Cechy samorządu terytorialnego – charakterystyka i znaczenie Na początku mojej pracy chciałabym się skupić na genezie samorządu terytorialnego. Ma on niezwykle długą historię i nie jest możliwe jednoznaczne wskazanie początku jego istnienia. Zwolennicy teorii naturalistycznej samorządu postrzegali gminę, jako pierwszą i starszą niż państwo formę organizacji społeczeństwa. Początek rozwiązań uważanych za bliskie idei samorządu terytorialnego nastąpił już w starożytności, bowiem przypisuje się je samodzielności, jakie były nadawane krajom podporządkowanym przez ówczesne imperia. Jednak powstałe wówczas komuny stanowe i samorządy miejskie znacznie różniły się od współczesnego samorządu. W większości publikacji spotkać możemy się ze sformułowaniem ‘nowoczesnego samorządu’, który powstał po upadku państwa feudalnego. Punktem, od którego burzliwie rozpoczął się rozwój samorządu jest Wielka Rewolucja Francuska, gdyż jej efektem było zniesienie ustroju stanowego, a obywatele zostali uznani za równych wobec prawa, zapewniając im równocześnie m.in. wolność wyznania i słowa. Wówczas wprowadzona Konstytucja zapewniała gminom miejskim szereg praw i wolności, które związane były z teorią naturalistyczną samorządu. Polskie przejawy samodzielności lokalnej można było zauważyć w ordynacji miejskiej z 18 kwietnia 1791 roku, którą w późniejszym terminie włączono do Konstytucji 3 Maja. Na jej mocy Miasta Królewskie mogły wybierać swe organy w postaci magistratów, burmistrzów i wójtów, a na terenach wiejskich funkcjonowały gromady. Jednak Konstytucja nie przyniosła oczekiwanej wolności wszystkim, bowiem poddaństwo chłopów nadal zostało. W roku 1800 we Francji wprowadzona została ustawa na mocy, której gminy zostały rządowymi organami administracyjnymi, i zniesiony został podział na zadania własne i zlecone. W tym miejscu muszę nadmienić, że koncepcja ta trwała aż do roku 1982. Wszelakie wydarzenia, jakie miały miejsce właśnie po roku 1800 znacząco wpłynęły na świadomości Europejczyków, były także wzorem dla konstytucji wielu państw oraz w znacznym stopniu stanowiły polityczne i ekonomiczne podstawy ustroju demokratycznego. W 1807 roku została nadana Księstwu Warszawskiemu Konstytucja, która zniosła poddaństwo chłopów i wprowadziła administrację na wzorze francuskim. Z tamtego okresu można zauważyć polskie rozwiązania na przykładzie gminy wiejskiej na obszarze Rzeczypospolitej Krakowskiej. Jednak utrata niepodległości uniemożliwiała polski rozwój samorządu, bowiem istniał on tylko w granicach narzucanych przez państwa zaborcze, co za tym szło, iż w zaborze pruskim mogliśmy się spotkać z gminą jednowioskową, powiatem i prowincjami, w zaborze austriackim w granicach autonomii ‘krajów koronnych’, natomiast zabór rosyjski nie miał samorządu z wyjątkiem gminy wiejskiej na terenie Królestwa Polskiego. Koniec wieku XIX przyniósł ideę samorządu znaną i odbieraną w Europie, jako wyraz demokracji obywatelskiej. Dalszy rozwój samorządu nastąpił dopiero po I wojnie światowej. Polska starała się utworzyć samorząd od postaw oraz wprowadzić jednolite zasady wśród różnorodnych rozwiązań, jakie były stosowane przez zaborców. Początkowo korzystano z dyrektyw, jakie zostały przyjęte na przełomie 1918 i 1919 roku. Kolejnym punktem podporu była Konstytucja Marcowa z roku 1921, która ustanowiła wprowadzenie podziału na gminy wiejskie, miejskie powiaty a także województwa. W praktyce reforma polegająca na wprowadzeniu jednolitych rozwiązań na terenie całego kraju trwała aż do Ustawy o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego z roku 1933. Nie udało się jednak wprowadzić samorządu wojewódzkiego na terenie całego kraju, a wybory do rad powiatowych odbywały się pośrednio przez członków rad gminnych i miejskich. Później, w okresie międzywojennym dyskutowano o tym, jakie mają być gminy – jedno czy wielowioskowe. W roku 1944, tuż po okupacji niemieckiej