Nazwa epoki Termin „oświecenie” wywodzi się z niemieckiego Aufklarung (rozjaśnienie). Do jego spopularyzowania przyczyniło się dzieło Immanuela Kanta Co to jest oświecenie, w którym autor wyjaśnia, że „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem”. Cytat ten wskazuje na dążenia przedstawicieli nowego nurtu myślowego, którzy pragnęli rozwoju intelektualnego jednostki oraz jej usamodzielnienia. Termin ten rozpowszechnił się wśród europejczyków (szczególnie w Polsce i Rosji), chociaż nie był jedynym ówcześnie używanym. Inne, popularne w krajach europejskich, również podkreślały znaczenie rozumu człowieka. W Anglii stosowano wyrażenie „wiek rozumu”, we Francji „wiek filozofów” i „wiek świateł”, ponadto funkcjonowały również nazwy „okres racjonalizmu” i „wiek klasycyzmu”.

(ramy czasowe) Periodyzacja epoki: Druga połowa XVIII wieku – założenie Collegium Nobilium w Warszawie – do pierwszej połowy XIX wieku. – wydanie „Ballad i romansów” A. Mickiewicza.

Pojęcia: Empiryzm-Pogląd, zgodnie z którym poznanie świata jest możliwe jedynie za pomocą doświadczenia. Prawdziwe jest tylko to, co można sprawdzić drogą indukcyjną. Twórcą tego kierunku filozoficznego był Franciszek Bacon.

Deizm-Doktryna filozoficzno-religijna, według której Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego funkcjonowanie. Wśród znanych deistów wspomnieć należy Diderota i Woltera.

Ateizm-Pogląd filozoficzny negujący istnienie Boga oraz świata pozagrobowego. Przedstawicielem tej filozofii był Paul Holbach (współautor Encyklopedii).

Krytycyzm-Postawa poznawcza, nakazująca kontrolę prawdziwości powszechnie uznanych sformułowań i twierdzeń, a także rozważenie własnych przekonań w odniesieniu do nowych okoliczności. W oświeceniu została poddana krytycznemu oglądowi tradycja religijna.

Racjonalizm-Kierunek filozoficzny wskazujący na rozum jako jedyne nadrzędne narzędzie poznania prawdy. Twórcą tego sytemu był Kartezjusz (1596 – 1650), którego sformułowanie „Cogito ergo sum” (Myślę, więc jestem) wykorzystywane było przez ludzi oświecenia i funkcjonowało niemal jako naczelne hasło epoki. Założenie, zgodnie z którym jedynie to, co można wyjaśnić za pomocą rozumu, jest prawdziwe, już u podstaw kwestionowało wiarę i dogmaty.

Sensualizm-Pogląd filozoficzny wskazujący na zmysłowe wrażenia, które są odbiciem świata rzeczywistego jako jedyne prawdziwe źródło wiedzy.

Filozofia Fakt, że epoka oświecenia bywa również fakultatywnie nazywana „wiekiem filozofów”, wskazuje na ogromny wpływ ówczesnych myślicieli. Filozofia francuskiego oświecenia była antyfeudalna i krytykowała autorytet religii, a angielskie myślicielstwo bazowało na światopoglądzie Franciszka Bacona (1561-1626). Warto jeszcze wspomnieć Kartezjusza, który wprawdzie tworzył wcześniej, jednakże jego przekonania były dla wielu źródłem inspiracji.

Wolter -Był jednym z najbardziej znanych myślicieli epoki. Francuski filozof opowiadał się za równością wszystkich ludzi wobec prawa, a także uznaniem zasady, że każda jednostka może mieć własne przekonania (idea swobody myśli), o czym świadczą jego słowa: „Nie zgadzam się z tobą, lecz zawsze będę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów”. Wolter był racjonalistą i przeciwstawiał się fanatyzmowi religijnemu. Jako deista wierzył w istnienie Boga, który jest najwyższą instancją, twierdził nawet, że „jeśli nie byłoby Boga, trzeba by go wymyśleć”, jednak uważał, że jest On jedynie Stwórcą, który nie ingeruje w funkcjonowanie swego dzieła. Swoje stanowisko zaprezentował za pomocą metafory świata jako zegara, który został nakręcony, by móc chodzić. Pisał bowiem: „Nie mogę pojąć, by ten zegar mógł istnieć, a nie było zegarmistrza”.

Denis Diderot-Postulował zwrócenie uwagi na naturę i nauki przyrodnicze. To właśnie na podstawie obserwacji świata przyrody wysnuł wniosek, że Bóg nie istnieje, bowiem nie ma tam śladów Jego działania. Według filozofa, społeczeństwa, które oddalają się od natury, są skazane na cierpienie, dlatego że to właśnie w świecie przyrody można odnaleźć podstawy moralności. Filozof zasłynął przede wszystkim jako współautor

Encyklopedii-Dzieło to miało charakter subiektywny, było bardzo popularne w wielu państwach Europy i stanowiło swoisty wyznacznik dla wielu intelektualistów epoki. Encyklopedia składała się z 28 tomów, w których zawarto nie tylko powszechnie popularne poglądy, ale także wiadomości o najnowszych wówczas zdobyczy techniki i wiedzy.

