„Bogurodzica” i „Lament świętokrzyski” to najbardziej znane wiersze średniowiecza, które przedstawiają wizerunki Matki Bożej. Oba utwory są pieśniami religijnymi, które podejmują tematykę maryjną. Pierwszy z nich pochodzi z drugiej połowy XIII w., natomiast drugi powstał w XV stuleciu.

W „Bogurodzicy” Maryja została ukazana jako postać święta, kobieta silna, mająca ogromną siłę i moc. Jest pośredniczką między Bogiem, a ludźmi, wyprasza dla nich łaski. Ludzie składają modlitewne prośby do Niej w otrzymaniu Bożej przychylności. Pierwsza strofa jest modlitewną prośbą, by pozyskała ludziom swojego Syna. Natomiast strofa druga jest bezpośrednio skierowana do Chrystusa, by ten ze względu na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom dostatnie życie na ziemi, a potem wieczne przebywanie w raju. Maryja jest uważana za matkę wszystkich ludzi. Utwór wywyższa ją, jako tą wybraną, jedyną. Posiada więcej cech boskich niż ludzkich. W „Bogurodzicy” można dostrzec ważne dla epoki idee, takie jak przekonanie o hierarchicznym porządku świata oraz o konieczności pośrednictwa między Bogiem i człowiekiem. Utwór ma czterech adresatów: Maryję, Chrystusa, Jana Chrzciciela oraz ukrytego pod refrenem „Kyrieleison” Boga. Refren symbolizuje prośbę o spełnienie próśb. Utwór wyróżnia się starannością formy. Autor buduje wersy oparte na paralelizmach, a niepojęte prawdy wiary wyraża przez antytezy i paradoksy. Występują również wiele archaizmów. W „Bogurodzicy” ukazany jest motyw Deesis (gr. prośba, modlitwa). Jest to charakterystyczna dla sztuki średniowiecza kompozycja przedstawiająca trzy postaci: Chrystusa, jako sędziego na tronie, Marię i Jana Chrzciciela. Utwór ten uznany jest za najstarszą polską pieśń religijną, a zarazem najstarszy polski tekst poetycki. „Bogurodzica” pełniła funkcję pierwszego hymnu narodowego. Śpiewano ją również pod Grunwaldem w 1410 r. oraz w czasie koronacji Władysława Wareńczyka w roku 1434. Jan Długosz nazwał ją carmen patrium, czyli „pieśnią ojczystą”, w znaczeniu jako „pieśń ojców” oraz „pieśń narodowa”.

„Lament świętokrzyski” zwany też „Posłuchajcie, bracia miła…” lub „Żalami Matki Bożej pod krzyżem” to średniowieczny utwór z gatunku wypowiedzi lamentacyjnej. Jego podmiotem jest Matka Boska o niezwykle ludzkich cechach, to osoba, która rozpacza i nie rozumie, dlaczego spotkało ją takie nieszczęście. Cierpi, więc doskonale potrafi zrozumieć innych cierpiących. Utwór ten ma formę monologu Najświętszej Maryi Panny stojącej pod krzyżem, na którym rozpięty został jej Syn. Ukazana Ona jest jako postać ludzka, która nie ma wpływu na losy Syna, nie może mu pomóc. Jest bezsilna wobec Jego cierpienia i rozgoryczona. Opowiada o tym jak niewierny Żyd bił Jej Syna. Pragnie, aby podzielił się z nią swoim bólem. Maryja czyni wyrzuty Gabrielowi, gdyż obiecywał jej radość i miłość. Cechuje ją postawa altruistyczna, zwraca się do wszystkich matek, mówi im o bólu po stracie Syna, prosi, aby modliły się do Boga. Nie chce, aby cierpiały tak jak ona, co jeszcze silniej łączy ją z innymi ludźmi. Opowiada o swojej miłości do syna. Wspomina czasy oczekiwania na Jego narodziny i dzieciństwo. Pieśń ta składa się z kilku apostrof: do wszystkich ludzi, do Chrystusa, do anioła Gabriela i do innych matek. Pod względem gatunkowym nazywa się planktem (łac. Palnctus – płacz). Plankty wyrażały żal po zmarłych i wzywały wszystkich do wspólnego przeżywania cierpienia. „Lament świętokrzyski” napisany jest typowym dla średniowiecza wierszem zdaniowym. Składa się z ośmiu nieregularnych strof. W utworze występuje motyw Stabat Mater Dolorosa, co oznacza „Stała Matka Boleściwa”

Patrząc na te dwa utwory widzimy jak skrajne wizerunki Marii przedstawiają. Oba utwory stanowią przykład liryki bezpośredniej – występują w nich liczne apostrofy do adresatów. Różnica między podmiotami i adresatami obu utworów wpływa na ich charakter. „Bogurodzica” jest modlitwą, zaś „Lament świętokrzyski” można określić jako plankt. Matka Boska w „Bogurodzicy” jest adresatem. To istota bardziej boska niż ludzka. Jest bez skazy, zajmuje wysoką pozycję, ma styczność z samym Bogiem. Ukazana jest jako pośredniczka między ludźmi a Synem Bożym. Ma możliwość wpływania na przychylność Chrystusa wobec ludzi. Zupełnie inaczej przedstawiona jest w „Lamencie świętokrzyskim”. Przede wszystkim podkreślone są jej cechy jako człowieka. Ukazana jest jako zwykła kobieta, która zwraca się do ludzi o pomoc i współczucie. W utworze został podkreślony ból i cierpienie po stracie Syna. Autor pokazał nie tylko mękę Jezusa, ale również Maryi. Kiedy cierpi, robi to na sposób człowieczy, nie ma w niej boskości. Stosuje bezpośrednie zwroty do adresata. Jest podmiotem lirycznym tego utworu. Jest bezradna wobec cierpienia Syna, nic nie może zrobić, zupełnie inaczej niż Maryja w „Bogurodzicy”, do której zwracają się ludzie z prośbą o pomoc. Widzimy, że wizerunki te nie są identyczne. Różnice dają nam do zrozumienia, że Maria była różnie spostrzegana w średniowieczu. Z jednej strony wszechmocna pośredniczka, z drugiej – cierpiąca kobieta. Oba te wizerunki Maryjne przetrwały w świadomości społeczeństwa do dnia dzisiejszego.