—–»> RENESANS «<—–

Granice czasowe: XVI wiek- Polska Rządzili wtedy:

• Zygmunt Stary
• Zygmunt August Ostatni Jagiellonowie

Po śmierci Zygmunta Augusta- wolna elekcja

Geneza nazwy: la Menessance- ponowne narodziny nazwa powstała w XIX wieku, odrodzenie się zainteresowania literatura, filozofia, człowiekiem, gatunkami literackimi, stylem życia ludzi epoki antyku, jego życiem na ziemi.

Prądy epoki: HUMANIZM: zainteresowanie człowiekiem, jego potrzebami, szczęśliwym życiem na ziemi, stwierdzenie; “człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”(Terencjusz- Samodreczyciel). Główną dewiza humanistów był antropocentryzm(człowiek w centrum zainteresowania), cenią następujące nurty antyku:

• stoicyzm- zachowanie równowagi ducha bez względu na sytuacje
• epikureizm- sensem ludzkiego życia jest unikanie cierpienia i dążenie do szczęścia cielesnego, ale przede wszystkim duchowego. Hasłem była maksyma Horacego: carpe diem
• irenizm- niechęć do wszelkich waśni społecznych i wyznaniowych

REFORMACJA: nurt społeczny zmierzający do zreformowania nowe wyznania:oblicza kościoła katolickiego. Wynik reformacji

• luteranizm: twórca- Marcin Luter- sprzeciw przeciwko sprzazy odpustów przez kościół katolicki oraz przekonanie ze dobre uczynki są gwarancja nieba. Domagał się tłumaczeń Biblii na języki ojczyste, by każdy człowiek mógł ją czytać.
• Kalwinizm: twórca- Jan Kalwin(Francja)- głosi zasadę predestynacji- człowiek już w momencie narodzin skazany jest na potępienie, bądź zbawienie. Wszystko zależy od Boga. Domaganie się tłumaczenia Biblii na polski.
• Bracia Polscy- Arianie- wyznawcy irenizmu, przeciwnicy kary śmierci, służby wojskowej, zasada równości wszystkich obywateli, zniesienie podziału na klasy społeczne.

UTWORY: Mikołaj Rej: żył w XVI wieku, samouk, popierał reformacje, kalwinista, uwielbiał życie na wsi. Jako pierwszy pisał w j. polskim- nie znal łaciny. Krotka rozprawa: Szlachta: krytykuje funkcjonowanie sejmu, brak porozumienia podczas obrad sejmowych, posłowie są głupi i niewykształceni, brak patriotyzmu, liczy się tylko ich kieszeń, dwulicowość, hipokryzja; Duchowieństwo: nie odprawianie porannej mszy, nadużywanie alkoholu, krytykują zachowania ludzi, ale nie pokazują drogi poprawnego postępowania, chciwość, pobieranie licznych opłat, brak powołania- chęć zysków, wykorzystywanie zabobonów i niewiedzy chłopów w celu wyciągnięcia od nich pieniędzy, wykorzystują postacie święte by zastraszyć chłopów i wyciągnąć od nich datki w naturze przy okazji konkretnego święta, nie potrafią utrzymać dyscypliny w czasie mszy, pozwalają bezcześcić miejsca święte; Chłopi- wykorzystywani przez szlachtę i duchowieństwo, nie maja żadnych praw, a tylko obowiązki, niewykształceni, naiwni, zastraszeni, o świecie wiedza tylko tyle, ile usłyszą na kazaniu.

Rej atakuje szlachtę i duchowieństwo, niepokoi i troszczy o chłopów. Świadczy o tym już sam fakt, że chłopu dal się wypowiedzieć i uczynił go równoprawnym rozmówcą w stosunku do księdza i szlachcica. Rej hołduje zasadzie demokratycznej. Krótka rozprawa jest przykładem dialogu i przypomina swa budowa rozmowę mistrza polikarpa ze śmiercią. Rej jeśli chodzi o formę wypowiedzi odwołuje się do średniowiecza, natomiast w przypadku treści porusza problemy charakterystyczne dla epoki renesansu (problemy człowieka, relacje międzyludzkie).

