Okres w dziejach literatury polskiej nazywany pozytywizmem przypada na lata 1863–1890 (od powstania styczniowego do pojawienia się modernistycznych prądów w sztuce) . Filozofia tej epoki opierała się głównie na krytyce wobec romantycznej metafizyki i mistycyzmu, głosiła idee praw ewolucji i postępu w rozwoju społeczeństw. Powieść Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem” uważana jest za najwybitniejsze dzieło pisarki, w pełni oddające jej ideowe i artystyczne przesłanki. Dzieło porusza problematykę konfliktu między przedstawicielami różnych pokoleń oraz relacji między ziemiaństwem a szlachtą zagrodową. Autorka nawiązuje też do niezwykle ważnej kwestii wierności ziemi ojczystej i pamięci o walce o wolność oraz o tych, którzy w jej imię polegli na polu bitwy. „Nad Niemnem” jest powieścią tendencyjną, gatunkiem epickim często wykorzystywanym przez twórców w dobie pozytywizmu. Zgodnie z jego założeniem wartością najważniejszą w powieści jest jej dydaktyczny oraz utylitarny charakter. Poprzez powieść tendencyjną, autorka przekazała pozytywistyczne hasła epoki. Występuje w niej uproszczona fabuła, w której postacie zostały wyraźnie podzielone na negatywne i pozytywne. Narracja w tym utworze jest prowadzona w trzeciej osobie, a narrator jest obiektywny. Pisarka propagowała pracę u podstaw, pracę organiczną, asymilację Żydów, czy równouprawnienie. Hasła pozytywistów były odzwierciedlane w formie schematu życia bohaterów. W załączonym fragmencie powieści „Nad Niemnem ”autorka zestawia wzorce i antywzorce pozytywizmu. W tym celu posługuje się charakterystyką postaci, które prezentują odmienne postawy, światopoglądy i wartości. Fragment dotyczy rozmowy, która odbyła się we dworku w Korczynie między Zygmuntem Korczyńskim i Teofilem Różycem. Wydarzenie to miało miejsce na urodzinach pani Emilii Korczyńskiej, matki Witolda, na które co roku przybywało wielu gości i krewnych, a uroczystość ta zawsze obchodzona jest z wielkim dostojeństwem i klasą. Teofil Różyc i Zygmunt Korczyński wywodzą się z arystokracji. Mężczyźni dobrze czują się w swym towarzystwie. Rozprawiają o urokach krajobrazów zachodnioeuropejskich oraz nudnej, ale urokliwej okolicy dworku. Do rozmowy panów dołącza „młodziutki, dwudziestoletni chłopak, w którym na pierwszy rzut oka można było poznać studenta”- syn gospodyni, Witold, który również jest reprezentantem szlachty. Teofil Różyc, hrabia angielski zafascynowany jest zagranicą, zachwala tamtejsze strony, wspomina swe podróże. To tam przeżył swe najpiękniejsze chwile, poznał wspaniałych ludzi i zostawił nam najlepsze wspomnienia. Nie interesuje go los kraju, ani własny majątek ziemski. Nie ma pojęcia o wydarzeniach, które rozegrały się na ziemiach polskich, nie ma tożsamości narodowej, Litwa to dla niego okolica egzotyczna. Jest samolubem i egoistą, uważa się za lepszego nawet od swych szlacheckich przyjaciół, wszystkich wokół traktuje z pobłażaniem, a czasem lekceważąco. Jest amoralny. Orzeszkowa ukazała tę postać, jako kosmopolitę, ignoranta w sprawach narodowych, zepsutego, niemoralnego człowieka. Zygmunt Korczyński kieruje się podobnymi wartościami jak Różyc, jest egoistą. Nie znosi litewskiego krajobrazu, uważa go za nudny, monotonny. Większość czasu spędza za granicą. Stał się kosmopolitą pogardliwie