„Mendel Gdański” utwór ten jest doskonałym przykładem pozytywistycznego hasła demokratyzacji i kwestii żydowskiej. Ludzi nie potrafią zaakceptować tego, że w społeczeństwie polskim żyją również przedstawiciele innych narodowości, którzy tak samo mają prawo do własnego życia. Społeczeństwo polskie, które teoretycznie było demokratyczne, w rezultacie wcale nie potrafiło zaakceptować Żydów i ich obyczajów.

Świadoma i konsekwentnie pogłębiana przez Marię Konopnicką postawa solidarności z ludźmi uciskanymi i prześladowanymi znalazła mocne potwierdzenie w noweli “Mendel Gdański”. Utwór ten powstał w roku 1889 jako wyraz uczestnictwa pisarki w zorganizowanym przez Elizę Orzeszkową zbiorowym proteście przeciw wzrastającym ruchom antysemickim. Orzeszkowa w swoim artykule “O Żydach i kwestii żydowskiej” bardzo mocno skrytykowała stosunek ówczesnego społeczeństwa do ludzi innego pochodzenia, innej rasy. Oskarżyła ludzi o brak znajomości ideologii i obyczajów rodzinnych Żydów.

Stary introligator Mendel, mieszkaniec Warszawy, to człowiek głęboko związany z miastem, w którym uczciwie przepracował całe życie, z którym dzielił ciężkie chwile powstania i ucisku zaborczego. Bezmyślna, okrutna napaść tłumu podburzonego przez przywódców burżuazyjnych sprawia, że zaufanie Mendla do Warszawy, którą słusznie uważał za swoje miasto ojczyste, zostaje zburzone. Załamanie się starca wynikające z utraty najcenniejszej dla niego wartości- zaufania do ludzi i przywiązania do rodzinnego kraju- jest najsilniejszym wyrazem protestu, jaki wypowiedziała Konopnicka przeciw uprzedzeniom rasowym.

Utwór ten jest doskonałym przykładem pozytywistycznego hasła demokratyzacji i kwestii żydowskiej. Ludzi nie potrafią zaakceptować tego, że w społeczeństwie polskim żyją również przedstawiciele innych narodowości, którzy tak samo mają prawo do własnego życia. Społeczeństwo polskie tego teoretycznie było demokratyczne, w rezultacie wcale nie potrafiło zaakceptować Żydów i ich obyczajów, ludzi którzy nikomu nie zrobili krzywdy.

Mendel Gdański Marii Konopnickiej

To opowiadanie powstało pod wpływem nasilających się w zaborze rosyjskim przejawów antysemityzmu. Jest to historia starego Żyda Mendla, który całe życie spędził w jednej z warszawskich dzielnic, przy tej samej ulicy. Zżył się ze swoją dzielnicą i z pozostałymi mieszkańcami. Był szanowany i otoczony życzliwością, sam odwzajemniał się sąsiadom tym samym. Jednak atmosfera coraz bardziej „gęstnieje”, ze zdziwieniem zauważa coraz większą nieprzychylność życzliwych mu dotąd ludzi. W ciągu trzech dni traci serce do swojego miasta. Ta nowela jest doskonałym studium psychiki tytułowego bohatera. Niepokoją go nastroje w mieście, pogarszające się zdrowie, jest przerażony wizją zbliżającego się pogromu Żydów. Uczciwy i przywiązany do swojego miasta, poczuł się nagle obywatelem drugiej kategorii. Do tego wszystkiego dochodzi jeszcze niepokój o życie wnuka, chłopca w wieku szkolnym. Nowela Konopnickiej jest wymownym protestem przeciwko narastającej w społeczeństwie ksenofobii i nietolerancji.

Z kolei Eliza Orzeszkowa twierdziła, że wyłączanie spod prawa pewnej grupy ludzi (Żydów) szerzy nieuczciwość, hipokryzję. Wyrażała nadzieję, że (…) prędzej niż dotąd będziemy się pozbywać starych przesądów i nałogów – a jednym z nich była przecież niechęć do Żydów, uważanych za lichwiarzy, a nawet obarczanych winą za śmierć Chrystusa!

-Zegarmistrz jest sasiadem Mendla od wielu lat, znaja się dlugo, a mimo to gdy w miescie panuje powszechna niechęć do Żydow ujawnia swoja wyższość wobec tych ludzi, pomimo tego ze nic zlego mu nie wyrządzili. Traktuje Mendla jak swojego wroga, kieruje przeciw niemu absurdalne zarzuty(za to, ze Żyd, bo Żydzi sa obcy, bogaci i chciwi), podczas gdy ten skutecznie je odpiera(jest związany z tym miastem od wielu lat,na wszystko ciezko zapracowal, choc Żydzi maja inna wiare sa czescia społeczeństwa). Zegarmistrz za wszelka cene trzyma się stereotypow, nawet jeśli nie sa zgodne z prawda. Podczas rozmowy przybiera ton protekcjonalny, impertynencko się smieje, nie mowi potocznym jezykiem by dodatkowo pokazac ze czuje się lepszy. We fragmencie doskonale widac kontrast miedzy prymitywnymi argumentami zegarmistrza a szlachetnością i mądrością Mendla, który jest człowiekiem uczciwym, związanym z rodzinnym miastem, a w zyciu kieruje się wartościami etycznymi w ocenie drugiego człowieka. -Podstawowym zarzutem jaki stawia zegarmistrz jest pochodzenie : ,,Za to, że Żyd’’. Jest to jedyny argument jakiego używa. Starzec oburzony postawą przyjaciela, broni się tym, że kultura w jakiej jest wychowany nie powinna czynić go gorszym. Nie sądził, że może to mieć takie znaczenie. W zasadzie poza religią nic innego ich nie różni. ,, Pada na nich ten sam deszcz, ten sam wiatr wieje w twarz ‘’. Twierdził, że: ,,Uczciwym Żydem być jest piękna rzecz”. Cała ta sytuacja z biciem żydów zmienia jego stosunek do ojczyzny i traci w nią wiarę. Mimo tego, że od urodzenia mieszka w kraju, uważa się za pełnomocnego obywatela Polski zostaje osądzony. Dodatkowo na swoim utrzymaniu ma wnuka, dba o jego wykształcenie, aby w przyszłości nie musiał wstydzić się tego, że jest żydem. Chce go wychować na wartościowego człowieka. Zegarmistrz przyznaje poniekąd rację wypowiedzi starca, mając wciąż na uwadze swoją wyższość. Jednakże w praktyce ciężko zmienić poglądy całego społeczeństwa