Żywot człowieka poczciwego Rej próbuje nam uświadomić:

• o szlachectwie nie mogą decydować jedynie herby, sygnety, bogate drzewo genealogiczne, lecz również cnoty, którymi dany szlachcic powinien się wyróżnić, uczciwość, sprawiedliwość, mądrość
• walczy z charakterystyczna dla ówczesnej szlachty pycha, poprzez przedstawienie karykatury człowieka zapatrzonego w siebie
• człowiek taki wielka wagę przywiązuje do swojego wyglądu, otacza się pochlebcami, porusza się majestatycznie, uważnie cedzi każde słowo. Takie zachowanie wzbudza jedynie litość i należy się go wystrzegać
• wieś traktuje Rej jak swoja arkadie. Stwierdza, że życie na wsi uzależnione jest od pór roku. Jedna z najpiękniejszych jest wiosna, kiedy to należy posprzątać ogród, nasadzić kwiatów. Czynności te wykonują jego poddani, których Rej traktuje z szacunkiem. Miłość do wsi ujawnia się w stosowanych przez autora zdrobnień: moreleczki, gruszeczki, sałatek, rzeżuszek
• największe wartości w życiu to wiara w Boga, zasada umiaru oraz doskonalenie się, dokształcanie

Utwór ma charakter parenetyczny- promuje określone wzorce zachowań. Ideałem człowieka dla Reja jest szlachcic- ziemianin.

Jan Kochanowski: Fraszka- gatunek literacki zaliczany do liryki, krótki, zwięzły, wierszowany, wywodzący się od epigramatu( sentencje nagrobne). Wyróżniamy fraszki o charakterze politycznym, autobiograficznym, refleksyjno- filozoficznym, autotematycznym, portretowym.

“O żywocie ludzkim”

Charakter refleksyjno- filozoficzny. Kochanowski porównuje życie do fraszki czyli błahostki. Nawiązuje w tej fraszce do Starego Testamentu, do księgi Koheleta i maksymy: Vanitas, Vanitatum, Et omnia Vanitas. Wykorzystuje we fraszce metaforę: człowiek jest kukiełką, świat teatrem, a Bóg osobą, która kieruje ową kukiełką. Od Boga zależy jak długo będziemy występować na scenie życia, a kiedy włożą nas do mieszek(trumny).

Inne- kartka z zeszytu

Jaka filozofia życia wylania się z fraszek, nawiązania do antyku, głównie do mitologii. Pisząc o życiu poeta odwoływał się do znanego i popularnego w czasach odrodzenia motywu świata jako teatru. Tak jest również we fraszce “O żywocie ludzkim”. Refleksje na temat przemijania łączy pisarz ze spostrzeżeniem, iż świat podlega wyższym, niezbadanym siłom, które występują w roli widzów wielkiego spektaklu rozgrywającego się na ziemi: “Wszystko to minie jako polna trawa; Naśmiawszy się nam i naszym porządkom, Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom”. Człowiek - sam będąc słabym i bezbronnym - ma ciągle poczucie niepewności, lęku. Jest jedynie okruchem w wielkim wszechświecie, stworzonym przez Boga. To, co wydaje mu się ważne, niezbędne jest w rzeczywistości marnością, jak pisał biblijny Kohelet, “pogonią za wiatrem. Topos człowieka - marionetki, kukiełki pojawił się w innej fraszce, także zatytułowanej “O żywocie ludzkim”. Poeta zwraca się w niej do nieśmiertelnego Stwórcy jako do “Wiecznej Myśli”: “…Wierzę, że tam na niebie masz mięsopust prawy, Patrząc na rozmaite świata tego sprawy”.

Bóg jest w tej fraszce traktowany jako istota, która przygląda się zabawnym poczynaniom ludzkim. Obserwuje ludzkie dążenia, cierpienia, oczekiwania, pragnienia wiedząc, że nie mają one żadnego znaczenia wobec spraw ostatecznych. Wie o tym również sam poeta, skoro zauważa: “Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy, Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy;”. Jest to jednak jeszcze wiedza optymistyczna. Pisarz zauważa także dobre strony ludzkiej słabości. Skoro człowiek - kukiełka, marionetka - nie może wpływać na losy świata, to nie jest obarczony odpowiedzialnością za nie. Obraca się w kręgu swoich drobnych spraw, interesów, kłopotów, radości. Jego stosunek do świata wyraźnie widać we fraszce “Do gór i lasów”. To skondensowany życiorys poety, w którym było miejsce na dalekie podróże, ciekawe studia, życie dworzanina, wreszcie małżeńskie życie ziemianina.

