Średniowiecze - charakterystyka

Nazwa epoki - pochodzi z łaciny (media aetas, medium aevum) i oznacza “wiek średni”. Została ona nadana przez papieża Giovanniego de Bussisjako w XV wieku, jako określenie epoki oddzielającej starożytność od renesansu. Jednocześnie średniowiecze uznano za okres upadku kultury antycznej, a więc nazwa “wiek średni” dotyczy także oceny średniowiecza jako czasów upadku kultury wysokiej. Średniowiecze trwało bardzo długo, około tysiąca lat: od roku 476 (zdobycie Rzymu przez barbarzyńców, upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego) do XV wieku (1450 - wynalazek druku, 1453 - upadek Konstantynopolu, 1492 - odkrycie Ameryki). W Polsce ramy czasowe epoki to X-XV wiek.

Charakterystyka epoki:

1. Teocentryzm - Bóg jest w centrum zainteresowania średniowiecznego człowieka, stanowi najwyższą wartość.

2. Uniwersalizm - średniowieczna Europa jako jedność: jeden urzędowy język (łacina); jedna religia (chrześcijaństwo); jeden papież jako najwyższy zwierzchnik Kościoła; jedna władza świecka - cesarz niemiecki, któremu podlegają wszyscy królowie; jeden obowiązujący, powszechny światopogląd (teocentryzm);

3. Feudalizm -średniowieczny system społeczno-polityczny, panujący w Europie Zachodniej, oparty na hierarchicznej więzi pomiędzy seniorami i oddającymi im się w opiekę wasalami (stosunki lenne

4. Anonimowość - powszechnie nie podpisywano swoich utworów. Autorzy nie dążyli do sławy, ale do służby Bogu.

5. Asceza - dobrowolne wyrzeczenie się bogactwa, życia rodzinnego, dóbr doczesnych oraz umartwianie ciała jako droga do świętości.

6. Motyw śmierci „memento mori”, „dance makabre” Dance makabre – ukazywał upersonifikowaną śmierć, najpierw w postaci rozkładającego się trupa, a w późniejszych czasach szkieletu, która pociągała za sobą do tańca ludzi wszystkich stanów. Taniec symbolizować miał potęgę śmierci, wobec której wszyscy ludzie niezależnie od pochodzenia, majątku i stanowiska stają się sobie równi. Stąd też przerażeniu towarzyszyła swoista fascynacja motywem śmierci. Pojawiała się ona na wielu obrazach, w wielu dziełach literackich, np. „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”

7. Gatunki literackie:

Epos rycerski – podgatunek eposu, rozwijający się w Średniowieczu, opowiadający o czynach walecznych rycerzy. Chanson de geste – pieśń o czynach. Gatunek ten należący do jednego z najstarszych w Średniowieczu, ukazywał bohaterskie czyny postaci legendarnych, bądź też historycznych. Obejmował francuskie poematy epickie z XII-XIII wieku. W utworach należących do tego gatunku wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi, zaś postacie prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fikcyjnymi (np. Roland). Legenda – opowieść o treści fantastycznej, nasycona cudownością i niezwykłością, zazwyczaj z życia świętych. Zawierała oczywiście także elementy prawdziwe, takie, które faktycznie zdarzyły się w życiu danej osoby (np. Legenda o Św. Aleksym) Kazanie – rodzaj przemówienia o tematyce religijnej, wygłaszanego przez kapłana podczas liturgii, komentującego tekst z Pisma Świętego. Kazanie wykłada podstawy wiary, przekazuje nauki moralne. (np. Kazania Świętokrzyskie, Gnieźnieńskie) Kronika – gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, utrzymana w porządku chronologicznym zdarzeń. Łączy elementy wiedzy historycznej z fikcją literacką i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi. (np. Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jana Długosza) Hagiografia jest to nurt literatury średniowiecznej, który zajmował się opisem żywotów świętych. Nazwa pochodzi od greckich słów hagios graphein (pisanie o świętych). W literaturze wykształciły się dwa wzorce osobowe świętych:

1. Święty asceta, który rezygnuje z majątku i, żyjąc w biedzie, znosi wszelkie upokorzenia i męki w imię miłości do Boga;

2. Święty bojownik, który z niewiernymi walczy w obronie wiary katolickiej; wzorzec ten stał się szczególnie popularny, kiedy organizowano wyprawy krzyżowe i stawano w obronie Europy przed Islamem.

3. Filozofia: Augustynizm - system filozoficzny stworzony przez św. Augustyna. Tomizm - kierunek filozoficzny św. Tomasza z Akwinu. Franciszkanizm - poglądy św. Franciszka z Asyżu, ujęte w program radosnej wiary.