zostały wprowadzone regulacje, pochodzące z Konstytucji Marcowej, a także utworzono samorząd województwa na terenie całego kraju, oraz utworzono nowy organ, jakim były rady narodowe. Według pierwszej koncepcji rady miały być reprezentowane przez partie opozycyjne, ale później zapewniona została dominacja zwolenników ustroju socjalistycznego. Wszelkie uchwały rad niższych szczebli musiały być zatwierdzone przez rady wyższego stopnia. Ustawa z marca 1950 roku zniosła wszelkie, nawet te najmniejsze przejawy samodzielności, a prawdziwy i faktyczny powrót do zarządu lokalnego przez demokratycznie wybrane organy nastąpił dopiero w 1990roku, po zmianie Konstytucji RP i uchwaleniu ustawy o samorządzie terytorialnym. Pojęcie samorządu było już niejednokrotnie definiowane, jednak mimo to nie jest jednolicie rozumiane. Aktualnie mianem samorządu terytorialnego określamy organizację społeczności lokalnej, czyli gmina i powiat, bądź regionalnej, czyli województwo samorządowe. Ale samorząd to także forma administracji publicznej, którą mieszkańcy tworzą z mocy prawa wspólnotę i względnie samodzielnie decydują o realizacji zadań administracyjnych, jakie wynikają z potrzeby tejże wspólnoty na określonym terytorium i dozwolonych ustawowo, pod określonym nadzorem. Ustawodawca konstytucyjny powierzył samorządowi uprawnienia do stanowienia prawa miejscowego a także wykonywanie ogromnej ilości zadań z zakresu administracji lokalnej i regionalnej. Niezbędnym elementem sytuacji prawnej funkcjonowania samorządu terytorialnego jest kontrolowanie i ochrona tegoż samorządu przez niezawisłe sądy administracyjne i powszechne. Aktualnie w skład samorządu wchodzi 16 województw, 314 powiatów ziemskich, 65 powiatów grodzkich i 2478 gmin. Instytucja współczesnego samorządu jest efektem długiej ewolucji, gdzie obecne były dwa rozbieżne pojęcia samorządu – samorząd w znaczeniu prawnym, a także samorząd w znaczeniu politycznym. Pierwsze znaczenie rozumiane było, jako wykonywanie przez odrębne w stosunku do państwa pomioty, niebędące poddane żadnej ingerencji państwa, zadań administracji publicznej w sposób zdecydowany i na własną odpowiedzialność. Z tego też wyniknęła definicja ‘pośredniej administracji państwowej’, która oznaczała, że administracja nie jest pełniona przez bezpośrednie organy państwowe, ale przez samodzielne podmioty. Drugie ujęcie samorządu oznaczało honorowe uczestnictwo osób fizycznych w wykonywaniu określonych zadań państwowych, a zatem chodzi tu o samorządność personalną. Drogą do ujednolicenia poglądów na charakter prawny samorządu terytorialnego była ‘Światowa Deklaracja Samorządu Lokalnego’, która została uchwalona podczas 27. Światowego Kongresu Międzynarodowego Związku Władz Lokalnych, odbywającego się w dniach 22 – 26 września 1985 roku w Rio de Janeiro. Stanowiła ona, że „samorząd lokalny oznacza prawo i powinność władz lokalnych do lokalnego regulowania i zarządzania sprawami publicznymi dla dobra społeczności lokalnej” (art. 2 ust. 1) oraz, że zarówno zasada samorządu lokalnego jak i podstawowe kompetencje władz lokalnych powinny zostać zapisane w konstytucji lub ustalone w drodze ustawowej (art.1 i 3 ust. 3). Podobne zapisy były unormowane w Europejskiej Karcie samorządu Terytorialnego z 15 października 1985 roku. Zgodnie z jej treścią m.in.:

• zasady samorządu terytorialnego są określone w wewnętrznych przepisach prawnych i w miarę możliwości w konstytucjach;
• samorząd komunalny oznacza prawo i faktyczną możność komunalnych korporacji terytorialnych do regulowania i kształtowania w ramach ustaw znacznej części spraw publicznych na własną odpowiedzialność, dla dobra mieszkańców;
• podstawowe kompetencje komunalnych korporacji terytorialnych są określone w konstytucji lub ustawach;
• komunalne korporacje terytorialne mają w ramach ustaw prawo do zajmowania się wszelkimi sprawami, które nie zostały wyłączone z ich kompetencji lub przekazane innym organom;