Poeta porównuje siebie do antycznego Proteusa, będącego symbolem zmienności, nieuchwytności. Z melancholijną zadumą spogląda na swoją przeszłość i perspektywy przyszłości: “…Co dalej będzie? Srebrne w głowie nici, A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci”. W ustach doświadczonego już w życiu człowieka prawda ta staje się tym bardziej wiarygodna. Warto korzystać z chwili, bo ta nigdy się nie powtarza, dlatego trzeba “w czas” wziąć to, co ofiaruje nam los - mówi poeta-humanista, człowiek wszechstronnie wykształcony, czerpiący obficie z filozofii mistrzów antycznych. Echa widocznej w omawianej fraszce myśli epikurejskiej przeplatają się z pierwiastkami myśli stoickiej.

Fraszka - (wł. Frascio) - gałązka, figlik, facecja - krótki, żartobliwy utwór, wywodzący się od starożytnego epigramatu. J. Kochanowski podejmuje szeroki krąg tematyczny: życie dworskie (“Do gór i lasów”), kobiety i miłość (“Do dziewki”, “Raki”, “Do Hanny”), przyroda (“Na lipę”), przywary ludzkie (“O kapelanie”, “Na nabożną”), wydarzenia w kraju (“Na sokalskie mogiły”, “Na most warszewski”), twórczość (“Do fraszek”, “Na dom w Czarnolesie”), refleksje (“Do snu”). Ich renesansowość polega na podporządkowaniu idei humanizmu. Zgodnie z duchem reformacji wyrażają refleksje na temat narodu; patriotyzmu. Autor wykorzystuje filozofię stoicką i epikurejską. Nawiązuje do wątków i postaci mitologicznych (Labirynt, Fortuna, Ariadna, Proteus). Fraszki cechuje bogactwo formy (różnice w rozmiarze wiersza od 5- do 13-zgłoskowca, stosowanie przerzutni, układu stroficznego lub wiersza stychicznego, ciągłego). Kochanowski posługuje się kalamburem - wieloznacznością wyrazów. Istnieje różnorodność nastrojów (żart, satyra, refleksja).

Pieśń- gatunek o rodowodzie antycznym. Za jej twórcę uznaje się Horacego. Zwał on swoje utwory- carmina(lac.pieśń), stąd nazwa gatunku. Początkowo w poezji pieśni były związane z muzyką, z czasem stały się samodzielną formą literacką. Są to utwory liryczne o charakterze refleksyjnym.

Pieśń V- kartka- powtórka z lektur str21 Reszta pieśni- kartka z zeszytu

Biografia Kochanowskiego: Jan Kochanowski urodził się w 1530 roku w Sycynie,zmarł w 1584 na zawał w Lublinie.Żył w epoce Renesansu.Był wielkiej sławy poetą,dramaturgiem i tłumaczem.Pochodził za średnio zamożnej rodziny szlacheckiej.Kształcił się na Akademii Krakowskiej,w Padwie oraz Królewcu.Posiadał rozległą wiedze z zakresu literatury antycznej,zwłaszcza greckiej oraz historii.Pełnił funkcję sekretarza na dworze Zygmunta Augusta.Interesował się wówczas polityką.Towarzyszył królowi podczas podpisania aktu Unii Lubelskiej(1569).Przyjął niższe święcenia kapłańskie oraz zdobył miano proboszcza.Zrezygnowal jednak z tych dóbr i wyszedł za Dorotę Podlodowską,z którą osiedlił się w Czarnolesie.Rodzinne szczęście zakłóciła śmierć córek:Urszulki oraz Hanny.W Uli dostrzegał ogromny talent poetycki.Po jej śmierci napisał cykl XII Trenów,w których wyraża swój ból po stracie ukochanego dziecka.Pisał pieśni na wzór liryki greckiej,nawiązywał do Horacego.Stworzył ponad 300 fraszek,gdzie opisuje tematy z zycia codziennego zwykłych ludzi.Pisał psalmy-przekład Starego Testamentu.Stworzył pierwszy polski dramat"Odprawa posłów greckich”.Prapremiera dramatu odbyła się w 1577roku na slubie podkanclerze koronnego Jana Zamoyskiego z córką Radziwiłła-Krystyną.Twórczość Jana z Czarnolasu wzbogacila literature polska o nawe gatunki literackie orza przyczyniła się do powstania nowoczesnego jezyka polskiego.