Immanuel Kant-Ten niemiecki myśliciel był wielką indywidualnością oświecenia. Jego filozofia transcendentalna miała innowacyjny charakter. Kant głosił bardzo rygorystyczne przekonania dotyczące moralności. Jedna z najdonioślejszych opinii na ten temat została zawarta w zdaniu: „Niebo gwieździste nade mną, prawo moralne we mnie”

John Locke-Według tego filozofa, człowiek rodzi się jako „czysta kartka” (tabula rasa), która w trakcie życia jest zapisywana. Locke uważał, że doświadczenia i wychowanie kształtują człowieka, mają wpływ na jego poglądy i zachowanie. Wskazywał na dwa sposoby zdobywania doświadczenia. Pierwszy wynika z oddziaływania na jednostkę czynników zewnętrznych, drugi to doświadczanie samego siebie (refleksje o sobie).

Jean – Jacques Rousseau-Był wielkim przeciwnikiem cywilizacji. To w postępie i uspołecznieniu jednostki upatrywał źródeł zła. Rousseau uważał, że z natury pochodzi wszelkie dobro. Wbrew, powszechnie panującemu w epoce, kultowi rozumu ludzkiego, twierdził, że to serce ma nadrzędną wartość. Był twórcą sentymentalizmu oraz autorem bardzo wówczas poczytnego dzieła Nowa Heloiza.

Rokoko – nurt obecny zwłaszcza w architekturze wnętrz, zdobnictwie, rzemiośle artystycznym i malarstwie. Stosowano wzory kwiatowe, roślinne, wzory muszli umieszczane na rzeczach codziennego użytku np. grzebieniach, biżuterii, lustrach, sukniach. Kolory pastelowe, jasne oraz przytulne, piękne wnętrza. „Huśtawka” - Jean-Honore Fragonard

Klasycyzm-Nazwa pochodzi od classicus - wzorcowy, harmonijny, pierwszorzędny. Styl ten nawiązywał głównie do antyku. Oda,satyra, epos, bajka,komedia

Przedstawicielami klasycyzmu polskiego byli: Ignacy Krasicki, S. Trembecki, A. Naruszewicz. Cechy klasycyzmu: Wzorowanie się na tematyce i architekturze starożytnej Grecji i Rzymu, statyka zamiast dynamizmu, oszczędność wyrazu, spokój - przeciwieństwo barokowej ekspresji, uwypuklenie cnót obywatelskich w przeciwieństwie do rokokowej frywolności, kształt ważniejszy niż barwa, tematyka moralizatorska, często propagandowa. „Przysięga Horacjuszy” - Jacques-Louis David

Sentymentalizm W centrum zainteresowania stawiano człowieka i jego uczucia, skupiano się na indywidualizmie, wnętrzu. Uważano, że człowiek w procesie cywilizacji utracił podstawowe wartości, dlatego propagowano powrót do natury. Metody poznawania świata to: empiryzm i sensualizm. Dzieło sztuki, zgodnie z zasadami kierunku, powinno mówić o uczuciach, psychice człowieka i przeżywanych przez niego emocjach. Dla nurtu typowe były gatunki: sielanka, powieść sentymentalna,erotyk,elegia

Cechy stylu sentymentalnego

• silna uczuciowość,
• poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne,
• podkreślanie indywidualizmu bohaterów,
• przeciwstawienie intymności i czułości,
• nastroje religijne, smutek i melancholia, łzawość,
• wprowadzenie uczuć litości i empatii,
• elementy folklorystyczne, motywy wyidealizowanej wsi, buduar damy, chińskie, japońskie wnętrza.
• naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej.

Cechy bajki: -krótki utwór, na ogół wierszowany

• posługuje się ironią i humorem
• bohaterowie zwierzęcy, rzadziej ludzie
• pojawiają się alegorie – środek artystycznego przekazu, któremu odpowiada jeden wyraz
• posiada morał
• jest dydaktyczna ( uczy )
• krytykuje i ośmiesza wady ludzkie
• pojawia się kontrast , czyli świat przedstawiony ukazany jest przeciwstawnie w kategoriach wad i zalet.

Bajka epigramatyczna- zwarta, zwięzła, krótka, ograniczająca elementy epickie: fabułę i opisy, nawiązująca do tradycji epigramatu. Bajka narracyjna- nieco dłuższa, wierszowana, zawierająca nieskomplikowaną fabułę.

Panflet- ośmiesza ludzkie wady,zjawiska, urzędy etc./ Paszkfil- krytykuje się konkretną osobę

Satyry - pierwsze satyry pisał Horacy. Satyra ma na celu piętnowanie wad ludzkich, obyczajów, postaw, instytucji społecznych, które funkcjonują sprzecznie z interesami tych, którym powinna służyć. Na usługach satyry jest ironia, kpina, groteska. Rodzaje satyry: - społeczna, - polityczna, - obyczajowa, - osobista, - literacka pastisz (karykatura innego utworu).