odnoszącym się do ojczystego kraju i jego problemów. Zygmunt nie przywiązuje wagi do narodowej pamięci o bohaterach walczących i ginących za ojczyznę. Nie docenia pracy, chce sprzedać swój majątek i wyjechać. Obaj panowie zachwalają inne kraje, popierają nawzajem swe racje. Nie potrafią żyć w tym miejscu. Użalają się nad swym losem. Uważają wieś za „jałową i głuchą pustynię”. Witold, syn Benedykta i Emilii Korczyńskich powrócił do swego domu w Korczynie, po uprzednim skończeniu kursu agronomiki oraz odbyciu praktyki zawodowej. Pasjonuje go nauka, postęp oraz pozytywistyczne idee pracy organicznej i pracy u podstaw. Kocha on życie na wsi i przyjaźni się z chłopami. Witold nie może zrozumieć ignorancji i obojętności Różyca wobec spraw gospodarskich. Próbuje mu wyperswadować konieczność przeprowadzenia reform. Młodszy Korczyński uważa, iż należy zmieniać sytuację we wsi, która jego zdaniem jest zła. Młodzieniec jest zdeterminowany do działania, chce przeprowadzać reformy i chce wdrażać w życie pozytywistyczne ideały. Nie rozumie swych rozmówców, których nie interesuje los ojczyzny. „Nad Niemnem” ukazuje sposób myślenia, mentalność i idee, którymi kierowali się ludzie w II połowie XIX wieku. Przedstawia konflikt między programem pozytywistycznym a wciąż obecnym w ludzkiej świadomości ideałami romantycznymi. Jest to powieść dydaktyczna. Pisarka usiłowała zawrzeć w swojej powieści wskazówki etyczne i moralne, jakimi Polacy powinni się kierować w określonej sytuacji politycznej. Wyraźnie podkreśla istotną rolę pracy w życiu społeczeństwa polskiego. Jednym z zabiegów stylistycznych, jakie stosuje, jest przedstawienie biało czarnych postaci. Czytelnik nie ma żadnych wątpliwości by określić charakter bohatera. Ci, którzy cenią pracę i dzięki niej przyczyniają się do wspólnego dobra, są zdecydowanie pozytywni i wzbudzają sympatię czytelników. Do grona negatywnych zaliczymy zaś osoby, które mają sceptyczne podejście do otaczającego ich świata. Orzeszkowa zestawia na zasadzie kontrastu cechy pozytywisty z obrazem kosmopolityzmu. W licznie pojawiających się porównaniach autorka podkreśla różnice miedzy bohaterami powieści. W prezentowanym fragmencie „Nad Niemnem” autorka stosuje podział postaci na kosmopolitów, rozkochanych w światowym życiu towarzyskim, niedostrzegających piękna przyrody i pozytywistów, zabiegających o polepszenie sytuacji ojczyzny. Do grona kosmopolitów zalicza Teofila Różyca i Zygmunta Korczyńskiego. Są to osoby obojętnie wobec narodowej tradycji i historii, upatrujące przyszłości narodu w powielaniu zagranicznych wzorców. Wydaje się jednak, że autorka bardziej ceni ludzi o niższej pozycji społecznej (np. rodzina Bohatyrowiczów), którzy kochają przyrodę, kultywują pamięć o przodkach i bohaterach powstania oraz żyją z pracy własnych rąk. Za wzorcowe uznaje wiejskie życie w harmonii z naturą. „Nad Niemnem” to książka, której zadaniem jest nauczanie czytelnika godnej postawy, wskazanie mu wzorców etycznych i moralnych, wykształcenie w młodych ludziach uczuć patriotycznych i obywatelskich oraz nauczenie, że każdy z nas jest sobie równy. Orzeszkowa zwraca również uwagę na istotną rolę pracy w życiu człowieka, która staje się jedną z nadrzędnych wartości. Praca wyznaczała cele życia, była drogą do osiągnięcia szczęścia przez ludzi.