Tren- gatunek liryki żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji. Jest to pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana na cześć zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zalety, zasługi. Układ wew. trenu był następujący: pochwała cnot i zalet zmarłego; rozpamiętywanie wielkości poniesionej straty; demonstracja żalu; pocieszenie; napomnienie-pouczenie.

Tren IX wyraża zwątpienie poety w dotychczas wyznawane wartości. Wątpi on w mądrość, do której zwraca się bezpośrednio w pierwszym wersie utworu. Do tej pory uważał on, iż kto zdobędzie mądrość życiową, ten będzie potrafił przyjmować los ze stoickim spokojem, nie będzie podlegał strachowi i kłopotał się niepotrzebnie, nie będzie się bał śmierci i za bogactwo będzie uważał możliwość zaspokojenia potrzeb oraz będzie biedakowi zazdrościł spokoju. Po śmierci ukochanej córeczki Kochanowski wątpi w sens swojego dążenia do mądrości przez całe życie, gdyż mimo iż poznał zasady filozofii stoickiej, nie potrafił zastosować jej w życiu w obliczu śmierci bliskiej osoby.

Tren X wyraża tęsknotę Kochanowskiego za Urszulką oraz przemyślenia poety na temat życia po śmierci. Podmiot liryczny zastanawia się, gdzie znajduje się jego córka po śmierci. Używając apostrofy “Orszulo moja wdzięczna” zwraca się do niej z pytaniem o to, gdzie się podziała - czy znajduje się nad wszystkimi niebami (odniesienie do filozofii Platona, który wyróżniał siedem sfer niebieskich, czy między aniołkami, w raju, na szczęśliwych wyspach (odniesienie do mitologii - były to mityczne wyspy, na których panował ojciec Zeusa, Kronos, i które były krainą wiecznej szczęśliwości), czy też może jest więziona przez Styks przez Charona i pojona wodą z rzeki zapomnienia, Lete (odniesienie do mitologii - Styks, to mityczna rzeka, po której Charon woził zmarłych do Hadesu), jest ptaszkiem bądź trafiła do czyśćca lub tam, gdzie była, nim się urodziła. W ostatnich wersach autor zwraca się z prośbą do córeczki, by go pocieszyła i odwiedziła go we śnie bądź też jako zjawa.

Tren XIX wyraża ukojenie bólu i pogodzenie się z losem. Kochanowski pisze, iż czas leczy rany i dawne wydarzenia odchodzą w zapomnienie, a zastępują nie nowe, weselsze bądź nie. Podmiot liryczny twierdzi, iż człowiek rozsądny nie ogląda się za siebie lecz patrzy w przeszłość i wszystko znosi. Utwór zawiera również nawiązanie do głównego hasła humanizmu: jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce.