• nadzór nad komunalnymi korporacjami terytorialnymi należy wykonywać tak, aby przestrzegać zasadę proporcjonalności pomiędzy stosowanymi środkami nadzoru i znaczeniem chronionych przez ten nadzór interesów. Obie te deklaracje zawierają regułę, że samorząd terytorialny poprzez wszelkie regulacje konstytucyjne i ustawowe stał się jedną z podstawowych instytucji ustrojowo prawnych współczesnego państwa. Samorząd możemy definiować także pod kątem podmiotu i przedmiotu. Podmiotem samorządu jest, zatem cała społeczność lokalna zamieszkała na określonym terenie, która jest zorganizowana w terytorialny związek samorządowy. Takie upodmiotowienie dokonane jest w sensie prawnym, w celu realizacji określonych zadań. Władza lokalna jest fragmentem ustroju państwowego, a co za tym idzie interes lokalny jest często inny niż interes ogólnopaństwowy, ale nie ma to znaczenia pod względem ważności spraw. Przynależność jest ‘przydzielana’ z mocy prawa, na podstawie nabycia określonej cechy przez jednostkę, np. zamieszkania na określonym obszarze. Osoba nie może odmówić przystąpienia do takiej społeczności, dlatego członkowie dzielą się na tych z zachowaniem biernym i czynnym. Podmiot samorządu regulowany jest także pod względem organizacji. Terytorialne związki samorządowe, mające strukturę korporacyjną nie są w stanie realizować swych zadań in pleno (w pełnym składzie). Dlatego też w drodze wyborów są związki kolegialne, zwane organami, które w sposób bezpośredni wykonują zadania nałożone na określony związek. Jeśli chodzi o przedmiot samorządu to tutaj możemy śmiało powiedzieć, że został on stworzony po to, aby sprawować w wyznaczonym zakresie administrację państwową. Dozwolone jest także posługiwanie się przy tym wszelkimi instrumentami prawnymi typowymi dla władzy państwowej. Jedynym punktem spornym może być tutaj jednak kwestia zasada podziału kompetencji pomiędzy państwem a samorządem. Podział powinien być dokonywany w sposób pionowy, tzn. poprzez dopuszczenie do sprawowania funkcji państwowych również innych pomiotów o niepaństwowym charakterze, w tym głównie samorządu terytorialnego. Jedną z zasad rozdzielania pracy jest zasada subsydiarności, czyli zasada polegająca na ‘oddawania’ zadań, o ile to możliwe, jednostce mniejszej. Jednak jest to bardzo otwarty system, bowiem nie ma kryterium, które oceniałyby, kiedy jednostka mniejsza ma wyczerpane możliwości i kompetencje. Definicja subsydiarności została nawet zawarta w Europejskiej Karcie Samorządu Terytorialnego (art. 4 ust. 3), a co za tym idzie ma moc prawną. Samorząd terytorialny wykonuje określone zadania. Zakres tych zadań jest bardzo obszerny. Zadania te zostały podzielone na własne i zlecone. Pierwsza kategoria zawiera w swoim składzie zadania, które mają na celu zaspokojenie przede wszystkim potrzeb danej wspólnoty samorządowej. Natomiast zadania zlecone to te, które zostają ustanowione lub przekazane na mocy ustawy. Jeśli chodzi o zadania własne i zlecone to różnią się one od siebie kilkoma aspektami, m.in.:
• za zadania własne odpowiedzialność ponosi jednostka samorządu terytorialnego, natomiast za zlecone administracja rządowa;
• wykonanie zadań własnych wymaga wkładu środków własnych, natomiast zadania zlecone następują po zapewnieniu środków przez administrację rządową;