4. Średniowieczne obyczaje:

5. Wybranie przez rycerza damy serca

6. Zarzucenie białej chusty na główę skazańca

7. Nietykalność osoby posła

8. Żelazny list (glejt)

9. Trzykrotne ściśnięcie ręki przeciwnika na znak gotowości do pojedynku

10. Sąd boży (pojedynek na śmierć i życie o racje rycerza)

11. Pasowanie na rycerza

12. Wici (wywołanie rycerza na wyprawe wojenna)

13. Rzucenie rękawicy (wywołanie do walki rycerza)

14. Rzucenie rękawicą w twarz (ośmieszenie i wyzwanie do walki)

15. Turnieje i walki rycerskie (konne i piesze)

16. Postrzyżyny (obcięcie włosów , zazwyczaj 7-letniemu chłopcu, czesto takze nadanie imienia

17. Dbanie o damę serca (która towarzyszyła mu w walkach, dopingowała)

18. Wzorce parenetyczne:

Rycerz - honorowy, odważny, chrześcijanin, wierny władcy, broni słabych, pochodzi ze szlachetnego rodu, czuły, znający kodeks rycerski, młody, dbały o honor, służy damie swego serca, ginie piękną śmiercią. Kodeks rycerski: 1.Jest wierny królowi. 2.Walczy w obronie Ojczyzny. 3.Jest wierny damie serca. 4.Jest odważny i dzielny, 5.Jest honorowy. 6.Gotowy na poświęcenie życia. 7.Jest waleczny. 8.Nigdy się nie poddaje. 9.Staje w obronie skrzywdzonych

Święty - pobożny, bardzo dobry, rozdaje majątek biednym, unika sławy, zachowuje powściągliwość cielesną, pokorny, cierpi na chwałę Pana, skromny, wyrzeka się ziemskich dóbr, rezygnuje z tytułów, rozkoszy, majątku.

Władca - szlachetny, hojny, dobry dowódca i strateg, walczy o nawrócenie niewiernych, umacnia chrześcijaństwo, sprawiedliwy.

12. Architektura Styl romański - kościoły i zakony budowane w XI-XII wieku z charakterystycznymi grubymi murami i małymi oknami, spełniały również funkcje obronne (otaczano je dodatkowo murami i fosami). Budowle w tym stylu to geometryczne bryły, o prostych, surowych kształtach, zaprojektowanych na planie krzyża. Do stylu romańskiego należą przede wszystkim francuskie kościoły w Tours, Piotiers, Tuluzie. W Polsce nurt ten reprezentują katedry w Gnieźnie, Krakowie i innych najstarszych miastach polski, a także klasztor w Tyńcu.

Styl gotycki - powstał ok. 1140 we Francji i charakteryzował się strzelistością budowli, wysokimi, smukłymi ścianami, dużymi oknami, w których znajdowały się kolorowe witraże. Dla dodania większej lekkości i wysokości umieszczano bogate ornamenty na kolumnach, łukach i sklepieniach krzyżowo-żebrowych. Nurt ten objął architekturę świecką (kamienice, ratusze, mury, sukiennice, szkoły) oraz sakralną (przede wszystkim katedry). Najbardziej znane katedry w tym stylu to: katedra Notre-Dame w Paryżu, czy Palazzo Pisani w Wenecji. W Polsce mamy wybitne arcydzieła w Krakowie: ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim, jak i sam Kościół, Katedra na Wawelu, dziedziniec Collegium Maius i starówka w Krakowie, ale także w Toruniu, Gdańsku, Wrocławiu..

Malarstwo epoki - przedstawiało najczęściej treści umowne (alegoryczne lub symboliczne), dotyczące wiary, portretowało postaci świętych bądź obrazowało wydarzenia zaczerpnięte z Biblii. Popularne były np. nierealistyczne, płaskie postaci świętych przedstawione z surowymi minami malowane jako miniatury na rękopisach. Przykłady obrazów: „Sąd ostateczny”, „ Piekło”, „Portret małżonków Arnolifiich”

Rzeźba - miejsce rzeźby było ściśle powiązane z architekturą. Znajdowała się ona zazwyczaj na portalach, na głowicach kolumn, zdobiła filary. Spełniała funkcję ilustrowania wydarzeń biblijnych, prezentacji świętych, zawsze w zhierarchizowanej kolejności. Przykłady : romańskie zdobienia portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu, Drzwi Gnieźnieńskie ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha, gotyckie arcydzieło jednego z najwybitniejszych twórców średniowiecza - Wita Stwosza, czyli Ołtarz Mariacki w Krakowie.

13. Charakterystyka wybranych utworów literatury :

“Pieśń o Rolandzie” jest to francuski epos rycerski, pochodzący z XI wieku Początkowo był pisany wierszem i jako pieśń była śpiewana na rycerskich dworach przez wędrownych grajków. “Pieśń o Rolandzie” jest reprezentantem gatunku zwanego chanson de geste, czyli pieśniach opiewających wielkie czyny znanych postaci. Roland jest bohaterem doskonałym, nie posiadającym wad, postępującym jedynie wedle rycerskiego kodeku, do którego należała: pokora wobec Boga, obrona ojczyzny oraz honorować.