V - wątek liryczny; homeryckie porównanie: śmierć Urszulki przyrównana do uschnięcia drzewka oliwnego, przypadkiem podciętego przez ogrodnika. Podkreślenie delikatności, wątłości dziecka. Apostrofa końcowa do “złej Persefony”. VI - żal nad utratą “dziedziczki lutni”, małą poetką ( apostrofa “Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska!”); zdrobnienia i epitety (“ucieszne gardziołko”, “wdzięczna szczebiotka”) skontrastowane ze srogością śmierci. Przypomnienie ostatnich chwil życia i ostatnich, poetyckich, słów przed zgonem. IX - tren refleksyjny poddaje w wątpliwość wartość Mądrości, która winna uzbroić człowieka na wszystkie przeciwności losu. Stanowi polemikę z tezami filozofii stoickiej. X - uczucie żalu dochodzi do szczytu i zmienia się w rozpacz. Poecie brak siły do rozpamiętywania przymiotów dziecka, pozostaje rozpaczliwa świadomość, że Urszulki nie ma i nie wiadomo, nawet, co się z nią dzieje. Cały wiersz składa się z szeregu zdań pytających, właściwie retorycznych. Pytania te oddają rozterkę duchową poety, załamanie jego dotychczasowych przekonań i wierzeń. Poszukuje córki w niebie chrześcijańskim i pogańskim, mitologicznym, a nawet w baśniowych krainach. Rozpacz doprowadza go nawet do zwątpienia w nieśmiertelność ludzkiej duszy. XIX - tren ostatni w którym poeta otrzymuje pocieszenie (konsolacja) z ust zmarłej matki, objawiającej mu się we śnie z Urszulką na ręku. Wyjaśnia ona synowi, iż dziecko dzięki swej śmierci uniknęło namiętności i cierpień życia, zyskało wieczny duchowy spokój. Odprawa posłów greckich: kartka z zeszytu, Parys, Antenor- kartka powtórka z lektur str.25 Andrzej Frycz Modrzewski: “O poprawie Rzeczypospolitej”- kartka z zeszytu (cześć) Wywody rozpoczęte są przykładem: Pewien szlachcic zostaje tak pobity, że umiera. Sprawcami są szlachcic i plebejusz. Ten pierwszy nie zostaje ukarany, drugi natomiast zostaje skazany na śmierć. Modrzewski zadaje sobie pytanie, jak to jest, że w tej samej Rzeczypospolitej, za te sama winę, jedni płacą głową, a innym uchodzi to na sucho. Państwo polskie nie spełnia wiec podstawowego zadania: aby wszyscy mogli żyć spokojnie i szczęśliwie. Modrzewski chce równouprawnienia wobec prawa. Księga I- O obyczajach: Modrzewski zajmuje się obowiązkami, cnotami, jakimi powinien odznaczać się uczciwy obywatel, wykłada powinności senatora, posła, sędziego, starosty, hetmana. Księga II- O prawach: najistotniejsza cześć dzieła, znajduje się w niej myśl: “bez praw nie może być prawdziwej wolności” Księga III- O wojnie: Frycz jest wyznawca irenizmu, podobnie jak jego patron Erazm z Rotterdamu, czyli wielkim przeciwnikiem waśni i wojen, zwolennikiem zgody i pokoju. Ukazuje i eksponuje zło wojenne: zbrodnie, ohydy, hańby, nieszczęścia nieskończone, które wojna za sobą wlecze. Księga V- O szkole: Modrzewski przykłada wagę do edukacji młodego obywatela i do wagi zawodu nauczyciela. Wola o potrzebę finansowania szkol, które jest ważniejsze niż wydatki na zbytki. Szymon Szymonowic: Żeńcy: kartka z zeszytu Sielanka jest to utwór dotyczący życia na wsi, pracy pasterzy, rolników, rybaków. Przedstawia radosna, wyidealizowana wizje świata. Żeńcy mówią o życiu na wsi, precentuja prace w polu, ale ukazują trud, a nie radość z pracy, konflikt- a nie harmonie, narzekania i złorzeczenia, a nie pochwale żywota wiejskiego. Jest tu nawet drastyczny opis kar cielesnych. Tak wiec nie można nazwać tych scen sielankowymi. W utworze znajdują się jednak elementy sielankowe: pieśń o słońcu, która śpiewa Pietrucha i sam motyw pieśni przy pracy. Sielankowy jest także wpisany w “życzenia” ideał wiejskiego życia: dobra żona, czeladka, dobro płynące z pańskiego dworu, pełna harmonia ludzi wsi. Tak wygląda sielankowe marzenie o życiu na wsi zaszyfrowane w Żeńcach.

William Szekspir Makbet Cechy dramatu szekspirowskiego:

• brak chóru
• wprowadzenie scen zbiorowych
• odejście od zasad 3 jedności
• zerwanie z zasada czasu
• zerwanie z jednością akcji
• przemieszanie scen realistycznych z fantastycznymi
• ważna rola świata przyrody, która nadaje właściwy klimat scen
• podział na akty i sceny