• w przypadku zadań własnych obowiązuje generalna i ogólna klauzula kompetencyjna, natomiast w przypadku zadań zleconych potrzeba każdorazowego upoważnienia, które może być ogólne, ale może także dotyczyć zadań bardzo szczególnych. Podział na zadania własne i zlecone wywodzi się z tego, że istotą tychże spraw jest wykonywanie zadań publicznych, z których jedne wynikają z ze wspólnot terenowych, natomiast inne zostały powierzone przez państwo. Jednak samorząd nie działa samowolnie. Wykonanie jego prac nadzorowane, w celu stworzenia sobie przez państwo gwarancji, że wszelkie zadania będą wykonywane prawidłowo, tj. w ramach polskiego porządku prawnego. Cel ten może być spełniony tylko poprzez nadzór państwowy, który nazywany jest zwykle ‘korelatem samorządu’. Jest on znaczącym elementem funkcjonowania samorządu. Zakres sprawowania nadzoru, a także jego intensywność uzależniona jest od konkretnych rozwiązań ustawowych, a co za tym idzie wszelkie kryteria są ściśle określone przez przepisy. Ponad to określone są również konsekwencje, jakie niesie za sobą nieprzestrzeganie ustalonych zasad. Wyróżniamy nadzór prawny a także celowościowy, zwany również fachowym, jednak czasami te różnice nie są widoczne wyraźnie. Nadzór prawny tyczy się zadań własnych samorządu, a co za tym idzie jego celem jest ustalanie, czy określona działalność gminy odpowiada normom prawa pozytywnego. Nadzorem celowościowym jest nadzór, który obejmuje zadania przekazane samorządowi z obszaru administracji państwowej. Badane są tu aspekty celowościowe, a co za tym idzie zgodność z wytycznymi. Niezmiernie istotne jest w tym wszystkim wskazanie ściśle określonego, w drodze ustawowej, katalogu środków nadzorczych, a także przypadków i zasad, kiedy mogą być one stosowane przez organy państwowe względem samorządu. Oprócz środków nadzorczych państwo posługuje się również mniej sformalizowanymi, lecz niekoniecznie mniej skutecznymi środkami, o charakterze finansowym, planowym, reglamentacyjnym. W naukach administracyjnych możemy się spotkać z trzema teoriami dotyczącymi samorządu. Są to teorie: naturalistyczna, państwowa, polityczna. Teoria naturalistyczna w swych przekonaniach sprzeciwia się państwu, jako czynnik niezależny. Zgodnie z teorią o ‘wolności gminy’ gmina jest starsza od państwa i to państwo może wywodzić od gminy swoje prawa. Zgodnie z tą teorią państwo istnieje dla gmin, a nie na odwrót. Istotą samorządu jest załatwianie spraw niezmiennych, wynikających z natury jednostki, stanowiących własne, nienaruszalne dla państwa zakresy działania. Jest to najstarsza teoria o naturalnym prawie gminy do samorządu, jednak obecnie jest już tylko historią. Kolejną teorią jest teoria państwowa, która zakłada suwerenność państwa i zakłada, że państwo wykonuje władzę bezpośrednio przez własne organy, ale także ma możliwość część tej władzy przekazać miejscowemu społeczeństwu, które będzie wówczas odrębnym podmiotem prawnym, który wchodzi w stosunki prawne z państwem. Teoria ta określa, że samorząd to instytucja wykonująca prawa zwierzchnie, które zostały odstąpione przez państwo korporacjom samorządowym, jako ich własne prawo. Korporacjom tym przysługuje prawo ustanawiania w drodze wyboru własnych organów. Kolejna i ostatnia teoria- teoria polityczna dopatruje się w urządzeniach samorządowych nie tyle rozwiązań prawnych ile politycznych. Gneist – główny przedstawiciel tej teorii identyfikuje samorząd z administracja państwową wykonywaną przy pomocy honorowych urzędników, podkreślając niezależność urzędników samorządowych. Współczesne poglądy na samorząd terytorialny formułowane są również przez międzynarodowe organizacje. Kompetencje władz lokalnych powinny zostać ujęte w konstytucji i ustalone w drodze ustawowej, nadzór natomiast powinien się odbywać tylko i wyłącznie na kryterium zgodności ich z działalności z prawem, a procedura powinna być ustalona również w konstytucji lub w drodze ustawowej. Ostatnim aspektem, nad jakim chciałabym się skupić są cechy samorządu terytorialnego. Jak łatwo można zauważyć aktualny model samorządu terytorialnego nawiązuje do wielu tradycji czasów II Rzeczypospolitej. Najważniejszymi cechami obecnego samorządu jest:
• samodzielność;
• ochrona sądowa samodzielności;
• osobowość prawna;