„Legenda o świętym Aleksym” jest to wierszowany utwór polskiego anonimowego autora, będący przekładem łacińskich tekstów. Pochodzi z XV wieku. Należy do nurtu średniowiecznej literatury hagiograficznej. Legenda o św. Aleksym posiada cechy łączące epicki poemat i kazanie. Święty Aleksy jest ideałem ascety, ponieważ jako syn z książęcego rodu wyrzeka się wszelkich dóbr doczesnych dla służby Bożej. Opuszcza dobra rodzinne, oddaje wszystko, co posiada, ubogim. Swoją postawą Aleksy udowadnia, że rzeczy doczesne, są nietrwałe. Aleksy poświęca swoje życie na poszukiwanie wartości trwałych, duchowych, nie wychodzących się z tego wątłego, marnego świata. Święty jest bogobojny, pokorny, zdyscyplinowany (nakazywał też cnotę i surowość dla swojej żony Famijany). Zdaje sobie sprawę, że jego wytrwałość nie pochodzi od niego samego, lecz od Boga; że świętość jest łaską. Aleksy jest cierpliwy i rozkochany w Bożej mocy i wielkości. Nie gniewa się na prześladowców. Umartwia się z radością, bo poświęca to jako dar dla swego Stwórcy. Aleksy wie, że ojciec ziemski jest tylko czasowym opiekunem. Święty uczy swoim przykładem, jak znosić próby, na jakie wystawiane jest życie ascety. Jest człowiekiem wiernym przyjętym zasadom, z których najważniejsza jest miłość do Boga i patrzenie na miłość do ludzi przez pryzmat szczęścia wiecznego.

„Bogurodzica” to najdawniejsza polska pieśń religijna. Przyjmuje się, że utwór napisany został pomiędzy wiekiem X a XIV. Jest zabytkiem języka staropolskiego. Treścią pierwszej strofy jest modlitwa w której autor zwraca się do matki Jezusa, uwielbionej przez Boga i wybranej przez Syna, który jest „Gospodzinem” (Bogiem), aby zjednała „nam” Chrystusa, uzyskała u niego łaski i zesłała je ludziom na ziemię. W drugiej strofie podmiot zbiorowy zwraca się bezpośrednio do samego Chrystusa, aby przez wzgląd na tego, który go ochrzcił (tzn. Jana Chrzciciela) wysłuchał modlitw ludzi i dał im to, o co proszą: szczęśliwy i pobożny pobyt na ziemi oraz rajskie życie po śmierci. Zakończenie obu strof stanowi refren „Kyrie eleison”, czyli “Panie, zmiłuj się”. Ten refren pełni wieloraki funkcje: podkreśla pieśniowy charakter utworu, zaznacza że mamy doczynienia z modlitwą, oraz podkreśla prośby kierowane do Chrystusa za pośrednictwem Bogurodzicy. Kompozycja “Bogurodzicy” jest wyraźnie dwuczłonowa ( pierwsza strofa jest skierowana do - Matki Boskiej, a druga do - Chrystusa ) i bardzo przemyślana (autor najpierw prosi o wstawiennictwo Marii i dopiero potem zwraca się do jej boskiego Syna, przywołując jeszcze Jana Chrzciciela).

Dominującym tematem w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią” jest śmierć ukazana jako siła wszechpotężna i niepokonana. Utwór ten cechuje się niezwykła plastyką opisów, za pomocą których została zobrazowana śmierć i jej ofiary. Przywołany zostaje tutaj bardzo popularny w średniowiecznej ikonografii i literaturze motyw tańca śmierci, który przedstawia upersonifikowaną Śmierć (początkowo w postaci rozkładającego się trupa, potem w postaci nagiego szkieletu), zagarniająca do tańca przedstawicieli wszystkich stanów i wieków.

„Opowieści Okrągłego Stołu” są tekstem mającym swoje źródło w legendach o królu Arturze i rycerzach słynnego Okrągłego Stołu. Legendy te były inspirowane dziejami i wierzeniami pogańskiego ludu Celtów, dodano do nich otoczkę chrześcijańską. Z kultury celtyckiej pochodzą na pewno wszystkie elementy fantastyczne tekstu – olbrzymy, potwory, ciemne lasy przesiąknięte magią, jeziora, w których żyją zagadkowe istoty. Historie te oparte są na rzeczywistych wydarzeniach. Postacią historyczną romansu jest na pewno król Artur, rzeczywisty wódz (raczej nie król) bretoński, żyjący najprawdopodobniej w VI wieku.

14. Ważne wydarzenia 476 - upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego 1410 r.- Bitwa pod Grunwaldem 1450 - wynalazek druku 1453 - upadek Konstantynopolu 1492 r. - wyprawa włoskiego żeglarza Krzysztofa Kolumba; odkrycie Ameryki

!5. Nawiązania do epoki:  Literatura: o Henryk Sienkiewicz „Krzyżacy” o Wisława Szymborska „Miniatura średniowiecza” o Kazimiera Iłłakowiczówna „ Opowieść małżonki świętego Aleksego” o Johan Huizing „Pamiętaj o śmierci”  Sztuka o Salvador Dali „Jeździec śmierci” o Gustaw Klimt „Portret Adeli Bloch- Bauer I” o Arnold Bocklin „Wojna”