Kwestionariusz czyli Modlitwa za pewne miasto i przyjaciela to jedna z najbardziej znanych powieści Jiřego Grušy. Obok Mimner aneb Hra o smrďocha (Atmar tin Kalpadotia) wydanej w częściach w latach 1968-1969, potem w samizdacie w 1973 r. i Mistr Panny aneb Ackermann aus Behaim (samizdat 1980 r., Toronto 1984 r.) stanowi jeszcze jedną powieść, którą można uznać za eksperymentalną w jego dorobku pisarskim. Po raz pierwszy została wydana w samizdacie w roku 1976. 1 Pierwsze oficjalne wydanie pojawiło się dopiero w roku 1990. Jiří Gruša otrzymał zakaz oficjalnego publikowania w Czechosłowacji z powodu oskarżenia o szerzenie pornografii w noweli Listy z Kalpadocie, które stały się częścią Mimner…. Za Kwestionariusz… trafił na niecałe trzy miesiące do więzienia, ponieważ powieść uznano za zagrażającą obowiązującemu ładowi społecznemu. Gruša zadebiutował jako poeta tomikiem Torna (1962 r.), w późniejszych latach wydał między innymi takie zbiory poezji jak Právo útrpné (1964 r.) czy Cvičení mučení (1969 r.). Był również uznanym krytykiem literackim oraz tłumaczem literatury niemieckojęzycznej. Po upadku żelaznej kurtyny został dyplomatą w Niemczech i Austrii. Przez krótki czas pełnił funkcję ministra oświaty w rządzie Václava Klausa. Bogaty życiorys Jiřego Grušy ma w pewnym stopniu odwzorowanie w swojej twórczości. Kwestionariusz czyli Modlitwa za pewne miasto i przyjaciela to książka o szukaniu wolności w zrytualizowanej społeczności i bezskutecznej próbie opisania swojego życia za pomocą kilku rubryk. Głównym bohaterem powieści jest Jan Chryzostom Kepka. Tytułowy kwestionariusz osobowy wypełnia w latach siedemdziesiątych jako załącznik do podania o pracę w firmie Granit. Staje się on pretekstem do spojrzenia w przeszłość, opowiedzenia historii swojej rodziny i miasta Chlumec, z którego pochodzi. Czasy, o których mówi Jan Chryzostom, znacznie wybiegają przed moment jego narodzin. W szczegółowy sposób opowiada o momencie swojego poczęcia por. Urodził się dwudziestego ósmego lipca 1 Por. Janousek P., Dějiny české literatury 1945-1989, Praga 2008, tom 4, s. 419.2 1939 roku. Podaje także dokładną godzinę narodzin i układ astrologiczny planet. Co ciekawe, urodził się w piątek, gdy Słońce znajdowało się w domu ósmym, który jest domem śmierci, co jest bezpośrednim odwołaniem do śmierci Chrystusa. Trudno jednak interpretować ten zabieg jako powiązany z refleksją religijną, jest to jedynie wykorzystanie symbolu czytelnego dla wszystkich, bez względu na wyznanie.2 Również matka głównego bohatera w okresie ciąży została przedstawiona w wyraźnym nawiązaniu do Marii Panny. Brzuch mamy lśnił w wieczornym półmroku, przypominał brzuch Marii Panny na obrazku w Złotym kluczu niebieskim, gdzie również brzemienne łono emanuje promienie, Boża Rodzicielka zaś, z rękami lekko rozłożonymi, który to gest harmonizuje z wypukłością brzucha, uśmiechnęta wpatruje się w światłość pośrodku swojego ciała, zapatrzona w nie. Alicja nauczyła się tego od Niej (…). 3 W innym fragmencie widać podobieństwo Jana Chryzostoma do Chrystusa. Jezus jako najstarszy syn zgodnie z tradycją miał być przeznaczony do stanu duchownego. 4 Podobnie główny bohater powieści: Za pośrednictwem św. Barbary ofiaruje mnie Marii Pannie i, jakby była pewna, że będę księżej płci, zapowiada Jej, że zostanę księdzem.5 Akcja powieści, chociaż skupiona wokół głównego bohatera, znacząco wybiega poza ramy życia Jana Chryzostoma Kepki. Znaczną część książki zajmuje opowieść o jego przodkach, w tym celu sięga aż do osiemnastego wieku. Wspomina między innymi o Jakubie Strzeli, członku braci czeskich, który został uznany za heretyka. Główny bohater przywołuje także postać wnuczki Jakuba, poetki Kamili Zorzańskiej, do której wydaje się być wyjątkowo przywiązany, pomimo że nigdy się nie spotkali. Powieść obfituje w opisy śmierci, między innymi syna Kamili Zorzańskiej, Kacpra Trubacza, który zginął ze strachu w wyniku wystrzału z