• nadzór administracyjny. Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego oraz jej ochrona prawna zagwarantowana jest w treści Konstytucji (art. 165 ust. 2) jak i w trzech podstawowych ustawach ustrojowych (ustawa o samorządzie gminnym art. 2 ust. 3, ustawa o samorządzie powiatowym art. 2 ust.3 i ustawa o samorządzie wojewódzkim art. 6 ust. 3). Cecha ta jest swoiście połączona z wykonywaniem zadań publicznych w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność określonej jednostki samorządu terytorialnego. Dotyczy to wszystkich zadań wykonywanych przez samorząd, nawet tych zleconych. Jednak w tym miejscu warto zaznaczyć, iż cywilnoprawna odpowiedzialność odszkodowawcza z tytułu zadań zleconych i powierzonych ponoszona jest solidarnie wraz ze Skarbem Państwa (obecnie jest to unormowane wyłącznie w stosunku do zadań o charakterze władczym, bowiem w stosunku do innych zadań obowiązują ogólne zasady odpowiedzialności). Analizując wyroki Trybunału Konstytucyjnego i Naczelnego Sądu Administracyjnego z ich treści możemy wywnioskować, że :
• wszelkie zadania jakie wykonują jednostki samorządu publicznego są odgórnie określone przez ustawodawcę, a co za tym idzie organy te uczestniczą w sprawowaniu władzy państwowej, jednak czynią to na szczególnie określonych zasadach, a najważniejszą z nich jest właśnie samodzielność;
• samorząd terytorialny jest samodzielnym podmiotem publicznym w państwie, a jego zasadniczą istotą jest samodzielność, jednak możliwe jest jej częściowe ograniczenie, bowiem jest to atrybut chroniony, ale nie absolutnie;
• samodzielność musi mieć swoje ramy prawne, poza które wyjść nie może;
• samodzielność gminy oznacza to, że nie jest ona podporządkowana czyjejkolwiek woli, a co za tym idzie ma pewne ustawowe granice i w ich obrębie podejmuje czynności prawne, kierując się przy tym tylko i wyłącznie własną wolą. Taka samodzielność organów samorządu terytorialnego chroniona jest prawnie. Organy te wyposażone są w różne środki prawnej ochrony samodzielności. Środki te przysługują nawet w przypadku organów nadzorczych, a także wobec ustawodawcy. Mówiąc o ustawodawcy mamy tu na myśli możliwość wystąpienia do trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie orzeczenia o niezgodności określonej ustawy lub jej określonej części z Konstytucją, bądź też z ratyfikowaną umową międzynarodową. Prawna ochrona samorządu, jest prawem społeczności lokalnej, które gwarantuje jej możliwość swobodnego wykonywania powierzonych obowiązków, uprawnień, a także do poszanowania ogólnie panujących zasad samorządności lokalnej. Osobowość prawna jest kolejną cechą samorządu terytorialnego. Osobowość prawna zgodnie z prawem cywilnym jest to jednostka organizacyjna będąca tworem społecznym, występująca w postaci zorganizowanej grupy, formy działalności ludzkiej, która może być podmiotem stosunków cywilno – prawnych. Jednostki samorządu terytorialnego otrzymały swoje uprawnienia na podstawie aktu organu państwa, jednak wyróżniają się tym, że swoją osobowość otrzymały na podstawie Konstytucji. Jednostki samorządu terytorialnego posiadając taką zdolność mogą być podmiotem praw i obowiązków wynikających z prawa cywilnego, więc mogą nabywać prawa, a także je zaciągać we własnym imieniu i na własny rachunek, odpowiadając za wszelkie działania własnym majątkiem. Jednostki samorządu terytorialnego działają poprzez swoje organy, które dokonując wszelkich czynności uważa się je, jako wykonane przez tą osobę, a nie w jej imieniu. Wszelkie zasady składania oświadczeń woli w imieniu tychże jednostek, a także dokonywania czynności prawnych określają poszczególne ustawy. Generalnie organem właściwym jest zarząd. Jednak należy tu wyróżnić, że do czynności organizacyjnych i faktycznych, np. składanie wyjaśnień, samorząd może być reprezentowany w składzie jednoosobowym, tzw. reprezentacja administracyjna. Nadzór administracyjny to kolejna cecha samorządu terytorialnego. Jest ona swoistego rodzaju przeciwwagą do samodzielności organów. Podmiotami, które wykonują nadzór jest Prezes Rady Ministrów i wojewodów, natomiast w zakresie