłych narodzin przeróżnych herezji, epoka powstania wielu wybitnych teorii naukowych, wielu znakomitych dzieł literatury i sztuki, epoka triumfu różnego typu dogmatów i Kartezjuszowej zasady: cogito ergo sum (…). Była to epoka straszliwych wojen, wyniszczających dorobek ludzkości i ludzkość samą, epoka budowania wielkich dzieł architektury, tworzenia nowożytnych, scentralizowanych organizmów państwowych, instytucji społecznych; rozdrabniania i łączenia.

Dziwność, deformacja, nieregularność, inność, dziwaczność – tymi słowami najczęściej opisywana jest epoka Baroku. Wyrażała się ona dynamicznym, niespokojnym, pełnym kontrastów malarstwem oraz monumentalnymi, pełnymi przepychu i ozdób budowlami religijnymi czyli kościołami i świeckimi czyli pałacami i teatrami. Sztuka XVII wieku nastawiona była na zaskoczenie odbiorcy, na wywołanie emocji, pokazanie zakłóceń, sprzeczności i paradoksów w świecie realnym i artystycznym. Malarze baroku podejmowali najczęściej tematykę religijną, mitologiczną, alegoryczną, historyczną i portretową. Popularność zaczęły zdobywać pejzaże, sceny rodzajowe i martwe natury. Nowością, jaką wprowadził Barok w dziedzinie malarstwa, było pokrycie ścian rozległą, iluzjonistyczną dekoracją malarską. Miała ona optycznie powiększać pomieszczenie, dawać wrażenie, iż mury się rozszerzają. Pośród technik przeważał światłocień, kontrasty barw i świateł, skróty perspektywiczne. Pod względem tematycznym sceny były bardzo zróżnicowane. Pokazywały np. wydarzenia z życia świętych, władców, herosów, postaci mityczne i mitologiczne, zawsze jednak rozgrywały się w podobnym otoczeniu. Stale towarzyszyły im strzeliste budowle, aniołowie, święci, postaci, które na wietrze unosiły się jak dym. Wprowadzano też chętnie tematykę pospolitą. Często tworzono obrazy zbiorowe. Jednymi z najsłynniejszych malarzy barokowych byli: Caravaggio, właściwie Michelangelo Merisi (1571-1610), malarz włoski, jeden z głównych przedstawicieli wczesnego baroku. Współtwórca malarstwa rodzajowego. Jego słynne dzieła to: „Złożenie do grobu”, „Powołanie świętego Mateusza”, „Śmierć Marii” oraz „Judyta odcinająca głowę Holofernesowi Rembrandt obok Leonarda da Vinci, Michała Anioła, van Gogha czy Rubensa uważany jest za najwybitniejszego malarza w historii świata. Rembrandt przyszedł na świat 15 lipca 1606 roku w jednym z miast holenderskich, jego pełne imię i nazwisko brzmi Rembrandt Harmenszoon van Rijn. Malarz ten zasłynął jako twórca największej ilości autoportretów. Jego najsłynniejsze dzieła to: „Autoportret z Saskią”, „Straż nocna”, „Powrót syna marnotrawnego” oraz „Lekcja anatomii doktora Tulpa”. Peter Paul Rubens (1577-1640), malarz flamandzki. Czołowy artysta okresu baroku, skupiający w swojej twórczości takie cechy epoki jak: wybujałość, żywiołowość, dynamika, niepokój i zmysłowość. Dzięki niezwykłej indywidualności narzucił swój styl całemu malarstwu flamandzkiemu na kilkadziesiąt lat. Jego najsłynniejsze dzieła to: „Zdjęcie z krzyża”, „Porwanie Europy” oraz „Sąd Parysa”. Vermeer van Delft (1632-1675), jeden z najwybitniejszych malarzy holenderskich. Jego styl ukształtował się pod wpływem utrechckiego kręgu caravaggionistów oraz Fabritiusa. Pozostawił jedynie 30 obrazów malowanych na drewnie lub płótnie, przeważnie o małych wymiarach. Jego najsłynniejsze dzieła to: „Dziewczyna z perłą”, „Kobieta przed oknem” i „Dziewczyna czytająca list”. Ważnym tematem w sztuce XVII wieku był również motyw vanitas - motyw religijno-artystyczny związany ze sztuką, poznaniem i czasem. Pojęcie ma związek z myślą przewodnią Księgi Koheleta – Vanitas vanitatum et omnia vanitas – Marność nad marnościami i wszystko marność. Przemijanie i śmierć stały się elementami XVII wiecznych moralitetów. Na obrazach zaczęły pojawiać się motywy klepsydry i czaszki. Wzorem dla rzeźby barokowej była rzeźba antyczna. Rzeźba barokowa wyróżniała się swoją siłą ekspresji. Była wykonywana w marmurze, drewnie, brązie i stiuku. Można ją podzielić na dwa nurty – pierwszy o charakterze dekoracyjnym, będącą uzupełnieniem architektury, oraz na drugi – rzeźbę właściwą. Często tworzono figury monumentalne i kompozycje wielopostaciowe. Rzeźby cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, zwłaszcza w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy. Główni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (Włochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. Montanés, A. Cano (Hiszpania), J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlüter (Polska). Architekturę barokową cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, hieratyzacja elementów kompozycyjnych kumulująca na osi środkowej. Efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów, wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczny dla Baroku jest wariabilizm – tendencja, aby każda budowla była oryginalna. Nie sporządzano kopii. Stawiano na indywidualny styl architektoniczny, typ zdobień i rozwiązań technicznych. Do najsłynniejszych polskich budowli barokowych należą m. in:.