karabinu bardzo blisko z jego głowy. Innym przykładem śmierci, która nie nastąpiła w sposób naturalny to przypadek pana Vostarka, który skonstruował skrzydła, na których chciał polecieć w powietrze. Niestety skończyło się to dla niego tragicznie. Ważny jest wątek śmierci Bogusia. Można w nim zauważyć charakterystyczne dla baroku współwystępowanie wiary, erotyzmu i śmierci spojonych jedną wizję umierania.6 Bonek jeszcze przed śmiercią napisał do dwóch prostytutek, które uważał za najbliższe mu osoby, aby oczekiwały na jego ciało w krematorium i w ten sposób się z nim pożegnały. W jednej przestrzeni występują ksiądz 2 Kulmiński R., Śmierć w Czechach. Wizja śmierci w prozie czeskiej 1954-1989, Warszawa 2008, s. 38. 3 Gruša J. Kwestionariusz czyli Modlitwa za pewne miasto i przyjaciela, przeł. P. Godlewski, Warszawa 2003, s.25. 4 Por. Biblia Tysiąclecia, Wj 13, 12-13. 5 Por. Gruša J. Kwestionariusz czyli Modlitwa za pewne miasto i przyjaciela, przeł. P. Godlewski, Warszawa 2003, s.26. 6 Por. Kulmiński R., Śmierć w Czechach. Wizja śmierci w prozie czeskiej 1954-1989, Warszawa 2008, s 73. 3 symbolizujący wiarę, Bonek - symbol śmierci i prostytutki – erotyzm. Innym przykładem zbliżenia Erosa i Tanatosa jest miłość na cmentarzu pani Klanovej i Jana Chryzostoma. Warto zauwazyć, że Bonek jest przeciwieństwem Olka, który zaraz po wojnie został zmuszony do pracy w kopalni uranu, podczas gdy Boguś przystosował się do zmiany warunków politycznych i zrobił karierę w partii. Przez całą swoją opowieść główny bohater przypomina, że jest to treść kwestionariusza pisanego w sprawie pracy. Regularnie zwraca się wprost do towarzysza Pavlendy, jak również odsyła do konkretnych punktów kwestionariusza. Cała książka podzielona jest na dziewiętnaście rozdziałów. Wyszczególniono także podrozdziały, które obfitują w sformuowania nawiązujące do kwestionariusza osobowego, m.in. oświadczenie osobiste Jana Ch., do tow. Pavlendy, pouczenie. Narrator często posługuje się wyrażeniami łacińskimi (item, largior i inne), angielskimi (między innymi tytuł dwóch rozdziałów Take it easy, dialogi w rozdziale ósmym), niemieckimi (jest ich wiele, na przykład w podrozdziale rozdziału piątego: Belehrung, czyli pouczenie). Narrator wykazuje się sporą wiedzą na temat astrologii7 , historii miasta8 , a także swoich przodków, co uwidacznia się w wielu dygresjach. Dzięki temu akcja rozgrywa się na wielu poziomach czasowych i przestrzennych. Istnieje rozbudowany wątek rodziny Jana Chryzostoma, częściowo pod pretekstem wyjaśnienia historii koloru jego oczu. Inna dygresja wiąże się ze wspomnieniem Olka na wojnie. W dość onirycznej scenie na pustyni, Oldrzich rozmawia z kotką Fatimą.9 Innym przykładem takiej personifikacji zwierzęcia jest rozmowa Erwina z króliczycą. 10 Wracając do wielopoziomowości czasowej, nietrudno zauważyć, że czas powieści jest bardzo zróżnicowany. Ostatecznie jednak ulega zapętleniu, gdyż wraz z końcem książki następuje powrót do Jana Chryzostoma ubiegającego się o pracę w firmie Granit, zresztą znów bezskutecznie. Wraz z dorastaniem głównego bohatera postępują czas i zmiany w społeczeństwie. Widać także zmieniające się ludzkie charaktery. Książka pokazuje życie człowieka, któremu przyszło wychowywać się podczas wojny i żyć w socjalistycznej Czechosłowacji, który stara się przeżyć w każdych warunkach. Bohater opowiada jednak o swoich losach z uśmiechem i dystansem wobec ludzkich wad. 7 Por. Gruša J. Kwestionariusz czyli Modlitwa za pewne miasto i przyjaciela, przeł. P. Godlewski, Warszawa 2003, s.24. 8 Ibidem, s. 105. 9 Ibidem, s. 36. 10 Ibidem, s.104.4 Bibliografia:

1. Biblia Tysiąclecia, Poznań-Warszawa 1980.
2. Gruša J. Kwestionariusz czyli Modlitwa za pewne miasto i przyjaciela, przeł. P. Godlewski, Warszawa 2003.
3. Janousek P., Dějiny české literatury 1945-1989, Praga 2008, tom 4.
4. Kulmiński R., Śmierć w Czechach. Wizja śmierci w prozie czeskiej 1954-1989, Warszawa 2008.