spraw finansowych są to regionalne izby obrachunkowe. Warto tutaj nadmienić, iż szczególnym organem nadzorującym jest Sejm, który może na wniosek Prezesa Rady Ministrów rozwiązać organ stanowiący samorządu. Dzieje się tak w przypadku, gdy zauważyć można rażące naruszenie Konstytucji, bądź ustawy. Sprawowani nadzoru jest odgórnie ograniczone kryterium legalności, co w praktyce oznacza konsekwentną i jednolitą interpretację zasady samodzielności, bez różnicowania zadań. Po wszelkich nowelizacjach ustaw ogólny nadzór nad jednostkami samorządu terytorialnego sprawowany jest na podstawie kryterium zgodności z prawem, a więc tylko w przypadkach bardzo istotnego naruszania przepisów prawnych organy nadzorcze mogą użyć swoich kompetencji. Jednak samorząd terytorialny nie składa się tylko z tych wyżej wymienionych, czterech cech. Na jego charakterystykę składa się znacznie więcej przymiotów. Zasada trójstopniowości samorządu, czyli przypisanie każdemu szczeblowi określonych zadań, które wykonywać powinien bez ingerencji szczebla wyższego, szeroka decentralizacja w zakresie zadań przy niewystarczającym zapewnieniu środków do wykonywania tychże zadań, która dokonała się po reformach z lat 1990 i 1998, a także ograniczony dualizm, związany z kwestiami ściśle ustrojowymi i jednolitość rozwiązań oraz niezdecydowanie, co do zasady, na jakiej ma się kształtować stosunek organu uchwałodawczego, inaczej stanowiącego, i organy wykonawczego, co do samego modelu wykonawczego. Podsumowując moją pracę chciałabym zaznaczyć, że samorząd terytorialny od wieków podlegał, i nadal podlega znacznej ewolucji. Można by stwierdzić, że ówczesny samorząd został ukształtowany w momencie nadania podmiotowych praw publicznych. Konstytucja jest w tym przypadku aktem najwyższego znaczenia, gdyż znacząco go formułuje i określa. Dodatkowymi aktami prawnymi mającymi również duże znaczenie są wspomniana wcześniej Europejska Karta Samorządu Terytorialnego, a także ustawy : Ustawa o samorządzie gminnym z roku 1990, Ustawa o samorządzie powiatowym z roku 1998 i Ustawa o samorządzie wojewódzkim z 1998 roku. Ustawy te określają w swojej treści zasady organizacji i ustroju poszczególnych jednostek samorządu, a także zakresy ich działania. Spora część aktów prawnych poświęcona jest także cechom, jakie można nadać samorządowi terytorialnemu. Uważam, że każda z tych cech jest niezwykle ważna i pomocna przy prawidłowym funkcjonowaniu samorządów, a przestrzeganie ich pomoże wszelkim organom zaspokoić potrzeby obywateli. Jako przykład mogłabym podać tutaj np. przekazanie określonych zadań niższym szczeblom organów, bowiem jednostki zarządzające na mniejszych obszarach lepiej mogą zapoznać się z zapotrzebowaniem na tymże określonym terenie. Mniejsze zbiorowości są w stanie się lepiej zorganizować w celu zaspokojenia potrzeb niż te większe, gdzie pośród nich często dochodzi do wszelakiego rodzaju konfliktów. Warto też zaznaczyć, że niektóre cechy samorządu, jak np. decentralizacja władzy publicznej to cechy nie tylko samorządu, ale i całego państwa.

BIBLIOGRAFIA:

1. Leoński Zbigniew „Samorząd terytorialny w RP”, C.H. Beck, 3. Wydanie, Warszawa 2001
2. Izdebski Hubert „Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności”, LexisNexis, 4. Wydanie, Warszawa 2006
3. Zieliński Eugeniusz „Samorząd terytorialny w Polsce”, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2004
4. Boć Jan „Prawo administracyjne”, 11. Wydanie poprawione, Kolonia Limited, 2005
5. Dolnicki Bogdan „Samorząd terytorialny”, 2. Wydanie poprawione i uzupełnione, Zakamycze, 2003
6. Zimmermann Jan „Prawo administracyjne”, 2. Wydanie, Zakamycze, 2006
7. Ustawa o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 roku
8. Ustawa o samorządzie powiatowym z 5 czerwca 1998 roku
9. Ustawa o samorządzie wojewódzkim z 5 czerwca 1998 roku
10. Wyrok TK z 4 maja 1998 roku
11. Wyrok TK z 8 maja 2002 roku