NAZWA: Polska nazwa „renesans" jest tłumaczeniem włoskiego słowa rinascita i francuskiego renaissance, co znaczy „odrodzenie". Pojęcie to wpro­wadził wybitny XVI-wieczny wioski pisarz, malarz i architekt, Giorgio Vasari. Chciał W ten sposób zaakcentować odrębność nowej epoki od średniowiecza, które uważał za okres upadku kultury i sztuki. Odrębność renesansu miała polegać przede wszystkim na odrodzeniu idei antyku wraz z całym jego dorobkiem literackim, filozoficznym i kulturowym. Renesans to ponowne odkrycie starożytnej sztuki, architektury, antycznych kanonów piękna. Za kolebkę renesansu uważa się Włochy. To właśnie stamtąd idee odrodzenia promieniowały na północ i ogarniały kolejne kraje europejskie. IDEOLOGIA Renesans to ogromne bogactwo nowych prądów umysłowych i religijnych,spośród których za zdecydowanie najważniejsze uznać należy dwa: humanizm i reformację. Antropocentryzm: W przeciwieństwie do średniowiecznego teocentryzmu (Bóg w centrum zainteresowań), w renesansie zainteresowano się przede wszystkim człowiekiem. Właśnie dlatego tę epokę można nazwać antropocentryczną (nazwa pocho­dzi od greckiego antropos – człowiek). Renesansowi artyści, myśliciele, filozofowie zaczęli analizować zagadnienia takie jak: pozycja człowieka w świecie, przeżycia wewnętrzne, człowiek wobec śmierci, wobec Boga; zainteresowali się także świa­tem, w którym żyją: przyrodą, obyczajowością, kulturą, stąd w utworach renesan­sowych dominuje tematyka świecka, a ich bohaterem jest ziemianin, dworzanin i..poeta. Warto bowiem pamiętać, że właśnie w renesansie powstały liczne traktaty dotyczące poezji oraz roli i zadań poety. Humanizm: Nazwa związana jest bardzo ściśle z charakterem epoki. Homo to po łacinie „człowiek", zaś humanus – „ludzki". Humanizm jest więc prądem, który, w przeciwieństwie do teocentrycznego średniowiecza, przyniósł fascynację człowiekiem i wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim. Swoimi korzeniami humanizm tkwi w antyku, tu więc należy szukać przyczyn wzmożonych badań nad kulturą, sztuką, dokonaniami filozoficznymi i literackimi starożytności. To właśnie wzorce antyczne wpłynęły na ukształtowanie się ideału renesansowego humani­sty, człowieka wyzwolonego z pęt autorytetu kościelnego, krytycznego i odważne­go w poszukiwaniu prawdy, uniwersalnego, wszechstronnie wykształconego: zna­jącego języki obce (w tym starożytne – grekę i łacinę), historię, retorykę, gramaty­kę, orientującego się w estetycznych kanonach piękna, stawiającego na pierwszym miejscu jednostkę jako wartość najwyższą, autonomiczną i niezależną. Był to przy tym człowiek społecznie zaangażowany, oddany ojczyźnie patriota. Naczelnym ha­słem humanistów stały się słowa rzymskiego komediopisarza Terencjusza (II w. p.n.e.): „Homo sum, humani nil a me alienum puto" (Człowiekiem jestem, nic co ludzkie nie jest mi obce). Humanizm to także wiara w potęgę rozumu ludzkiego oraz przeświadczenie o konieczności poznania człowieka i praw rządzących przy­rodą jako podstawowym zadaniu filozofii, nauki i sztuki. Głównymi składnikami światopoglądu humanistów byty prądy filozoficzne, wywodzące się ze starożytno­ści: głoszono potrzebę rozważnego dążenia do przyjemności i szczęścia ziemskiego – epikureizm oraz wyrażano konieczność rozumowego, uwolnionego od zbędnych emocji spojrzenia na świat zewnętrzny – stoicyzm. Reformacja to ruch religijno-społeczno-narodowy, mający na celu reformę (tac. refbrmatio – przekształcenie) doktryn i praktyk znajdującego się w stanie kry­zysu Kościoła rzymskokatolickiego. Pierwsze próby reformowania Kościoła miały miejsce już w XIII w. (ruch franciszkański) oraz na przełomie XIV i XV w. (husytyzm w Czechach). Jednak za początek reformacji powszechnie uważa się wystą­pienie niemieckiego zakonnika, kaznodziei i teologa – Marcina Lutra, który w 1517 r. przybił do drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez. Wypowia­dał się w nich przeciwko odpustom (pobieraniu opłat za odpuszczanie grzechów) i za dogłębnymi reformami Kościoła rzymskiego. Luter szybko zyskał liczne grono zwolenników. Luteranie (protestanci) domagali się między innymi reformy insty­tucji kościelnych i liturgii, zniesienia celibatu, tłumaczenia Biblii z łaciny na języki narodowe, głoszenia kazań w językach narodowych, a więc zrozumiałych