1. Pałac w Wilanowie
2. Pałac w Łańcucie
3. Klasztor Paulinów na Jasnej Górze (Częstochowa)
4. Kościół św. Pawła i Piotra w Krakowie
5. Pałac biskupów w Kielcach
6. Klasztor i dróżki w Kalwarii Zebrzydowskiej
7. Dróżki w Kalwarii Pacławskiej
8. Ruiny Zamku Krzyżtopór w Ujeździe Do najsłynniejszych zagranicznych budowli barokowych zalicza się:
9. Bazylika św. Piotra w Rzymie
10. Pałac pod Wersalem
11. Kościół II Gesu w Rzymie
12. Kościół Santa Maria w Wenecji
13. Kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu
14. Kościół San Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie

Styl barokowy wyraził się również w muzyce. Muzykę barokową cechują: ekspresyjność, indywidualizacja, kontrastowanie akcentów lirycznych i dramatycznych; zamiłowanie do wielkich form, kontrastowanie różnych instrumentów oraz głosów (chóru z solistą). Do najsłynniejszych artystów muzyki barokowej zalicza się dwóch kompozytorów niemieckich: Jana Sebastiana Bacha oraz Georga Friedricha Haendla. Do Rzeczpospolitej Barok dotarł na przełomie XVI i XVII wieku i trwał do połowy XVIII wieku. Był to okres panowania pierwszych królów, wybranych poprzez wolną elekcję, jak również czas prowadzenia wieloletnich wojen m. in:. Z Rosją, Szwecją (potop szwedzki) oraz z Turcją. Problemy z kozakami również przyczyniły się do osłabienia państwa polskiego, co nie znaczy że okres baroku wiąże się tylko z walkami i niepokojem wewnętrznym państwa.
W polskim malarstwie barokowym do najbardziej charakterystycznych należały portrety sarmackie (magnaci pokazani „od stóp do głów”) oraz portrety trumienne. Dorobek polskiego Baroku to głównie dzieła portrecisty Marcelo Bacciarellego i Bernarda Belotto zw. Canalettem, których do Polski sprowadził Stanisław August Poniatowski. Również nie należy zapominać o malarzu francuskiego pochodzenia Janie Piotrze Norblinie, który zaliczany jest do przedstawicieli rokoka. Warto również wspomnieć, że do najsłynniejszych architektów barokowych działających w Polsce należeli włosi Giovanni Maria Bernardoni i Giovanni Trevano oraz Holender Tylman z Gemeren. Podsumowując, główne cechy sztuki barokowej to:

1. nie ma jednego, ściśle określonego kanonu piękna
2. nieregularność, dziwność, zawiłość, złudzenie
3. bogata ornamentyka (często prowadzi do przerostu formy nad treścią)
4. operowanie kontrastami, np. zestawienie miłości i śmierci
5. ekspresja, poruszenie•
6. zmysłowość•
7. sztuka i literatura tej epoki cechuje się asymetrią, jest wyrafinowana formalnie, jest opozycją do sztuki renesansu, różnorodna tematyka i forma•
8. zrywano z renesansową tradycją przejrzystości i funkcjonalności