dla wier­nych, zniesienia odpustów. Luter był zwolennikiem bezpośredniego obcowania z Bogiem, bez pośredników, stąd nieuznawanie przez protestantów papieża. Ponadto protestanci uważali, że dla osiągnięcia zbawienia ważniejsza jest sama wiara w Jezusa niż konkretne czyny. Luteranizm stanowił niejako pierwszą fazę reformacji. Z czasem pojawili się inni odstępcy od wiary katolickiej. Najważniejszymi z nich byli bez wątpienia jeszcze bardziej radykalni niż luteranie kalwini, skupieni wokół przebywającego w Szwajcarii Francuza, Jana Kalwina. Kalwinizm stał się oficjalną doktryną narodowo-państwową Kościołów ewangelicko-reformowanych, m.in. w Szwajcarii, Holandii i w USA. Reformacja w Polsce: Miała charakter raczej społeczno-narodowy niż religij­ny. Pokój religijny gwarantowała uchwała sejmowa z 1573 r., znana pod nazwą konfederacji warszawskiej. Luteranizm przyjął się w Polsce raczej wśród miesz­czan, kalwinizm zaś wśród szlachty. Odrębny odłam reformacyjny stanowili bracia polscy, czyli arianie, odłam powstały po podziale wśród polskich kalwinów. Aria­nie głosili bardzo kontrowersyjne – szczególnie w owych czasach – poglądy i czę­sto nie znajdowali poparcia nawet wśród wyznawców innych nurtów protestanty­zmu. Bracia polscy potępiali wszelki rozlew krwi, występowali więc nie tylko prze­ciwko wojnom, ale również postulowali zniesienie kary śmierci. Uważali ponadto, że należy znieść pańszczyznę i poddaństwo chłopów, co szczególnie rozjątrzyło szlachtę, oraz że wszelkim innowiercom należy się pełna tolerancja wyznaniowa. Arianie doskonale rozwinęli oświatę. Ich szkoły (zbory w Pińczowie i Lublinie) stały na bardzo wysokim poziomie. Niechęć do arian była ogromna. W 1658 r. zo­stali ustawą sejmową siłą nawróceni na katolicyzm, a oporni (czyli większość) wy­gnani z kraju. Ich majątki skonfiskowano, doprowadzając do całkowitego zniszcze­nia tego odłamu. KONTRREFORMACJA Kościół katolicki poczuł się poważnie zagrożony przez reformację, opraco­wał zatem całą strategię przeciwdziałania fali protestantyzmu. Przeprowadzono szereg reform wewnętrznych, uzdrawiających sytuację w łonie katolicyzmu, ale przede wszystkim, na soborze trydenckim (1545-1563), wytyczono plany walki z inno­wiercami i wykorzystania dorobku kultury humanistycznej do celów religijnych. Ta kontrofensywa Kościoła katolickiego jest określana mianem kontrreformacji. Prze­wodził jej powołany do życia w 1534 r. zakon jezuitów. WYBITNI TWÓRCY RENESANSOWI Renesans to również wiek wybitnych twórców, nieprzeciętnych osobistości, do których na pewno należy zaliczyć takie postacie, jak:

• Leonardo da Vinci (1452-1519) – malarz, rzeźbiarz, architekt, muzyk, filo­zof, matematyk, fizyk, chemik, geolog, botanik, mechanik i konstruktor, a także poeta -jeden z najwszechstronniejszych talentów świata, o setki lat wyprzedzający epokę, w której żył. Autor m.in. fresku Ostatnia Wieczerza, obrazów Zwiastowanie czy Chrzest Chrystusa oraz portretów: Mona Lisa (Gioconda) i Dama z łasiczką;
• Erazm z Rotterdamu (1467-1536) – najwybitniejszy humanista renesanso­wy, autor m.in. Pochwały głupoty, zwolennik pokoju w świecie chrześcijańskim (tzw. idei irenizmu), ojciec duchowy reformacji:
• Michał Anioł, czyli Michelangelo Buonarroti (1475-1564) – malarz, rzeź­biarz i architekt; twórca m.in. projektu kopuły bazyliki św. Piotra w Rzymie, autor fresków w kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie (z Sądem Ostatecznym, Stworzeniem Adama), twórca wielu wspaniałych rzeźb (Pięta, Dawid);
• Rafael Santi (1483-1520) – malarz i architekt. Namalował m.in. Zaślubiny Panny Marii, portret Agnola Doni, obraz pt. Papież Leon X z kardynałami. CECHY STYLU RENESANSOWEGO W odróżnieniu od epoki średniowiecza w renesansie sztuka służyła przede wszystkim człowiekowi. Budowano zamki, pałace, ratusze. W malarstwie i rzeźbie ukazywano piękno ciała ludzkiego, przyrody i świata, eksponowano barwność i uro­ki doczesności. Sztukę renesansu cechują: prostota, umiar, harmonia, spokój, elegan­cja, łagodność linii i formy. W architekturze na dobre zagościł arkadowy dziedzi­niec, loggia (wnękowy balkon), stiuki, sklepienia kasetonowe. W wystroju wnętrz dominowały jasne barwy. Bujnie rozwinęło się malarstwo portretowe, starano się przedstawić indywidualne, charakterystyczne cechy modelu.